InfoHub Logo

Bir eneden uldan jalǵyz bolǵanymen, júre jalǵyz emes jaıym bar. Qazir de úıimizden bireý shyǵyp bara jatqanda, bireý kirip kele jatady. Ásirese meniń týysqanymnyń kóp ekenin bilgenim kolhoz predsedateliniń orynbasary bolǵannan keıin. Anda-sanda amandasyp ketip turatyndarmen birge mansabym joǵarylap, aldıarym artqannan keıin tóńiregime talaı marqasqa paıda bolǵan edi. Aldaryna kelgen asqa ata saltyn buzyp qaltasynan qos qaz moıyn shólmek shyǵarǵandar da bolǵan. «Aǵaıyn bir ólide, bir tiride» degendi jastaıynan jattap esken men beıbaq qaısysynyń ishine kirip shyǵyppyn, bári qýanyshyma ortaqtasyp, ókpesin qolyna ala júgirip, júretin jara qýanysh kelgen shyǵar dep shashylyp-tógilip jatyrmyn.

Oıbaı-aý, alǵashqy kúni bara almaı qaldyq, Balbaq. «Igiliktiń erte-keshi joq» degen ǵoı degender qanshama. Kádimgi qyzmetim joǵarylaǵan kúni men shúlen tarqatyp, bular sodan qur qalǵandaı qınalysady, qapalanyp-qapylattasady.

— Áli de kesh emes, kele berińder,— deımin men olardyń sózine kóp mán bermeı:

— Sonda da,— deıdi aǵaıyndar ishinde Aramqara atanyp ketken inińmin dep júrgen tyshqan kez, jyltyr qara.— Jaqsylyqqa jurttan buryn jetpesek aǵaıyn bolǵanymyz qaısy.— Aıtqandaı umytyp barady ekenmin, bul da sońǵy tabylǵan týysqannyń biri bolatyn. Mundaı júrekjardy sózge qalaı eljiremeı turarsyń, qalaı maı bolyp erip ketpessiń! Bárinen de maǵan osy Aramqara basqalardan jaqynyraq kórinip ketedi. Shyǵarda ǵana jany basqa bolyp turǵan adamdy qalaı jaqyn tutpassyń. Mundaıdy jaqyn tartpaǵannyń jaryǵy tússin daǵy.

Ásirese kúndi kún, túndi tún demeı úıge salyp jetip kelip turatyn Terikti aıtsańshy, bizdiń úıge kelgende maı bolyp erip, jibek bolyp esilip bir ketedi dersiz. Kúldirlep keýdesinen shyǵatyn qońyr daýsy qandaı. Kórshi úıge kirip shyqqan Kókeńdi, úlken bastyqtyń jaqyny Tókendi aıtyp aýzynyń sýy qurıdy. Al maǵan syrtymnan qaqpan quryp, in aýzynan shyǵa kelgen sarshunaqtaı shaqyldatyp ustap almaq bolyp júrgen Búrgendi, Úrgendi aıtqanda yzadan býlyǵyp, tipti jeti aıaz kórgen kóri serkedeı qalshyldap ketedi. Maǵan jany ashıtyn adamnyń biri osyndaı-aq bolsyn dep baýyrdaı bylqyldap, júrekteı solqyldap jibip-aq ketemin.

Terik — bylaı qaraǵanda basqa adamdardan eshqandaı aıyrmasy joq, syp-sypa jigit. Qońyrqaı óńine qyr muryny qup jarasyp, ásirese múıiz kózildirigi kórkemdiktiń kórmesine qoıardaı eles týǵyzady. Jasynan eldi qara qurttaı aralap júrip, týǵan-týysqanynyń qamyn kóp jegendikten túsip qalǵan ba, túsi qara ekeni, álde qolań ekeni belgisiz shashy sırekteý. Aǵaıynnyń qamyn jeý, olarǵa qamqor bolý ońaı deısiz be, olar týraly dushpandardyń ne aıtyp jatqanyn qandaı jolmen bolsyn estip bilý, olardyń ishine kirý, olardyń Balbaqtyń tóbesinen quı qazbaq bolǵan bále-jalasyn túp-túgel, jip-shyrǵysyn shyǵarmaı uǵyp alý, ony tereńnen alyp jipke tizgen marjandaı etip, ábden ıin qandyryp, tigisin jatqyzyp senetindeı etip jetkizý kez-kelgen kisiniń qolynan keledi dep oılamańyz. Sondyqtan da bolar, «aqyldy basqa shash shydamaıdy» degendeı, áıteýir qońyr quıqasy shashy arasynan syǵalap turady. Quıqasy kórinip tur dep aıtqyzǵysy kelmeı me, shashyn bir jaǵyna qara tarap, jabystyryp tastaıdy. Sonda Teriktiń shashy buzaý arqasyna túsken sıyr tiliniń izindeı taraqtanyp, kúrdelenip turady. Mundaı kezde Terikti «meniń týysqanym» dep álemge jar salǵym kelip ketedi.

Bir kúni endi jatýǵa ázirlenip otyrǵanymyzda esiktiń qońyraýy basqa bir enege telingen, búgin qaryny toımaı túlki qursaq bolyp qalǵan jetim laqsha bezildep júrip bersin. Beımezgil jarym túnde júrgen kim boldy eken dep bárimiz de úrpıisip qaldyq. Kóbine mundaı jaǵdaı, bárińiz bilesiz, elimnen habar aıtyp júrgender ǵana bolar edi.

— Iapyraı, aǵaıyn-týǵan aman bolǵaı edi,— deıdi áıelim. Balalardyń da pustysy ketip, túsi qashty.

Esik ashylyp, úıge Terik kirdi. Óńinde abyrjý, jamandyqtyń nyshany bar ma dep anyqtaı qarap edim, ondaı eshteme baıqaı almadym. Qońyrqaı óńi jyltyrap, aýzy sál dorbalanyp tur, sırek shashy oń jaǵyna jyǵa taralǵan kúıi. Degenmen de beıýaqta júrgeninen áli de ish jıyp otyrmyn.

— Iapyraı, Terik, túndeletip sýyt júrisiń bizdi mazasyzdandyryp barady, el-jurt aman bolǵaı edi. Úı-ishiń aman ba?

— Aman, aǵa, bári jaqsy. Ánsheıin qydyryp kelgen jaıym bar. Amandyq bilip, sálem bere keteıin degenim ǵoı.— Paı-paı! Mádenıetti adamdardyń joıa bólek qoı. Sonsha jerden tún ishinde sálem berýge kelip júrgen erlikti aıtsańshy! Úlken aýyldyń túnde júretin adam jaratyn ıti, teli-tentegi bolmaı turmaıdy. Solardan tún ishinde qoryqpaı-úrikpeı janyn shúberekke túıip kelip júrgen Teriktiń basyn qalaı ǵana kemitersiz.

Kóńil jaılanǵan soń áıelim de jaıylyp jastyq bolyp, samaýyrdy dalaǵa ala júgirdi. Terik oıdy oryp, qyrdy qyryp talaı áńgimeniń basyn shalyp, joǵary shyǵyp, temen túsip maǵan tor quryp, aıaǵymnan shalyp qalyp, yńǵaıy kelse tońqalań asyrǵysy kelip júrgender týraly, tipti maǵan degende qyryn keletinderdi tizip, olardy sóz arasynda sybap ta alady.

— Álgi Arqabaıdyń úıinde bir jıyn bolyp jatqan soń, bile keteıinshi dep at basyn burǵan edim, áı ózderi, Kókshoqylyqtar jınalyp alyp, áı áńgimeni maı pisken kúbideı kúldirletip jatyr eken. Meni kórip tyıyla qalǵan sap-sary basty, kók kóz kisige úı ıesi ózimizdiń bala deýi muń eken, ol sóz aıaǵyn sypyldap, aırandaı aqtaryp kete bardy. Men ázim de qýmyn buryshta basqalardyń kózine túspeı, betegeden bıik, jýsannan alasa bolyp, búkshıdim de qaldym.— Osy jerge kelgende Terik meniń sózimniń bularǵa áseri qalaı degendeı azyraq toqtap, bárimizdiń betimizge bir-bir qarap shyqty. Sonan soń qaltasynan tórt búktelgen bet oramalyn alyp súrtindi de, sál tamaǵyn kenep ádemi qońyr daýsymen qaıta sóılep jóneldi.

— Bir kezde,— dedi Terik murnyn bir tartyp qoıyp,— terde otyrǵan kespekteı qara úı ıesine qarap «eı, Tańmereı, men bilsem mynaý bizdiń bala emes, otyrysyn qarashy, aramdyqtyń asyǵyn urlaǵandaı shúkıip qalypty» demesi bar ma, ımanym zár túbine ketip edi, áıteýir kóziń jamandyq kórmegir úı ıesi «aıta ber, ol ózimiz» degen soń baryp qana sóılep ketti.

Odan ári Terik kók shoqylyqtardyń quryp jatqan qaqpanyń aldymen Jaısańbaıdy, sonan soń Jeńisti, Dóńesti qurtpaq degendi bir sholyp ótip, sózim qalaı áser etti degendeı bárimizdi qaıta túgendep shyqty. Áıteýir osylaı áńgimeni sapyryp balalardyń bári ár jerde uıyqtap qalǵansha otyrmasy bar ma?

— Opyrmaı, myna kók shoqylyqtaryń kók soqqandar eken ǵoı, qylmysy joq, óz jumysyn bilip qana júrgen adamdarda nesi bar?— dep áıelimniń Terik ketkennen soń da kóp ýaqytqa deıin sury kirmeı otyrdy.

— Qylmysymyz bolsa aıamasyn!— deı saldym, áıelimdi jubatpaq bolyp. Solaı demegende ne demekpin, onymen birge qosylyp alyp qaıǵyrǵanda Kókshoqylyqtar meni kórmeı qalady deısiń be.

Sóıtip kúndi kún, túndi tún demeı esigimizge tynym bermeıtin Terik bir kúni kelýin pyshaq keskendeı tyıdy. Árkimniń ot basynyń, oshaq qasynyń tirshiligi bar, Terikti de esten shyǵaryp alyppyz.

— Terik inińiz nege joq bolyp ketti, keke?— deıdi bir kúni ulym. Ózi sylq-sylq kúledi.

— Jumystan qoly tımeı júrgen shyǵar, keledi-daǵy,— deı saldym. Shynymen oǵan mán bermedim. Sóıtsem ulym onyń nege kelmeı júrgenin sezgen eken.

Brıgadırdiń jumysy kóp, onyń ózi kıizi qurymǵa aınalǵan úı sıaqty, bir jerin jamasań, ekinshi jeri tesiletinindeı jumystyń bir jerin jóndep kelseń, ekinshi bir jeri aqsap jatady. Sondaı bir aıaǵyna qan túsken jylqynyń júrimi quryǵanyndaı qostaǵy jumysym bir mandymaı qalǵanda kolhoz predsedateliniń qyryn qaraǵan kezi bolǵan:

— Balbaqtyń qostaǵy jumysy mandymady ǵoı, osylaı bara berse qalaı bolar eken,— depti ol men joqta kolhoz basqarmasy otyrysynda. Osy bir sez dabyraıyp, úlkeıip, bireý qosqa aıtyp, bireý qosarlap aıtyp, bireý óńdep aıtyp, bireý jóndep aıtyp, áıteýir Balbaqty sý túbine ketirgen jaıy bar-dy. Osydan keıin kóp týysqannyń birsypyrasy-aq bizdiń úıdi aınalyp ótip, bala-shaǵany, áıelimdi kórse de kórmegen bolyp júretindi shyǵardy.

Tipti betpe-bet kelip qalǵanda ǵana qaraqurt shaqqan adamdy oqyǵandaı bolar-bolmas ernin jybyrlatatyn boldy. Buǵan men pálendeı mán bermegenmen, áıelim buryn qurt bergen, endi syrt bergen týysqandarymnyń jańaǵy minezin kórip muqyrap qalyp júrdi.

Endi búgin kolhoz predsedateliniń orynbasary bolyp saılanǵan soń týǵan da, týysqan da kóp. Olardyń birazy ýaqytsha týysqan ekenin de bilemin: Áne, taǵy bireý esik qaqty. Kún ashyqta qoınyna kiretin, kún jabyqta moınyńa minetinniń biri bolmaǵaı. Tipti esiktiń arǵy jaǵyndaǵy jarqyn-jarqyn estilgen daýysqa qaraǵanda, aǵynan jarylatyn bireý turǵan sıaqty. Shamasy Terik bilem. Jaǵdaıǵa qaraı ózgerip, shirkin týysqannyń túri de kóbeıip barady. Áne, qońyraý qaıta syldyrady. Shynymen-aq ýaqytsha týysqannyń biri eken. Qalaı kóresizder, ashsam ba eken esikti, álde ashpasam ba eken?!

1983

---