Birjasýshaly jándikterdiń tirshilik áreketteri
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 31
Taqyryby: § 33. Birjasýshaly jándikterdiń tirshilik áreketteri.
Sabaqtyń maqsaty: birjasýshaly aǵzalarǵa tán: qorektený, kóbeıý, tynys alý, syrtqa shyǵarý qasıetterine sıpattama bere otyryp, ókilderindegi ózindik erekshelikterin, syrtqy ortaǵa beıimdelý dárejesi jaıly bilimderin keńeıtý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasyna jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Birjasýshaly qarapaıymdar ǵylymda qashan jáne qandaı jaǵdaıda belgili boldy?
Birjasýshalylar tabıǵatta qaı jerlerde kóp taralǵan? Olardyń qandaı túrleri bar?
Birjasýshalylar qurylysynda, tirshiliginde bárine ortaq qandaı belgileri bar?
Birjasýshalylar túrleriniń bir - birinen erekshelikteri qandaı? Olar óz ishinde qandaı toptarǵa jikteledi?
Birjasýshalylar túrleriniń oryn aýystyryp qozǵalý erekshelikterin túsindirińder.
Kirpiksheli kebissheniń tuzdy ortadan qashýy neni kórsetedi?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Birjasýshalylardyń qorektenýi, tynys alýy, kóbeıýi
2. Zıandy qaldyq zattardyń syrtqa shyǵarylýy
3. Qarapaıymdardyń tirshiligin saqtaýǵa beıimdelýi.
Qorektenýi. Birjasýshalylar negizinen daıyn organıkalyq zattarmen (nárýyz, kómirsýlar jáne maı tárizdi zattar) qorektenedi. Sondaı - aq olardyń ishinde fotosıntez tásilimen de qorektenetinderi bar.
Evglenanyń qurylysyn taǵy bir sholyp, «Ol fotosıntez tásilimen qorektene ala ma? Ony neden bilýge bolady?» degen suraqqa oılanyp jaýap berińder.
Jaryq joq kóleńke nemese qarańǵy jerlerde evglenanyń jasyl túsi joıylady. Ol janýar tárizdi daıyn organıkalyq zattarmen qorektenedi. Ol organıkalyq zattardyń túıirshikterin jutpaıdy. Zattardyń sýdaǵy eritindilerin sıtoplazmanyń syrtqy tyǵyzdalǵan jarǵaqshasy arqyly sińiredi.
Ameba jalǵan aıaqtarymen qorekti (mysaly, bakterıalardy) qorshap, orap alady. Odan soń qorek jasýsha qabyqshasy arqyly sıtoplazmaǵa túsedi. Sıtoplazma ony qorshap alady. Sondyqtan ony asqorytý vakýoli deıdi. As osy kópirshik tárizdi qorshaýda qorytylady. Sebebi qorektiń qorytylyp, jasýshanyń óz zatynyń jasalýy osy vakýoldiń ishinde júredi. Nárli zat jasýsha sıtoplazmasyna tarap tirshilik qajetine jumsalady. Al kirpiksheli kebisshe denesiniń aldyńǵy jaǵynda ortasyna qaraı aýzy bolady. Oǵan qysqa tútikshe tárizdi jutqynshaq jalǵasady. Kebissheniń aýyzy jasýshanyń juqa jarǵaqsha qabyqshasynyń ishke oıysýynan paıda bolǵan kishkene ǵana oıyq. Osy oıyq arqyly qorek jasýshaǵa tez ótedi. Sondyqtan ony jasýshalyq aýyz deıdi. Aýyz tóńiregindegi kóptegen kirpiksheler únemi qozǵalyp, sý aǵynyn týǵyzady. Aǵynmen kelgen qorek aýyz arqyly jutqynshaqqa túsip, odan sıtoplazmaǵa ótedi. Sıtoplazmadan asqorytý sóli bólinip, qorekti qorshaıdy. Budan kópirshik túrinde asqorytý vakýoli túziledi. Onda as qorytylady.
Vakýoldiń ishinde sóldiń áserimen qorektiń kúrdeli organıkalyq zattary (nárýyzdar, maılar, kómirsýlar) ydyrap, jaı zattar paıda bolady. Olardyń eritindisi sorylyp, qaıtadan sıtoplazmaǵa ótedi. Munda jándik jasýshasynyń ózine tán nárýyz, maı, kómirsýlary tárizdi organıkalyq zattar túzilip, aǵzanyń tirshiligine jumsalady.
Tynys alýy. Birjasýshaly qarapaıymdar sýda erigen ottegimen tynys alady. Ol jasýsha sıtoplazmasyna qabyqsha arqyly ótedi. Otteginiń áserimen kúrdeli organıkalyq zattar (astyń qorytylýy) jaı zattarǵa ydyraıdy. Munyń nátıjesinde qýat (energıa) bólinip shyǵady. Ol aǵzanyń tirshilik áreketterine jumsalady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 31
Taqyryby: § 33. Birjasýshaly jándikterdiń tirshilik áreketteri.
Sabaqtyń maqsaty: birjasýshaly aǵzalarǵa tán: qorektený, kóbeıý, tynys alý, syrtqa shyǵarý qasıetterine sıpattama bere otyryp, ókilderindegi ózindik erekshelikterin, syrtqy ortaǵa beıimdelý dárejesi jaıly bilimderin keńeıtý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasyna jaǵymdy ózgeristerge jetý; pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Birjasýshaly qarapaıymdar ǵylymda qashan jáne qandaı jaǵdaıda belgili boldy?
Birjasýshalylar tabıǵatta qaı jerlerde kóp taralǵan? Olardyń qandaı túrleri bar?
Birjasýshalylar qurylysynda, tirshiliginde bárine ortaq qandaı belgileri bar?
Birjasýshalylar túrleriniń bir - birinen erekshelikteri qandaı? Olar óz ishinde qandaı toptarǵa jikteledi?
Birjasýshalylar túrleriniń oryn aýystyryp qozǵalý erekshelikterin túsindirińder.
Kirpiksheli kebissheniń tuzdy ortadan qashýy neni kórsetedi?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Birjasýshalylardyń qorektenýi, tynys alýy, kóbeıýi
2. Zıandy qaldyq zattardyń syrtqa shyǵarylýy
3. Qarapaıymdardyń tirshiligin saqtaýǵa beıimdelýi.
Qorektenýi. Birjasýshalylar negizinen daıyn organıkalyq zattarmen (nárýyz, kómirsýlar jáne maı tárizdi zattar) qorektenedi. Sondaı - aq olardyń ishinde fotosıntez tásilimen de qorektenetinderi bar.
Evglenanyń qurylysyn taǵy bir sholyp, «Ol fotosıntez tásilimen qorektene ala ma? Ony neden bilýge bolady?» degen suraqqa oılanyp jaýap berińder.
Jaryq joq kóleńke nemese qarańǵy jerlerde evglenanyń jasyl túsi joıylady. Ol janýar tárizdi daıyn organıkalyq zattarmen qorektenedi. Ol organıkalyq zattardyń túıirshikterin jutpaıdy. Zattardyń sýdaǵy eritindilerin sıtoplazmanyń syrtqy tyǵyzdalǵan jarǵaqshasy arqyly sińiredi.
Ameba jalǵan aıaqtarymen qorekti (mysaly, bakterıalardy) qorshap, orap alady. Odan soń qorek jasýsha qabyqshasy arqyly sıtoplazmaǵa túsedi. Sıtoplazma ony qorshap alady. Sondyqtan ony asqorytý vakýoli deıdi. As osy kópirshik tárizdi qorshaýda qorytylady. Sebebi qorektiń qorytylyp, jasýshanyń óz zatynyń jasalýy osy vakýoldiń ishinde júredi. Nárli zat jasýsha sıtoplazmasyna tarap tirshilik qajetine jumsalady. Al kirpiksheli kebisshe denesiniń aldyńǵy jaǵynda ortasyna qaraı aýzy bolady. Oǵan qysqa tútikshe tárizdi jutqynshaq jalǵasady. Kebissheniń aýyzy jasýshanyń juqa jarǵaqsha qabyqshasynyń ishke oıysýynan paıda bolǵan kishkene ǵana oıyq. Osy oıyq arqyly qorek jasýshaǵa tez ótedi. Sondyqtan ony jasýshalyq aýyz deıdi. Aýyz tóńiregindegi kóptegen kirpiksheler únemi qozǵalyp, sý aǵynyn týǵyzady. Aǵynmen kelgen qorek aýyz arqyly jutqynshaqqa túsip, odan sıtoplazmaǵa ótedi. Sıtoplazmadan asqorytý sóli bólinip, qorekti qorshaıdy. Budan kópirshik túrinde asqorytý vakýoli túziledi. Onda as qorytylady.
Vakýoldiń ishinde sóldiń áserimen qorektiń kúrdeli organıkalyq zattary (nárýyzdar, maılar, kómirsýlar) ydyrap, jaı zattar paıda bolady. Olardyń eritindisi sorylyp, qaıtadan sıtoplazmaǵa ótedi. Munda jándik jasýshasynyń ózine tán nárýyz, maı, kómirsýlary tárizdi organıkalyq zattar túzilip, aǵzanyń tirshiligine jumsalady.
Tynys alýy. Birjasýshaly qarapaıymdar sýda erigen ottegimen tynys alady. Ol jasýsha sıtoplazmasyna qabyqsha arqyly ótedi. Otteginiń áserimen kúrdeli organıkalyq zattar (astyń qorytylýy) jaı zattarǵa ydyraıdy. Munyń nátıjesinde qýat (energıa) bólinip shyǵady. Ol aǵzanyń tirshilik áreketterine jumsalady.
Tolyq nusqasyn júkteý
