InfoHub Logo

Partıamyzdyń XX sezi elimizde komýnızm ornatý jóninde barsha sovet adamdarynyń aldyna zor mindetter qoıdy. Sonymen qatar sıez ıdeologıalyq jumystarymyzdyń ózekti máselelerine erekshe kóńil bóldi. Osyǵan oraı men, ıdeologıa maıdanynyń eń mańyzdy salalarynyń biri bolǵan kórkem ádebıettiń tez arada sheshilýge tıisti keıbir máselelerin ortaǵa salmaqshymyn.

Qazaqtyń asa kórnekti aǵartýshylary, qazaq jazba ádebıetiniń negizin salýshylar, óz halqynyń sol zamandaǵy ozyq oıly adamdardy, qazaq jerine aıdalyp kelgen orys revolúsıonerleriniń dostary — Shoqan Ýálıhanov, Abaı Qunanbaev, Ybyraı Altynsarınder osydan júz jyl buryn, feodalızm qara túneginiń ortasynda, patshalyq samoderjavıe qysymy jaǵdaıynda, Qazaqstan saharasynda orys halqymen sónbeıtin dostyq qasıetti týyn kótergen bolatyn. Qazaqtardyń, orys mádenıetine etene aralasýy ómirdiń qajeti ekenin olar sol kezdiń ózinde-aq aıqyn bilgen-di.

Barshaǵa málim bolǵan faktini bul arada dáleldep jatýdyń qajeti bola qoımas. Oktábr revolúsıasynan keıin, elimizdegi barlyq halyqtar qoıan-qoltyq aralasyp, tabysyp, jarasqan jaǵdaıda, olardyń damýyna progresıvtik orys mádenıetiniń mán-mańyzy, atqaratyn qyzmeti arta tústi, kúsheıdi.

Men orys ádebıetin jan-jaqtan andyzdap kelip, taram-taram kóp ózender quıyp jatqan, ózenderdiń qart anasy — Volgaǵa teńeımin. Uly ózenge toǵysqan qyrýar ózender bári qosylyp bir tutas sovet ádebıetin quraıdy.

Bizdiń Sovet Odaǵynda orys ádebıetiniń ıgi yqpaly, órkendi áseri tımegen birde-bir ult ádebıeti bolǵan emes. Orys ádebıeti bizdi bıik ıdeıamen qarýlandyrdy, bizdiń zerdemizge, sanamyzǵa ásem talǵam ekti, bizdiń bilýge qushtarlyq sezimimizdi kúsheıtti, maqsat-múddemizdi molaıtty, armanymyzǵa qanat bitirdi. Muhtar Áýezov sonshalyq jeke-dara daryn ıesi, ult jazýshysy bolǵanymen, Tolstoıdan tálim almasa mundaı ulylyq dárejege jetpegen bolar edi. Aıtalyq, Vıllıs Lasıs Evropa ádebıetine kemel jetik bola tursa da, Gorkııdiń ıgi áseri, yqpaly tımese mundaı bıik tuǵyrǵa qonbas edi. Shyǵys poezıasynyń móldir bulaǵynan sýarylǵan, kórnekti aqyndar — Samed Výrgýnmen Mırzo Tursynzadeni de sovet ádebıetiniń bıik belesine kótergen Maıakovskıı áseriniń qudireti.

Sheteldik keıbir jazǵyshsymaqtar orys mádenıeti Sovet Odaǵyndaǵy halyqtardyń mádenıetin tunshyqtyryp, janshyp jatyr-mys dep, arsyzdyqpen jala jaýyp júrgenin de biz bilemiz. Munyń shylı ótirik ekenin dáleldeýdiń qajeti de joq. Sovettik qurylys, Komýnıstik partıınyı, dana ult saıasaty bizdiń halyqtarymyzǵa orys mádenıetiniń asyl qazynasyn emin-erkin ıgerýge sheksiz múmkindik berdi. Ótken zamanda ezilgen, azap shekken halyqtar bul kúnde jasampaz eńbekke jappaı jumyldy, jan-jaqty, san alýan tvorchestvomen erkin shuǵyldanýda.

Sovet eli týraly bylapyt ósek taratýǵa jany qumar sheteldik myrzalar, sender bosqa sandyraqtap júrsińder! Orys mádenıeti bizdiń ulttyq mádenıetimizdi tunshyqtyrmaıdy, qaıta joǵary kóteredi, kórkeıtedi, órkendetedi, orys ádebıeti bizdiń ulttyq ádebıetterimizge kómektesedi, qoltyqtaıdy, bizdi jańa tabystarǵa, mol jetistikterge shabyttandyrady. Ekinshi ana tili bolyp otyrǵan orys tili arqyly biz álemdik mádenıetke aralastyq. Shekspır men Baıron, Shıller men Gete, Balzak pen Romen Rollan shyǵarmalaryn oqımyz. Sovet Odaǵynda qandaı ǵana ult bolmasyn tipti san jaǵynan azǵantaı tarıh turǵysynan mádenı tájirıbesi shaǵyn ulttardyń ózderi de shapshań damýda, jalpy adamzat mádenıet qazynasyna úles qosýda. Týysqan halyqtar ádebıetteriniń eń tańdaýly shyǵarmalary orys tiline aýdarý arqyly álemdik ádebıettiń ıgiligine aınaldy. Buǵan dálel retinde Jambyl óleńderi men Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» romanyn aıtsaq ta jetkilikti.

Sovet Odaǵynyń orys ádebıeti somdap soǵyp, bolattaı shynyqtyrǵan kóp ultty baýyrlas ádebıetteri eń aldymen bir-birine, onyń ber jaǵynda, orys ádebıetine de yqpal jasaýda. Jeńgen sosıalızm elinde ádebıet pen mádenıet óz jetistikterin ózara bólise, almastyra otyryp, bizde mádenıettiń ulttyq túri dep atalatyn ózgeshe úlgilerin jarqyratyp jaıyp salyp, birin-biri baıytýda.

Bizdegi mádenıettiń mazmuny sosıalısik, túri ulttyq deıtin belgili qaǵıda tek til aıyrmashylyǵyn, ózgesheligin ǵana kózdemeıdi, ásirese adamdardyń psıhologıalyq tabıǵı bolmysyn, olardyń «ulttyq minezin» kózdeıdi. Al biraq, til de, adamdardyń psıhologıalyq bolmysy da únemi úzdiksiz damıdy. Mysalǵa kapıtalızmdi attap ótip, feodalızmnen tikeleı sosıalızmge kelgen keıbir Orta Azıalyq respýblıkalardy alaıyq. Oılaý beınesinde, psıhıkada, úı turmysynda, rýhanı jáne materıaldyq jaǵynan da bul respýblıkalardyń azamattary túbegeıli ózgeristerge ushyraǵan joq pa? Bul respýblıkalardaǵy aldyńǵy býyn aǵa urpaqtyń sanasyn bizdiń shekaramyzdan tysqary jatqan qazirgi Shyǵys azamattarynyń sanasymen salystyrýǵa bola ma? Eki arasy jer men kókteı. Sovet zamanynda týǵan, halyqtar dostyǵy men týysqandyǵy rýhynda tárbıelengen bizdiń jas urpaqtar týraly bul jerde táptishtep aıtsaq ta bolady. Bir sózben aıtqanda olar týysqandyq, dostyq, moraldyq bıik qasıetti, óskeleń ómirdiń úlgi-ónegesin búkil álemge kórsetýde. Moral men etıkanyń tozyǵy jetken ólshemderi bizdiń kóz aldymyzda birte-birte óship barady. Ulttyq salt-sana jańa mazmunmen tolyǵýda, túrlenýde.

Bizdiń mádenıetimizdiń túri ulttyq. Solaı bola tursa da túri ulttyq mádenıetimiz búkil sovettik sosıalısik mádenıetke tán qasıetterdi, sıpattardy barǵan saıyn óz boıyna darytýda. Sondyqtan da sosıalısik ulttar kórkemóneriniń ulttyq túri máselesi qazirgi shaqta markstik-lenındik ilim turǵysynan tıanaqty teorıalyq sheshimge dilger bolyp otyr.

Sosıalısik estetıkanyń birsypyra máseleleriniń túbegeıli sheshilmeýi sovet ádebıetiniń jalpy damýyna sál de bolsa kemshilik keltiretinin moıyndaýymyz kerek. Elimizdiń mádenı ómirindegi asa eleýli oqıǵa bolǵan jazýshylardyń Búkilodaqtyq ekinshi sezi sovet ádebıetiniń ósken jolyn, qol jetken tabystaryn atap kórsetti, sheshilmegen ózekti máselelerin taldady. Sonymen qatar, búkil ádebı prosesti — kóp ultty ádebıet prosesin teorıalyq jaǵynan tereń taldaýǵa sezge qatysýshylardyń ázirligi jetkiliksiz bolǵanyn da kórsetti.

Sovet jazýshylarynyń birinshi sezinde M. Gorkıı «bizdiń barlyq respýblıkalarymyzdy alýan taıpalardyń alýan tildegi ádebıetteri bir tutas tulǵa sıpatynda qareket isteýde» degen bolatyn. Uly jazýshy osy máselege jurtshylyq nazaryn aýdarǵan-dy. Sovet jazýshylarynyń ekinshi sezi ádebıetimizdiń bir tutastyǵyn búkil álem aldynda taǵy da aıqyn kórsetip berdi.

Ult ádebıetteriniń shyǵarmalaryn orys tiline aýdarýdaǵy olqylyq, eleýli kemshilik bizdi qatty tolǵandyrady. Bul birinshi kezektegi asa mańyzdy másele. Nege deseńiz, bizdiń elimizde barlyq týysqan ádebıetter eń aldymen orys tili arqyly, orys ádebıeti arqyly bir-birimen tájirıbe almasady, qarym-qatynas jasaıdy. Bul oraıda orys tili qan aınalymyn basqaryp, rettep turǵan júrektiń qyzmetin atqarady.

Biz, ult jazýshylary orys jazýshylarynyń shyǵarmalaryn tipti shet el jazýshylarynyń shyǵarmalaryn tikeleı túp nusqasynan aýdaramyz. Jolma-jol aýdarmany áste qoldanbaımyz. SSSR halyqtarynyń tilderinen shyǵarmalardy «eki saty» arqyly aýdarý tájirıbesi bizde kóp ýaqyttan beri oryn alyp keledi. Budan ádebı shyǵarmanyń ulttyq túri de, avtordyń ózindik daralyǵy da orasan zıan shegedi. Biz Balzaktyń ulttyq sıpatyn, jeke-dara erekshelik qasıetterin shyǵarmalarynyń aınytpaı aýdarylǵan túp nusqasynan tanyp, súısinemiz, lázzat alamyz. Al endi jolma-jol aýdarma arqyly aýdarylǵan Sadrıddın Aını shyǵarmalaryna laıyqty baǵa berý, jazýshynyń tabıǵı darynyń ulylyq qasıetin taný tipti múmkin emes. Men bul qıyn máseleni ákimshilik jolymen qas qaǵymda op-ońaı sheship tastaýǵa bolady deımin. Meniń oıymsha, bul sharýashylyǵymyzdy birte-birte tártipke salyp rettep alatyn mezgil jetti. Bul sharalar memlekettik turǵydan júzege asyrylýy kerek. Ýnıversıtetterdiń fılologıa fakúltetterinde, ásirese Moskvanyń Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtynda týysqan halyqtardyń bireýiniń tilin úırenýdi oqý programmasyna engizý kerek. Bul shara bizdiń mádenı «baılanysshylarymyz» — aýdarmashylar kadrlaryn jaqsartýymyzǵa kómektesedi. Bul shara bizdiń kóp ultty bir tutas ádebıetimizdiń damý ıgiligi úshin týysqan ádebıetter tájirıbesin zertteý men jınaqtaý isin ilgeri bastyrady.

Men bul pikirlerdi partıamyzdyń XX sezine baılanysty ortaǵa salýdy maqul kórdim. Bylaısha aıtqanda bul qoıylyp otyrǵan máseleler mańyzy az, kúıki máseleler ispettes bolyp kórinýi yqtımal. Al saıyp kelgende mádenıetimizdiń gúldenýi úshin, ádebıetimizdiń budan bylaı da damýy úshin asa paıdaly da mańyzdy máseleler.

Kóp ultty sovet ádebıetiniń damýyndaǵy ózekti, mańyzdy máselelerdi jazýshylar, ádebıet zertteýshi ǵalymdar, fılosoftar birigip, kúsh qosyp sheshedi. Partıa bizge árqashan qamqorshy bolyp, kómektesip keledi. Budan bylaı da solaı kómektesedi, jeńiske bastaıdy.

1951

---