InfoHub Logo

Kóksheniń shyǵys jaq eteginde, Býrabaı kóliniń jaǵasynda, shamasy, 1901-1904 jyldary aǵylshynnyń Borgýl degen kapıtalısi konserv zavodyn ashyp, sol mańnyń eńbekke jaraǵan adamdary zavodtyń jumysyn istedi. Biz de kóp jyl sol zavodta jumys istedik. Birjannyń balasy Temirtas 1916 jyl osy zavodqa jumysqa tústi. 1918 jyldan bastap osynda mılısıoner bolyp istedi. Temirtas kelisimen elmen tanysyp, aralasyp ketti. Jastardyń oıyn-saýyq toıynan qalmaıtyn, súıikti adam bolyp aldy.

Temirtas uzyn boıly, sıda, ashyq óńdi, keń mańdaı, qara qasty, qyr qabaqty, moıyny uzyn, jaraý qara tory jigit edi. Temirtastyń minezi sypaıy, sózge shorqaqtaý, sóılegende orysshany aralastyryp otyrýshy edi.

Temirtasty qurmettep, bir kúni bizdiń úı qonaqqa shaqyrdy, ol qasyna eki joldasyn ertip keldi, sonda meniń ákem Temirtasqa: «Keshegi jaqsynyń balasy ekensiń, ákeń Birjan ákemizben dos edi, jyl saıyn kelip, óleń aıtyp, án salyp, dýman qylyp ketýshi edi, myna tór ákeń otyrǵan oryn, endi sen otyrsyń. «Atadan ul týsa edi, ata jolyn qýsa edi» degen sóz bar, atańa tartyp jaqsy bol, talabyń qaıyrly bolsyn»,— dedi. Temirtas bul jerde salmaqty, sypaıy sóılesip otyrdy. Bir kezde: «Saldyń balasy qonaq qade aıtsyn!»—degen usynys boldy. Sol-aq eken, otyrǵandar Birjannyń ánderin sóz etip ketti. «Sal ánin tómen bastap, kóteretin jerine kelgende, ánimen birge ózi de kóterilip, dóńgelenip, óleńi bitken soń ornyna qaıta kelip otyrýshy edi» desti. Daýsynyń kúshtiligi sonsha, tereze áınegi zirkildep, ilýli turǵan podnos, ot basyndaǵy quman-legender birge kúńireńip turýshy edi» degendi de aıtysyp jatyr. Bireýler: «Birjannyń shyrqaǵan daýsy estilgende, mal saýyp otyrǵandar saýynyn qoıa qoıyp, maldaryn ısindirip alýshy edi»,— dedi. Birjannyń «Aqqaıyn,», «Býryltaı», «Kólbaı—Janbaı», «Láılim shyraq», «Kókeı kesti» ánderi sóz bolyp, áńgimeniń ózi dýmanǵa aınaldy.

Temirtasqa óleń aıttyrý degen sóz qaıta bastaldy. Bir kezde, Temirtas qysylyp, kóptiń tileginen qutyla almaıtyn bolǵan soń:

— Meniń eleńmen zaýqym joq edi, alaıda, birdeńe aıtaıyn,— dep, jańa ánmen jańasha birneshe aýyz óleń aıtty, onyń bul óleńi buryn biz estimegen, ony biz qyzyǵyp jazyp úırenip alyp, elge taratyp ta jiberdik.

Temirtas bul qyzmetinde eki-úsh jyl istep, sonda júrip, bizge jaqyn Sataı degen kisiniń Kúljámıla degen qyzyn alyp, eline kóship ketip edi. Sodan keıin 1924 jyly, qyzmet babymen sol elge baryp, jatar úıim Temirtastyń úıi boldy.

Men úsh jyldaı osy elde qyzmette turyp qaldym. Bul kezde saýatymyz ashylyp, sana sezimimiz kóterile bastaǵan kez edi, men Birjannyń ómiri, balalary, basqa týystarymen tanysa bastadym...

Temirtas áıelimen 1935-36 jyldary qaıtys boldy. Biz Temirtaspen ómiriniń aqyrǵy kezine deıin dos bolyp, baılanysyp júrdik. Temirtastan úsh ul: Shárip, Muhammetqalı, Muhametjan, bir qyz: Jamal boldy. Qazir Muhammetqalı men Jamal úıli-barandy bolyp otyr.

Birjannyń sút kenjesi — Qalken. Bireýler Birjan óleńderinde Qalkendi qospaý sebebi ne eken degen suraý qoıady. Sol elde Qalkenniń týǵanyn biletin adamdar bylaı deıdi. Qalken Birjan barynda týyp qaldy, biraq Qalkendi Birjanǵa kórsetpepti, óıtkeni ol kezde Birjannyń syrqatqa ushyraǵan shaǵy eken. Qalkenniń túsin kórgen qarttar: «Iapyraı, saldyń aýzynan túsip qalǵan, mańdaıy, erni, kózi, kóz qarasy, naǵyz Birjan»,— dep tańyrqap otyrýshy edi.

Qalken orta boıly, ash óńdi, juqa erindi, qara qasty, kelte muryn, qyr qabaqty, aq quba jigit edi. Qalkenmen zamandas bolyp, keı kezde oınaǵanda: «Saldyń sút kenjesi, saldyń bar asyly sende qalǵan bolar, qane óleń aıt, án sal»,— deýshi edik. Qalkenniń oıyn-saýyqpen áýestigi joq edi de, ol jaǵyna kelgende, azarda-bezer bolyp qashýshy edi. Qalken otyrǵanda shyntaqtap, búıirin taıanyp saldarsha otyratyn edi. Onyń ol otyrysyna da biz saldyń ózi boldyń dep qaljyńdaıtynbyz.

Qalken, shamasy, 1896—97 jyldary týǵan bolar dep shamalaımyn.

Qalkenniń minezi óte sypaıy, qyrmyzy jibekteı qyryq oralýshy edi, Qalkenniń ómiri jetimdik, joqshylyq, jetispegendikpen ótti. 1923-24 jyldardan bastap ol «Stepnák» altyn zavodynyń «Ermovka» degen bóliminde smotrıtel bolyp istedi. Ol kezde óndiris jaǵdaıy jaqsy emes, altyn jýatyn jeri shań-tozań bolyp, altyn jýǵan kezde, kıslotanyń kók jalyny tuman bolyp turatyn. Basqa ýaqytta sý-dymqyl bolyp jatatyn. Sondaı jaǵdaıda Qalken syrqatqa shaldyǵyp qaıtys boldy. Odan tuqym qalmady.

---