Kópjasýshaly janýarlardyń qozǵalýy. Tirek - qımyl júıesiniń qurylysy
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 42
Taqyryby: §44. Kópjasýshaly janýarlardyń qozǵalýy. Tirek - qımyl júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqasyz janýarlardyń qozǵalý júıesiniń erekshelikterin, tirek - qımyl júıesiniń qurylysyn oqýshy tulǵasyna jete túsindirý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Qosmekendiler men jorǵalaýshylar soltústik aımaqtarda óte sırek taralǵan. Munyń sebebi nede? Buǵan qannyń qandaı qatysy bar? Qustar men sútqorektiler júregi qurylysynyń jorǵalaýshylar júregi qurylysynan qandaı artyqshylyqtary bar? Bulardyń dene temperatýrasynyń turaqty, orta jaǵdaılaryna táýeldi emestigin qalaı túsindirýge bolady?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Qozǵalý jáne onyń mańyzy
2. Omyrtqasyz janýarlardyń qozǵalýy.
Qozǵalý jáne onyń mańyzy. Aǵza úzdiksiz qozǵalysta tirshilik etedi. Qımyl - qozǵalystyń túri óte kóp. Tipti uıqyda jatqan janýardy muqıat qarap, baqylasańdar, denesiniń alýan túrli qımyldap - qozǵalyp jatatynyn baıqaısyńdar. Janýar aǵzasyndaǵy kóptegen qımyl - qozǵalystar men (tynysalý, qanaınalymy, astyń qorytylýy, t. s. s.) tanystyńdar. Janýarlar búkil denesimen ıilip, búgilip nemese adymdap, júgirip oryn almastyryp qozǵalady. Janýarlar mundaı qozǵalys arqyly óz tirshiligine qaýipti jaǵdaılardan qorǵanady (amebanyń tuz erı bastaǵan tamshydan tuzy joq tamshyǵa ótýin eske túsirińder). Ol tirshiligine qajetti jaǵdaılardy izdep tabady (kirpiksheli kebissheniń pishen bakterıalary kóp jınalǵan jerge «júzip» barýy).
Kúndelikti ómirimizde janýarlar qozǵalýynyń qanshama túrin kóremiz: ushqan qus, aýlada sekeńdep dán, qońyz terip jegen torǵaılar. Tirshilik qamymen ersili - qarsyly qozǵalyp, soqpaq «salyp alǵan» qumyrsqalar. Tize bersek mundaı mysaldar kóp. Qozǵalys – janýarlar tirshiligin qamtamasyz etetin asa mańyzdy áreket.
Omyrtqasyz janýarlardyń qozǵalýy. Gıdra bir zatqa tabanymen bekıdi. Onyń qozǵalýynda syrtqy qabaty – ektodermadaǵy jabyn - bulshyqet jasýshalary mańyzdy ról atqarady. Bul jasýshalardyń árqaısysynyń túbinde jıyrylǵysh bulshyqetti talshyq bar. Barlyq jasýshalardyń osy talshyqtary qysqarǵanda gıdranyń denesi jıyrylady. Eger deneniń bir jaǵyndaǵy talshyqtar jıyrylsa, onda gıdra denesi sol baǵytqa qaraı ıiledi de, qarmalaýyshtarymen tósemikke (sýbstrat) bekinedi. Tek osydan soń ǵana tabanyn alǵashqy bekip turǵan jerden bosatyp, bekingen aldyńǵy jaǵyna denesin tartyp alady. Tabanymen bekingennen keıin denesi bas jaǵynan bastap taǵy sozylady. Sonymen gıdra «adymdap» qozǵalady.
Gıdra birde tabanymen, birde qarmalaýyshtarymen kezek bekinip «tóńkerilip» te qozǵalady. Bul qozǵalystardyń qaı túri bolsyn jabyn ulpalardaǵy talshyqty jasýshalar arqyly júzege asady.
Shubalshańnyń denesi uzaryp jińishkeredi, qysqaryp jýandaı da alady.
Qurttyń únemi silemeıli shyryshpen shylanyp, ylǵaldanyp turatyn juqa móldir terisiniń astynda teri, janasyp jatatyn saqınaly bulshyqetter jáne onyń ishki jaǵynda deneni boılap uzyn salaly bulshyqetter ornalasady. Árbir býyltyǵynyń qursaq jaǵynda tórt juptan qysqa qyltandary bar.
Saqınaly bulshyqetter jıyrylǵanda qurt denesi jińishkeredi. Deneniń artqy bóligindegi qyltandary jerge tirelip, aldyńǵy bóligi alǵa qaraı jyljyp, uzarady. Odan soń uzyn salaly bulshyqetter jıyrylady. Bul kezde deneniń aldyńǵy bóligindegi qyltandary jerge tireledi de, artqy bóligi alǵa tartylyp, dene qysqarady.
Sóıtip, saqınaly jáne uzyn salaly bulshyqetterdiń kezektesip jıyrylýy men deneniń artqy jáne aldyńǵy bóligindegi qyltandarynyń alma - kezek tirek bolýy qurttyń alǵa jyljyp qozǵalýyn qamtamasyz etedi.
Shubalshańdar topyraqty bas bóligimen qazyp, tirshilik etedi. Tyǵyz topyraqty «aýzymen asap», isheginen ótkizip, anal tesigi arqyly shyǵaryp otyrady. Budan borpyldaq topyraqtar maıda túıirshikke aınalyp, aýa men sýdy sińiredi. Topyraq qurylymy jaqsarady. Mundaı topyraqta ósimdikter jaqsy ósedi.
Júzim ulýy, bóget ulýy, aıqulaq sıaqty bylqyldaqdeneliler teri bulshyqet qapshyǵyn túzetin jumsaq denesimen, «aıaq» dep atalatyn qursaq bóliminiń tolqyndanyp jıyrylýy, sozylýy arqyly baıaý jyljyp qozǵalady. Dene syrtyn shylaıtyn shyrysh ulýdyń aıaǵy men tósemik (aǵash japyraǵy, sý túbindegi tas, sý ósimdikteri jáne t. s. s.) arasyndaǵy úıkelisti jeńildetip, qozǵalýǵa múmkindik beredi.
Kálmar, segizaıaq, karakatısa sıaqty teńizde tirshilik etetin bylqyldaqdeneliler reaktıvti tásilmen qozǵalady (98 - sýret). Shapansha sańylaýy arqyly shapansha qýysyna sý tolady da, odan soń «aıaqtyń» aldyńǵy bóliginen paıda bolǵan shuqyraq (voronka) arqyly syrtqa úlken kúshpen aıdap shyǵarylady. Osy sý aǵyny deneni alǵa qaraı serpindi ıterip, ekpinmen jyldam qozǵaltady.
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaq: 42
Taqyryby: §44. Kópjasýshaly janýarlardyń qozǵalýy. Tirek - qımyl júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqasyz janýarlardyń qozǵalý júıesiniń erekshelikterin, tirek - qımyl júıesiniń qurylysyn oqýshy tulǵasyna jete túsindirý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Qosmekendiler men jorǵalaýshylar soltústik aımaqtarda óte sırek taralǵan. Munyń sebebi nede? Buǵan qannyń qandaı qatysy bar? Qustar men sútqorektiler júregi qurylysynyń jorǵalaýshylar júregi qurylysynan qandaı artyqshylyqtary bar? Bulardyń dene temperatýrasynyń turaqty, orta jaǵdaılaryna táýeldi emestigin qalaı túsindirýge bolady?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Jospar:
1. Qozǵalý jáne onyń mańyzy
2. Omyrtqasyz janýarlardyń qozǵalýy.
Qozǵalý jáne onyń mańyzy. Aǵza úzdiksiz qozǵalysta tirshilik etedi. Qımyl - qozǵalystyń túri óte kóp. Tipti uıqyda jatqan janýardy muqıat qarap, baqylasańdar, denesiniń alýan túrli qımyldap - qozǵalyp jatatynyn baıqaısyńdar. Janýar aǵzasyndaǵy kóptegen qımyl - qozǵalystar men (tynysalý, qanaınalymy, astyń qorytylýy, t. s. s.) tanystyńdar. Janýarlar búkil denesimen ıilip, búgilip nemese adymdap, júgirip oryn almastyryp qozǵalady. Janýarlar mundaı qozǵalys arqyly óz tirshiligine qaýipti jaǵdaılardan qorǵanady (amebanyń tuz erı bastaǵan tamshydan tuzy joq tamshyǵa ótýin eske túsirińder). Ol tirshiligine qajetti jaǵdaılardy izdep tabady (kirpiksheli kebissheniń pishen bakterıalary kóp jınalǵan jerge «júzip» barýy).
Kúndelikti ómirimizde janýarlar qozǵalýynyń qanshama túrin kóremiz: ushqan qus, aýlada sekeńdep dán, qońyz terip jegen torǵaılar. Tirshilik qamymen ersili - qarsyly qozǵalyp, soqpaq «salyp alǵan» qumyrsqalar. Tize bersek mundaı mysaldar kóp. Qozǵalys – janýarlar tirshiligin qamtamasyz etetin asa mańyzdy áreket.
Omyrtqasyz janýarlardyń qozǵalýy. Gıdra bir zatqa tabanymen bekıdi. Onyń qozǵalýynda syrtqy qabaty – ektodermadaǵy jabyn - bulshyqet jasýshalary mańyzdy ról atqarady. Bul jasýshalardyń árqaısysynyń túbinde jıyrylǵysh bulshyqetti talshyq bar. Barlyq jasýshalardyń osy talshyqtary qysqarǵanda gıdranyń denesi jıyrylady. Eger deneniń bir jaǵyndaǵy talshyqtar jıyrylsa, onda gıdra denesi sol baǵytqa qaraı ıiledi de, qarmalaýyshtarymen tósemikke (sýbstrat) bekinedi. Tek osydan soń ǵana tabanyn alǵashqy bekip turǵan jerden bosatyp, bekingen aldyńǵy jaǵyna denesin tartyp alady. Tabanymen bekingennen keıin denesi bas jaǵynan bastap taǵy sozylady. Sonymen gıdra «adymdap» qozǵalady.
Gıdra birde tabanymen, birde qarmalaýyshtarymen kezek bekinip «tóńkerilip» te qozǵalady. Bul qozǵalystardyń qaı túri bolsyn jabyn ulpalardaǵy talshyqty jasýshalar arqyly júzege asady.
Shubalshańnyń denesi uzaryp jińishkeredi, qysqaryp jýandaı da alady.
Qurttyń únemi silemeıli shyryshpen shylanyp, ylǵaldanyp turatyn juqa móldir terisiniń astynda teri, janasyp jatatyn saqınaly bulshyqetter jáne onyń ishki jaǵynda deneni boılap uzyn salaly bulshyqetter ornalasady. Árbir býyltyǵynyń qursaq jaǵynda tórt juptan qysqa qyltandary bar.
Saqınaly bulshyqetter jıyrylǵanda qurt denesi jińishkeredi. Deneniń artqy bóligindegi qyltandary jerge tirelip, aldyńǵy bóligi alǵa qaraı jyljyp, uzarady. Odan soń uzyn salaly bulshyqetter jıyrylady. Bul kezde deneniń aldyńǵy bóligindegi qyltandary jerge tireledi de, artqy bóligi alǵa tartylyp, dene qysqarady.
Sóıtip, saqınaly jáne uzyn salaly bulshyqetterdiń kezektesip jıyrylýy men deneniń artqy jáne aldyńǵy bóligindegi qyltandarynyń alma - kezek tirek bolýy qurttyń alǵa jyljyp qozǵalýyn qamtamasyz etedi.
Shubalshańdar topyraqty bas bóligimen qazyp, tirshilik etedi. Tyǵyz topyraqty «aýzymen asap», isheginen ótkizip, anal tesigi arqyly shyǵaryp otyrady. Budan borpyldaq topyraqtar maıda túıirshikke aınalyp, aýa men sýdy sińiredi. Topyraq qurylymy jaqsarady. Mundaı topyraqta ósimdikter jaqsy ósedi.
Júzim ulýy, bóget ulýy, aıqulaq sıaqty bylqyldaqdeneliler teri bulshyqet qapshyǵyn túzetin jumsaq denesimen, «aıaq» dep atalatyn qursaq bóliminiń tolqyndanyp jıyrylýy, sozylýy arqyly baıaý jyljyp qozǵalady. Dene syrtyn shylaıtyn shyrysh ulýdyń aıaǵy men tósemik (aǵash japyraǵy, sý túbindegi tas, sý ósimdikteri jáne t. s. s.) arasyndaǵy úıkelisti jeńildetip, qozǵalýǵa múmkindik beredi.
Kálmar, segizaıaq, karakatısa sıaqty teńizde tirshilik etetin bylqyldaqdeneliler reaktıvti tásilmen qozǵalady (98 - sýret). Shapansha sańylaýy arqyly shapansha qýysyna sý tolady da, odan soń «aıaqtyń» aldyńǵy bóliginen paıda bolǵan shuqyraq (voronka) arqyly syrtqa úlken kúshpen aıdap shyǵarylady. Osy sý aǵyny deneni alǵa qaraı serpindi ıterip, ekpinmen jyldam qozǵaltady.
Tolyq nusqasyn júkteý
