InfoHub Logo

Men, 1925 —1930 jyldary qyzmet babymen Kereı elinde turyp, Birjandy kórgen, jaqsy bilgen adamdardyń talaıymen kezdesip, sonyń ishinde aqynnyń balasy Temirtaspen, ataqty aqyn, ánshi Hamıtpen jaqyn aralasyp júrip, solardyń aıtqan talaı qyzyq áńgimeleri men salǵan ánderin tyńdap edim. Biraq ol kezde Birjan óleńder kerek bolady-aý dep, eskerip jınaǵan joq edim, solaı bola tursa da jaqsy adamnyń óneri, kimdi de bolsa qyzyqtyrmaı qoımaıdy ǵoı. Sol estigen áńgimelerdiń keıbirinen esimde qalǵandary.

1928 jyly «Aqkól» boıynda otyrǵan Temirtas úıinde basymyz qosyldy. Aramyzdaǵy halyq ánderin ete ásem oryndaıtyn belgili ánshi Bákenniń Hamıty, taǵy bir top jastardyń áńgimesi Birjan tóńireginde boldy. Bizdiń nıetimizge oraı Temirtastyń aıtqan áńgimesi de kóńil bólerlik edi. — Ákem ólgende, sheshemniń qolynda úsh bala qaldyq. Olar: eki qyz — Asyl, Aqyq, uldan Qalken ekeýmiz. İnim Qalken endi er jetip bıyl otyzǵa shyǵyp otyr, Asyl, Aqyq erge shyǵyp, balaly-shaǵaly bolyp kezinde egde tartyp qaıtys bolǵan. Men 1916 jyly 27 jasymda soldattyqqa alynyp 1917 jyly qaıtyp keldim, mynaý otyrǵan Gúljamılaǵa sol qaıtyp kelgen jyly qosyldym, kishkene inilerin, Muhametqalı bıyl jetige keldi dep ulynyń basyn sıpady.

Osydan birer jyl buryn qaıtys bolǵan sheshemizdiń áńgimeleri mol edi. Onyń ústine bala bolsam da aýyryp jatqan ákemdi umytqam joq. Ákem shaqyryp alyp mańdaıymnan sıpap jylasa biz shyryldap qosa jylaýshy edik. Al baılaýly jatqanyna yza bolyp daýysyn qatty shyǵaratyn. Óler aldynda jurt ony jyndandyǵa sanaǵan. Birjan naýqastanyp júrse de, keıde dombyrasyn qolynan tastamaı, óziniń ánshilik ómiri esine túsip, orynsyz ýaqytta aıǵaılap shý kóterip, án salyp jurttyń mazasyn ala bergen soń, ony aǵalary dombyrasyn tartyp alyp óleń aıtqyzbaıdy eken, ákemizdiń ánshiligin úlken-kishiniń bári aıtyp keledi. Osy úıge de sizderdi sol kisiniń ataǵy ákelip otyr ǵoı. Bir ókinishi bizdiń Atyǵaı — Kereıdiń ishinde Birjannyń jolyna túsip, sondaı án salatyn ánshiler qaıda dep renjigendeı boldy. Biz Birjannyń jolyn ustap, onyń ánderin aıtyp júrgen shóberesi myna otyrǵan Hamıt bar emes pe dedik. — Ia endigi úmit etetin osy Hamıtimiz ǵoı dedi.

— Sheshemizdiń aıtýynsha, — dep, taǵy bastady Temirtas áńgimesin: —ákemiz orta boıly, qyzyl shyraıly kelbetti kisi eken, onyń ústine kıimdi de óte sulý kıgen. Ákemizdiń aralamaǵan, barmaǵan jeri shamaly, keıde ol el aralap uzaq jolǵa shyqqanda eki-úsh aıda áreń qaıtyp keletin dep sheshemiz aıtyp otyrýshy edi.

Manadan beri dombyrasyn shertip, júırik attaı qulshynyp otyrǵan Hamıtke bir qarap qalǵan áńgimeni taǵy aıta jatarmyn, aldymen Birjannyń bir-eki ánin salyp jiber dep tilek etýi-aq muń eken Hamıt irkilmesten Birjannyń «Aıtbaı», «Láılim shyraq», «Janbota», «Janbas sıpar», «Kókek», «Eki jıren», «Jıyrma bes» ánderin biriniń artynan birin shyrqap aıta berdi. Hamıttiń salǵan ánderine razy bolǵan jastarmen birge Temirtas ta — pa shirkin, dep bir kóterip qoıyp sózin qaıta bastady. Hamıttiń salǵan áninen sheshemizdiń taǵy bir aıtqan sózi esime tústi. — Kórshiles aýylda bir jıyn toı bolyp, sonda ákemiz jurttyń suraýymen osy «Aıtbaı» ánin aıtady, óleńdi aıtyp bolǵan soń, kópshiliktiń arasynan orta jasqa kelgen bir ajarly áıel Birjanmen qaljyńdasyp: — Birjan-aı, ól-ólgenshe atymdy elge jaıyp kettiń-aý depti. Artynan surastyryp bilsem, Birjannyń jas kezinde óleń shyǵarǵan Aıtbaı degen qyzy osy eken. Al endi «Janbota» áni, bı-bolystardyń Birjanǵa istegen qıanatynan shyqqan án deıdi. Birjan men Qaraýyl Aznabaı jáne Janbota aralarynda bolǵan arazdyq osy ánniń shyǵýyna sebep boldy dep aıtýshy edi sheshemiz. Ákemiz sharýaǵa salaq eken, atamyzdyń bar dáýletin sýdaı shashyp, tógipti. — Keıin sheshem qudaı ákelerińniń seriligin bermesin, marqum únemi úıde otyrmaı, sharýasyna kózin salmaı maǵan senip, udaıy el kezip kete berýshi edi. — Bir jyly Tobyqty, Qarakesek atalyq, Qaptaǵaı elderin aralap otyryp Naıman ishine barypty, sonda júrip Sara degen qyzben aıtysyp jeńip qaıtqanyn sheshem de, aýyldaǵy qarıalar da esine túsirip aıtyp bergen edi. Sheshemizdiń basqa aıtqan áńgimeleriniń kóbi esimizden shyǵyp qalypty. Birjandy kórgen, jasy kelgen qarıalardan osy Kereı ishinde, Toqsanbaıdyń Syzdyǵy bir kezde dombyra tartyp, án aıtqan Elebaıdyń Erjany. Qısyqtyń Qarasy, Esimniń Aqany taǵy basqalar jaqsy biledi dep estımin. Ákem jóninde osylardan surasańdar aıtyp berer dep sózin bitirip. Hamıtke taǵy da án saldyrdy. Men keıin Temirtas ataǵan adamdardyń birtalaıymen áńgimelestim. Syzdyq Janbotanyń, Aznabaıdyń, Qojaǵul áýletiniń tarıhyn túgel taratyp aıtyp berdi. Al Erjan, Birjan ánderiniń qalaı shyqqanynan, ásirese jastyq, serilik dáýren qurǵanynan bir talaı áńgimeler de qozǵady, ózi dombyra tartyp án salýǵa beıim adam edi, shyrqap salmasa da án men kúıdiń babyn biletin. Al onyń balasy Ramazan garmon tartatyn edi. Ramazannyń qandaılyq kompozıtor bolyp er jetkeni jurtshylyqqa aıan. Birjan jóninde ańyz áńgimeniń ushy-qıyry joq, mol Kókshetaý eli túgil, — Qarqaralydaǵy Qarakesek rýynan shyqqan 76 jasqa kelgen Tánekenov Ysqaq, 80 jasqa kelgen Málibekov Toqan da qyzyq derekter keltiredi. — Jas kezim deıdi — Ysqaq Birjandy Qoıandy jármeńkesinde án salyp saırandap júrgende bir kórgenim bar edi. Birjan orta boıly, sulý kelbetti kisi edi, daýysy óte zor, tynysy keń, ándi ekpindete túrlendirip shyrqap salǵanda, bazarǵa kelgenderdiń bári qasyna jınaldy, onyń salǵan ánin estigende qulaǵyńnyń quryshy qanyp, ishtegi qaıǵy-sheriń tarap, ken, dúnıeni erkin aralaǵandaı bolatyn edik, onan keıin de talaı jerlerde án salǵan ánshilerdi kórdim, biraq Birjandaı ándi babyna keltirip salǵan ánshilerdi kórmedim dedi. Birjan jóninde biletinderimdi jas kezimde óleń qylyp jınamasam da, keıin bilip ár kimderdiń aıtqan áńgimelerinen esime túsirip jazyp alǵan derekterim kóp edi. Osyny eskerip 1956 jyly «Lenınshil jas» gazetine (№ 5) «Birjan murasy jete zerttelsin» jáne 1957 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Birjan el aýzynda» degen maqalalar jazdym. Bul meniń gazetke jarıalaǵan derekterimdi Ahmet Jubanov ta «Zamana bulbuldary» atty kitabynda, Ǵ.Ábetov te (Qazaq ádebıetiniń tarıhy II tom) ǵylymı eńbekteriniń keregine jaratypty. Sol sıaqty osy kitapty qurastyrýshylar da men jınaǵan derekterdi paıdalanǵandyǵyn jasyrmaıdy. Birjan jóninde jınaǵan azdy-kópti derekterimiz úlken kitaptardyń bir keregine jarasa eńbegimniń esh bolmaǵany ǵoı.

Esim Baıbolov

---