Omyrtqaly janýarlardyń qanaınalym júıesiniń qurylysy
Kúndelikti jospar bıologıa 6 synyp
Sabaq: 41.
Taqyryby: §43. Omyrtqaly janýarlardyń qanaınalym júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń qanaınalym júıesiniń qurylysyn túsindirý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Qanaınalym júıesin nelikten «tasymaldaý júıesi» deıdi? Qandy bul júıege shyǵaryp, qaıtaryp otyratyn qandaı múshe?
Shubalshań, ulý, shaıan (ózen shaıany), sharshyly órmekshi, zaýza qońyzdyń qanaınalymy týraly qannyń júrekten qantamyrlaryna, odan tıisti jumys atqaryp qantamyrlary arqyly ókpege kelip, qaıtadan júrek arqyly osy jolyn qaıtalaıtynyn bildińder. Endi shubalshańnyń qaıaınalym júıesin shartty syzbamen (muny dápterge syzyp alý kerek) kórsetińder;
a) osyndaǵy «júreksheni», saqınaly qantamyrlardy jáne arqa, qursaq qantamyrlaryn anyqtap, árqaısysyn syzyqshamen kórsetip jazyńdar. Qan qalaı, qandaı baǵytpen, «jolmen» deneni aınalyp shyǵady?
á) «ókpe» degenimizben shubalshańda ókpe joq qoı. «Ókpe» dep ataǵanymyz deneniń qaı múshesi? (ataýyn ata);
b) shubalshańdaǵy qanaınalym nelikten «tuıyq júıe» dep atalady?
Shaıannyń «ókpesiniń» ataýy qandaı edi? (Qandaı ortada mekendeıtinin eske túsirińder). Qanaınalymy qandaı qyzmet atqarady?
Býnaqdenelilerdiń qanaınalymy qyzmetiniń shaıan men órmekshiden ereksheligi qandaı?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Balyq omyrtqaly janýarlarǵa jatady. Balyqtyń júregi eki qýysty; ol deneniń qursaq jaǵynda ornalasqan. Qan júrek qarynshasynan jelbezekterge qaraı shyǵatyn iri qantamyry – qursaq qolqasyna ótedi. Qarynshanyń qaqpaqshasy qannyń keri aǵýyna múmkindik bermeıdi. Bul qan, kómirqyshqyl gazy kóp bolǵandyqtan, vena qany dep atalady. Onyń túsi qyzyl qońyr bolady. Jelbezekke kelgende qursaq qolqasynan ońǵa jáne solǵa qaraı qantamyrlar taralady. Olar jelbezekte usaq qyltamyrlarǵa tarmaqtalyp, ottegine qanyǵady da, arterıa qanyna aınalady. Arterıa qan tamyrlary jınaqtalyp, hordanyń astynda sozylyp jatqan arqa qolqasyna quıylady. Qolqadan deneniń barlyq múshelerine qyltamyrlar tarmaqtalady. Ondaǵy ár túrli ulpalarda arterıa qany ottegin berip, kómirqyshqyl gazyn jáne túrli qajetsiz ónimderdi sińiredi de, vena qantamyrymen aǵyp, júrektiń qulaqshasyna quıylady. Ol jıyrylyp, qan qarynshaǵa ótedi. Sóıtip balyqtyń qany bir sheńber jasap, búkil deneni aınalyp shyǵady. Sondyqtan balyqtyń qanaınalym júıesin birsheńberli qanaınalym júıesi deıdi.
Qosmekendilerdiń júregi úsh bólimdi, qarynshadan jáne eki qulaqshadan turady. Qan deneniń barlyq múshelerinen vena qantamyrymen júrektiń oń qulaqshasyna quıylady. Bul qanda kómirqyshqyl gazy kóp. Sol jaq qulaqshaǵa ókpeden ottegin sińirgen qan quıylady. Qulaqshalar jıyrylǵan kezde qarynshaǵa eki qulaqshadan biraz qan ótip, arterıa men vena qany aralasady da, denesine aralas qan taraıdy. Qarynshadan iri arterıa qan tamyry shyǵyp, ol deneni boılap artqy jaǵyna qaraı aǵady. Odan kóptegen qyltamyrlar shyǵyp, búkil ulpalardy torlaıdy. Olardy ottegimen, qorektik zattarmen qamtamasyz etedi. Arterıa birtindep vena qanyna aınalyp, vena qantamyrymen júrekke qaraı aǵady.
Baqanyń qanaınalym júıesinde eki sheńber bar. Qandy júrekten búkil denege taratatyn arterıa qantamyrlary men deneden júrekke oralatyn vena qantamyryn úlken qanaınalym sheńberi dep ataıdy. Qannyń ókpe men terige baratyn, odan júrekke qaıta keletin tarmaǵy – kishi qanaınalym sheńberi dep atalady.
Jorǵalaýshylardyń júregi, qanaınalym júıesi baqanikine uqsas. Bularda júrek úsh bólimdi: qarynshadan, eki qulaqshadan turady. Olardyń baqadan ereksheligi júrek qarynshasy jartylaı perdemen eki bólimge bólinedi. Biraq perde qarynshany tolyq bólmegendikten arterıalyq qan men venalyq qan (baqamen salystyrǵanda) az mólsherde bolsa da aralasady. Sondyqtan qosmekendiler men jorǵalaýshylardyń aǵzasynda zat almasý baıaý júredi de, dene temperatýralary turaqsyz, qorshaǵan ortanyń temperatýrasyna táýeldi bolady. Aýa raıy salqyn soltústik aımaqtarda qosmekendiler men jorǵalaýshylardyń sırek taralǵany jáne jyly aımaqtarda qysta uıqyǵa jatatyny sodan. Bulardy salqyn qandy janýarlar deıdi.
Qustar men sútqorektilerdiń júregi tórt bólimnen turady. Júrek qarynshasynyń perdesi ony tolyq eki bólimge bólip, qan aralaspaıdy. Dene múshelerine taza arterıa qany taralyp, ókpege vena qany keledi. Bul janýarlarda zat almasý qarqyndy júredi. Dene temperatýrasy turaqty, qorshaǵan ortanyń temperatýrasyna táýeldi emes. Olardy jylyqandy janýarlarǵa jatqyzady. Bul janýarlar jer betiniń barlyq aımaqtarynda taralǵan.
İV. Bekitý.
Sonymen, kópjasýshaly janýarlarda shubalshańnan bastap qanaınalym júıesi bolady. Qanaınalym júıesiniń qurylysy janýarlardyń ár túrli toptarynda túrlishe jáne damý deńgeıine qaraı birtindep kúrdelenedi.
Árippen belgilengen qanaınalym júıeleriniń qaısysy qandaı janýarǵa tán ekenin anyqtap, árip pen janýar nómirin qosyp dápterlerińe jazyńdar jáne túsindirińder.
A. Júregi eki bólimdi. Qanaınalym júıesi bir sheńberli. Organızmi ottegine baı taza arterıalyq qanmen qamtamasyz etiledi (nelikten?). (3. Balyq)
Á. Júregi úsh bólimdi. Aǵzasy venalyq jáne arterıalyq qan birdeı mólsherde aralasqan qanmen qamtamasyz etiledi (nelikten?). Qanaınalym júıesi eki sheńberli. (4. Qurbaqa.)
B. Júregi úsh bólimdi. Aǵzasy arterıalyq qany kóbirek aralas qanmen qamtamasyz etiledi. Kanaınalym júıesi eki sheńberli. (1. Kesirtke.)
V. Júregi tórt bólimdi. Aǵzasy taza arterıalyq qanmen qamtamasyz etiledi (nelikten?). (2. Arqar; 5. Qus.)
Qosmekendiler men jorǵalaýshylar soltústik aımaqtarda óte sırek taralǵan. Munyń sebebi nede? Buǵan qannyń qandaı qatysy bar?
Qustar men sútqorektiler júregi qurylysynyń jorǵalaýshylar júregi qurylysynan qandaı artyqshylyqtary bar?
Bulardyń dene temperatýrasynyń turaqty, orta jaǵdaılaryna táýeldi emestigin qalaı túsindirýge bolady?
Úı tapsyrmasy. § 43 oqý, 93, 94, 95 - sýretterdi salý.
Sabaq: 41.
Taqyryby: §43. Omyrtqaly janýarlardyń qanaınalym júıesiniń qurylysy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń qanaınalym júıesiniń qurylysyn túsindirý; adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik tárbıege baýlý; óz betterimen izdený daǵdysyn qalyptastyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Qanaınalym júıesin nelikten «tasymaldaý júıesi» deıdi? Qandy bul júıege shyǵaryp, qaıtaryp otyratyn qandaı múshe?
Shubalshań, ulý, shaıan (ózen shaıany), sharshyly órmekshi, zaýza qońyzdyń qanaınalymy týraly qannyń júrekten qantamyrlaryna, odan tıisti jumys atqaryp qantamyrlary arqyly ókpege kelip, qaıtadan júrek arqyly osy jolyn qaıtalaıtynyn bildińder. Endi shubalshańnyń qaıaınalym júıesin shartty syzbamen (muny dápterge syzyp alý kerek) kórsetińder;
a) osyndaǵy «júreksheni», saqınaly qantamyrlardy jáne arqa, qursaq qantamyrlaryn anyqtap, árqaısysyn syzyqshamen kórsetip jazyńdar. Qan qalaı, qandaı baǵytpen, «jolmen» deneni aınalyp shyǵady?
á) «ókpe» degenimizben shubalshańda ókpe joq qoı. «Ókpe» dep ataǵanymyz deneniń qaı múshesi? (ataýyn ata);
b) shubalshańdaǵy qanaınalym nelikten «tuıyq júıe» dep atalady?
Shaıannyń «ókpesiniń» ataýy qandaı edi? (Qandaı ortada mekendeıtinin eske túsirińder). Qanaınalymy qandaı qyzmet atqarady?
Býnaqdenelilerdiń qanaınalymy qyzmetiniń shaıan men órmekshiden ereksheligi qandaı?
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Balyq omyrtqaly janýarlarǵa jatady. Balyqtyń júregi eki qýysty; ol deneniń qursaq jaǵynda ornalasqan. Qan júrek qarynshasynan jelbezekterge qaraı shyǵatyn iri qantamyry – qursaq qolqasyna ótedi. Qarynshanyń qaqpaqshasy qannyń keri aǵýyna múmkindik bermeıdi. Bul qan, kómirqyshqyl gazy kóp bolǵandyqtan, vena qany dep atalady. Onyń túsi qyzyl qońyr bolady. Jelbezekke kelgende qursaq qolqasynan ońǵa jáne solǵa qaraı qantamyrlar taralady. Olar jelbezekte usaq qyltamyrlarǵa tarmaqtalyp, ottegine qanyǵady da, arterıa qanyna aınalady. Arterıa qan tamyrlary jınaqtalyp, hordanyń astynda sozylyp jatqan arqa qolqasyna quıylady. Qolqadan deneniń barlyq múshelerine qyltamyrlar tarmaqtalady. Ondaǵy ár túrli ulpalarda arterıa qany ottegin berip, kómirqyshqyl gazyn jáne túrli qajetsiz ónimderdi sińiredi de, vena qantamyrymen aǵyp, júrektiń qulaqshasyna quıylady. Ol jıyrylyp, qan qarynshaǵa ótedi. Sóıtip balyqtyń qany bir sheńber jasap, búkil deneni aınalyp shyǵady. Sondyqtan balyqtyń qanaınalym júıesin birsheńberli qanaınalym júıesi deıdi.
Qosmekendilerdiń júregi úsh bólimdi, qarynshadan jáne eki qulaqshadan turady. Qan deneniń barlyq múshelerinen vena qantamyrymen júrektiń oń qulaqshasyna quıylady. Bul qanda kómirqyshqyl gazy kóp. Sol jaq qulaqshaǵa ókpeden ottegin sińirgen qan quıylady. Qulaqshalar jıyrylǵan kezde qarynshaǵa eki qulaqshadan biraz qan ótip, arterıa men vena qany aralasady da, denesine aralas qan taraıdy. Qarynshadan iri arterıa qan tamyry shyǵyp, ol deneni boılap artqy jaǵyna qaraı aǵady. Odan kóptegen qyltamyrlar shyǵyp, búkil ulpalardy torlaıdy. Olardy ottegimen, qorektik zattarmen qamtamasyz etedi. Arterıa birtindep vena qanyna aınalyp, vena qantamyrymen júrekke qaraı aǵady.
Baqanyń qanaınalym júıesinde eki sheńber bar. Qandy júrekten búkil denege taratatyn arterıa qantamyrlary men deneden júrekke oralatyn vena qantamyryn úlken qanaınalym sheńberi dep ataıdy. Qannyń ókpe men terige baratyn, odan júrekke qaıta keletin tarmaǵy – kishi qanaınalym sheńberi dep atalady.
Jorǵalaýshylardyń júregi, qanaınalym júıesi baqanikine uqsas. Bularda júrek úsh bólimdi: qarynshadan, eki qulaqshadan turady. Olardyń baqadan ereksheligi júrek qarynshasy jartylaı perdemen eki bólimge bólinedi. Biraq perde qarynshany tolyq bólmegendikten arterıalyq qan men venalyq qan (baqamen salystyrǵanda) az mólsherde bolsa da aralasady. Sondyqtan qosmekendiler men jorǵalaýshylardyń aǵzasynda zat almasý baıaý júredi de, dene temperatýralary turaqsyz, qorshaǵan ortanyń temperatýrasyna táýeldi bolady. Aýa raıy salqyn soltústik aımaqtarda qosmekendiler men jorǵalaýshylardyń sırek taralǵany jáne jyly aımaqtarda qysta uıqyǵa jatatyny sodan. Bulardy salqyn qandy janýarlar deıdi.
Qustar men sútqorektilerdiń júregi tórt bólimnen turady. Júrek qarynshasynyń perdesi ony tolyq eki bólimge bólip, qan aralaspaıdy. Dene múshelerine taza arterıa qany taralyp, ókpege vena qany keledi. Bul janýarlarda zat almasý qarqyndy júredi. Dene temperatýrasy turaqty, qorshaǵan ortanyń temperatýrasyna táýeldi emes. Olardy jylyqandy janýarlarǵa jatqyzady. Bul janýarlar jer betiniń barlyq aımaqtarynda taralǵan.
İV. Bekitý.
Sonymen, kópjasýshaly janýarlarda shubalshańnan bastap qanaınalym júıesi bolady. Qanaınalym júıesiniń qurylysy janýarlardyń ár túrli toptarynda túrlishe jáne damý deńgeıine qaraı birtindep kúrdelenedi.
Árippen belgilengen qanaınalym júıeleriniń qaısysy qandaı janýarǵa tán ekenin anyqtap, árip pen janýar nómirin qosyp dápterlerińe jazyńdar jáne túsindirińder.
A. Júregi eki bólimdi. Qanaınalym júıesi bir sheńberli. Organızmi ottegine baı taza arterıalyq qanmen qamtamasyz etiledi (nelikten?). (3. Balyq)
Á. Júregi úsh bólimdi. Aǵzasy venalyq jáne arterıalyq qan birdeı mólsherde aralasqan qanmen qamtamasyz etiledi (nelikten?). Qanaınalym júıesi eki sheńberli. (4. Qurbaqa.)
B. Júregi úsh bólimdi. Aǵzasy arterıalyq qany kóbirek aralas qanmen qamtamasyz etiledi. Kanaınalym júıesi eki sheńberli. (1. Kesirtke.)
V. Júregi tórt bólimdi. Aǵzasy taza arterıalyq qanmen qamtamasyz etiledi (nelikten?). (2. Arqar; 5. Qus.)
Qosmekendiler men jorǵalaýshylar soltústik aımaqtarda óte sırek taralǵan. Munyń sebebi nede? Buǵan qannyń qandaı qatysy bar?
Qustar men sútqorektiler júregi qurylysynyń jorǵalaýshylar júregi qurylysynan qandaı artyqshylyqtary bar?
Bulardyń dene temperatýrasynyń turaqty, orta jaǵdaılaryna táýeldi emestigin qalaı túsindirýge bolady?
Úı tapsyrmasy. § 43 oqý, 93, 94, 95 - sýretterdi salý.
