InfoHub Logo

Partıamyzdyń XX sezi ádebıet pen kórkemónerdiń budan bylaı da úzdiksiz damýyna aıryqsha kóńil bóldi. Ádebıet pen kórkemónerde qol jetken jetistikterimiz az emes. Ony bizden eshkim tartyp almaıdy. Jetistikter bas qosqan úlken jınalystarda, baspasóz betinde talaı aıtyldy. Partıa seziniń qaýly-qararlaryna sáıkes qazir biz, áli kúnge sheıin atqarylmaǵan mańyzdy isterimiz jaıynda, ádebıette oryn alyp kelgen olqylyqtar men kemshilikter jaıynda keńirek pikir alyssaq anaǵurlym paıdaly bolar edi.

Qazaqstan ádebıetiniń eń bir eleýli kemshiligi — óresi bıik, tynysy keń kemel shyǵarmalardyń azdyǵynda bolyp otyr. Qazaqstan jazýshylarynyń kóptegen shyǵarmalarynda zamandastarymyzdyń — komýnızm qurylysshylarynyń este qalarlyq eren obrazdary jasalǵan joq degen jurtshylyq syny óte oryndy. Respýblıkamyzdyń jańa men eskiniń qıan-keski kúresine toly ómiri, jeńimpaz ómirimizdiń ulylyǵy men sulýlyǵy ádebıette áli tolyq kórkem beıne tapqan joq.

Tyń jerlerdi ıgerý sıaqty oqıǵany mysalǵa alaıyqshy. Osy uly qubylystyń ózinde ǵana qanshama qym-qıǵash talas-tartystar, qanshama qaharmandyq sıpattar men minezder bar deseńizshi! Tyń taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalardyń sany da az, sapasy da kóńildegideı emes. Uly zaman týdyrǵan uly taqyrypqa birden uly shyǵarma jazý asa qıyn mindet ekeni belgili. Alaıda sharyqtap ósken úlken ádebıetimizdiń shyqqan bıiginen qaraǵanda qoldan keler, úlken shyǵarma jazýǵa baspaldaq bolar tartymdy shyǵarmalardyń ózi áli týa qoımaǵanyn moıyndamasqa bolmaıdy.

Jaqyn arada Moskvada tyń taqyrybyna shyǵarma jazǵan jazýshylardyń búkilodaqtyq máslıhaty ótkiziledi. Osyǵan baılanysty aldyn ala tanystyrý maqsatymen biz Moskvaǵa jibereıik dep, tyń taqyrybyna jazylǵan ilip alar shyǵarmalardy suryptadyq. Tyń taqyrybyna jazylǵan, orys tilinde basylyp shyqqan shyǵarmalarymyz saýsaqpen sanarlyq eken. Atap aıtqanda Sábıt Muqanov pen Ivan Shýhovtyń ocherkter jınaqtary, Nıkolaı Anov pen Iakov Shteınniń «Júrek ámirimen» pesasy, ocherk, áńgime, óleńderdiń «Tyń jerlerde» de atalǵan jalpylyq jınaǵy, Sergeı Martánovtyń «Maksımovna», «Aldyńǵy shepte» kınosenarııleri, Dm. Rábýhanyń «Jańa qonystanýshylar» atty óleńder jınaǵy t. b. Mundaı úlken taqyrypqa jazylǵan shyǵarmalar sanynyń azdyǵy bizdi qynjyltady, tebirentedi.

Tyń jerlerdi ıgerýshilerdiń qaharmandyq eńbegin partıa sezi erekshe atap kórsetti, olarǵa ystyq yqylaspen alǵys aıtty. Tyń batyrlarynyń tarıhta teńdesi joq eresen eńbegi kórkem ádebıette barynsha jarqyn, barynsha mol beıneleýge laıyq.

Qazaqstan — ulan-baıtaq qunarly egistik dalasy, shuraıly mal jaıylymy ǵana emes, sonymen qatar, ónerkásibi men mádenıeti qaryshtap ósken san salaly respýblıka. Qazaqstan — kómirli Qaraǵandy men kendi Altaıdyń, Buqtarma sý-elektr stansıasy men Túrksıbtiń otany. Qazaqstannyń ónerkásibi altynshy besjyldyqta budan álde qaıda qaryshtap ósedi. Pavlodarda jańa zavodtar ornaıdy, Qostanaıda rýdnıkter iske qosylady, Qaraǵandynyń domnalary kókke boılaıdy, Shýlba men Qapshaǵaıda asa kúshti sý-elektr stansıalary salynady. Bulardan basqa da áldeneshe jańa qurylystar paıdaǵa asyrylady. Mal sharýashylyǵy bar salada kúshti qarqynmen órkendeıdi.

Biz ádebıette jumysshy tabynyń ómirin óte kemshin kórsetip júrmiz. Jumysshylar týraly, ıntellıgentter týraly jazylǵan kitap bizde óte az. Zamandastarymyzdyń ómirin ádebıette shynaıy da jarqyn kórsetý bizdiń qurmetti de jaýapty mindetimiz.

Adam sanasyndaǵy feodaldyq sarqynshaqtarmen kúres, áskerı-patrıottyq taqyryp, revolúsıalyq zańdylyqty nyǵaıtý úshin kúres, qoǵamdyq tártipti buzýshylarǵa qarsy kúres... Bul taqyryptardyń qaımaǵy buzylǵan joq áli. Teginde taqyryptyń nashary joq. Áıtkenmen de zamanmen, partıa urandarymen úndes, sabaqtas taqyryptar bizdiń ádebıetimizdiń ózek-qolqasy, kúretamyry bolyp tabylady. Jasyratyn nesi bar, keıbir talantty jazýshylardyń ózderi de tolyp jatqan mańyzdy taqyryptardyń qaısysyn qamtyryn bilmeı, qarmalaýmen ýaqyt ótkizedi. Sosyn aınalyp kelip baıaǵy úırenshikti eski taqyrypqa jarmasady. Eski taqyrypqa shyǵarma jazba demeımiz. Biraq biz jazýshyǵa, sen eń aldymen sosıalısik zamannyń jarshysysyń, zaman jańalyqtaryn, zamandastarymyzdyń tańǵajaıyp erlik isterin kórkem ádebıette shynaıy da jarqyn beınelep kórsetý seniń eń birinshi paryzyń deımiz.

Saıyp kelgende, gáp shyǵarmanyń sanynda emes, sapasynda. San men sapa úılesim tappaǵan jerde aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen qalaı bolsa solaı asyǵys jazylǵan shalajansar shyǵarmalar paıda bolady. Buǵan talǵamsyzdyq, kóńilshektik qosylady. Sóıtip, qyrqyn minseń qyr aspaıtyn kóterem shyǵarmalar jaryqqa shyǵyp ketedi. Qazaqstan Kórkem ádebıet baspasynda sońǵy jyldarda shyqqan keıbir qunsyz, surqaı kitaptar respýblıkalyq baspasóz betinde qatal synaldy. Bul oraıda A. Hangeldınninń «Bizdiń ottar», A. Baıtanaevtyń fantasıkalyq povesin ataýǵa bolady. Kezdeısoq shyǵyp ketken nashar kitaptardyń tizimi bularmen bitpeıdi. Olardyń bárin birdeı jipke tizbeı-aq qoıaıyq.

Baspasózdiń ádil synynan durys qorytyndy shyǵarý, endigári mundaı nashar dúnıelerdiń shyǵýyna jol bermeý, shyǵatyn kitaptarǵa qatal talap qoıý baspanyń da, bizdiń Jazýshylar odaǵynyń da jaýapty mindeti.

Kórkemónerde mazmun men túr bólinbeıtin tutas tulǵa. Sondyqtan ta taqyryby jańa eken, materıaly baı eken, oqıǵasy qyzyq eken degen syltaýmen kózdi tars jumyp alyp, kórkemdik quny tómen shyǵarmany kitap etip shyǵarý baryp turǵan aýyr qylmys. Sonymen qatar, áldeqashan san ret jazylǵan, jaýyr bolǵan usaq-túıek taqyryptardaǵy shyǵarmalarǵa da qatal qaraýymyz kerek. Jalt etken jańalyǵy joq, ózindik qol tańbasy belgisiz, kórkemdik quny tómen shyǵarmalar árdaıym qatal synalsyn.

XX partıa sezi kórkem ádebıettiń ómirden keıin qalǵanyn aıta kelip, onyń túpki sebebi jazýshylardyń ómirimen baılanysynyń nasharlyǵynda dep atap kórsetti. Muny biz Qazaqstan jazýshylaryna da aıtylǵan syn dep qabyldaýymyz kerek. Qazaqstan jazýshylarynyń da halyq ómirimen baılanysy oıdaǵydaı emes. Jazýshylardyń ómirmen baılanysy, halyqtyń qaharmandyq eńbegin týǵan uly istermen qoıan-qoltyq aralasýy — asa kúrdeli másele. Bul másele týrasynda biz óz aramyzda áldeneshe pikirlestik, oı tolǵadyq. Bul másele qur ánsheıin sózben op-ońaı sheshilmeıdi. Ómirmen baılanys mynadaı bolý kerek dep, barsha jazýshylarǵa ortaq, bir qalypty nusqaý-joba jasap bere almaısyń. Bul máseleni jazýshynyń jergilikti jerge qonystanýymen, nemese tvorchestvolyq komandırovka merzimin uzartýmen, tipti bolmasa jazýshynyń óndiriske baryp qosymsha mamandyq alýmen tez sheshiledi deý aǵat pikir.

Belgili jazýshy Ivan Shýhov seloda, qaınaǵan ómirdiń ıen ortasynda turady. Osy jazýshy keıingi jıyrma jylda jarytyp ne jazdy eken? Óte az jazdy, onda da jazǵany máz emes. Bir kezde «Otan» romanyń «Óshpendilik» povesin jazyp, aıdaı álemge ataǵy shyqqan N. Shýhov ózi kúnde kórip, mıdaı aralasyp júrgen ómirdiń bıigine shyǵa almaı, kákir-shúkir shyǵarmalardyń aınalasynda kúıbeńdep júr. Al, udaıy astanada turatyn Nıkolaı Anovtyń jerge bir sapar baryp qaıtyp edi, sonyń tartymdy jemisi esebinde «Júrek ámirimen» pesasyn jazdy. Áli de bolsa kórkemdik jaǵynan kemshilikter bola tursa da, bul pesa tyń ıgerý taqyrybyna jazylǵan dramalyq eleýli shyǵarma. Pesa boıynsha Almatydaǵy orys teatry qoıǵan spektákldi jurtshylyq qýana quptady.

Saıyp kelgende, tvorchestvolyq jetistiktiń kilti jazýshyny ómirdi qapysyz tanýynda, oǵan ózi de belsene aralasyp, ómirden kórgen-bilgenderin tereń oılanyp, kórkem beınege aınaldyrýynda. Kórgen-bilgenińdi kóńilge berik toqymasań búgingi kúnderdiń ǵajap jańalyqtaryn keleshek kúnderde sózsiz bolýǵa tıisti, qazirgiden de keremet jańalyqtarmen jalǵastyryp, sabaqtamasań shyǵarmańnyń beınelerin, oqıǵalaryn jıyntyqtap, tutastyryp, zamanǵa laıyq shyndyq bıigine kótermeseń, maqsatyńa jete almaısyń.

Keıingi tolqyn jas ádebıetshilerdiń birsypyrasy ómirden úırený, ómirmen tyǵyz baılanysty bolý degenge jóndi qulaq aspaıdy. Birdi-ekili áńgimesi nemese on shaqty óleńi gazet-jýrnalda jarıalansa boldy, jetildim, jettim naǵyz jazýshy boldym dep shyǵa keledi, tipti ónerdiń alýan qyryn birdeı meńgergen besaspap bolam dep áýrege túsedi. Olar oqý-úırený degendi jyly jaýyp qoıady, tipti belgili bir uıymda qyzmet isteýdi de tárik etedi. Sóıtip, ondaılar kádimgi sandalbaı, jalǵan ádebıetshige aınalady. Mundaı ala quıyn, áńgúdikter ózderiniń ómirden alǵan azyn-aýlaq tájirıbelerin óz úıleri men Jazýshylar odaǵynyń arasynda ersili-qarsyly sendelip júrgende taýysyp alady. Olar jazýshy boldym dep keýdelerine nan pisip, bos ýaqyttaryn qydyrýmen ótkizip júrgende ómirden alshaqtaıdy.

Bizdiń aramyzda talaı jyldan beri ómirdi óziniń jaıly, jaqsy páteriniń terezelerinen ǵana kóretin mosqal jazýshylar da bar. Kólemdi shyǵarma jazý úshin qalaı da alys saparǵa, jergilikti jerlerge barmaı bolmaıdy deý aǵat pikir. Saparǵa baryp, jer-jerdegi qaınaǵan ómirdi jan-jaqty zerttep bilgenge ne jetsin álbette. Bylaısha aıtqanda, joǵarydan tómenge túsip, ómirdiń nýyna aralasý, ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, qýanyshyn da, renishin de qalyń eńbekkerlermen birge kórip, ábden etene bolýdyń jóni bir basqa. Al endi jazýshy qaı jerde tursa da óziniń júregine tym jaqyn, kópten beri kóńiline uıalaǵan, ábden kókirekte qaınap-pisken taqyrypqa shyǵarma jazýyna bolmaı ma? Aıtalyq, astanada turatyn jazýshylarǵa osy Almatynyń ózinde ushy-qıyry joq tolyp jatqan taqyryptar bar emes pe? Osynda Otan ıgiligine keremet mol ónim berip jatqan alyp óndirister qanshama! Men óz basym, Odaqtaǵy eń ozyq óndiris — Almaty aýyr mashınalar jasaý zavodyna, ıakı bolmasa Kırov atyndaǵy alyp zavodqa baryp, solardyń jumystarymen tanysyp, shyǵarma jazǵaly júr degen jazýshyny estigen emespin.

Tvorchestvolyq komandırovkaǵa barý da kerek, biraq sony belgili tvorchestvolyq maqsatqa paıdalanaıyq. Ómirdi bar bolǵany bir aı ýaqyt ishinde jete bilip alý qıyn-aq. Jazýshy bir barǵan jerine san ret barsyn, ondaǵy kúnde týyndap jatqan jańalyqtardy áldeneshe kórip, kóńiline myqtap toqyp alsyn. Jańa shyǵarma sonda ǵana týady.

Keıbir joldastar qoǵam jumysy jazýshynyń tvorchestvosyna bóget jasaıdy deıdi. Bul baryp turǵan qate pikir. Túptep kelgende, jazýshy halyqpen, qoǵam ómirimen osy qoǵamdyq jumys arqyly baılanysty bolady. Álbette, jazýshynyń kúndelikti eńbegin, ýaqytyn qadirleý kerek, joq nársege bola ony tvorchestvolyq jumysynan aıyra bermeýimiz kerek. Al biraq jazýshy ózimshildikke salynyp, qoǵamnan, qaýymnan oqshaýlansa, kópshilik jumysyna aralaspasa, onda ne bolǵany? Darashyldyq, ózgege jany ashymaýshylyq, uıymnan qol úzý — jańaǵy aıtylǵan jazýshydan shyǵady. Endeshe jazýshy qoǵamdyq jumys pen tvorchestvolyq jumysty úılestirip, qabystyryp, birimen birin tolyqtyra júrgizýi kerek. Munyń ózi naǵyz sovet jazýshysyna tán qasıet.

Qoǵamdyq jumystyń túri de ár alýan. Ol — Jazýshylar odaǵynyń seksıalarynda qoǵamdyq-tvorchestvolyq jumystar atqarý, uıymnyń ár túrli tapsyrmalaryn oryndaý, kitap oqýshylarmen kezdesý, gazet-jýrnaldarǵa qatynasý... Partıamyzdyń XX seziniń qaýly-qararlaryn halyq arasynda nasıhattaýdan asatyn qurmetti mindet joq osy kúni! Sıeziń tarıhı sheshimderin ocherk, áńgime, maqala arqyly keń túrde nasıhattasaq, halyqty altynshy besjyldyq jospardy merziminen buryn oryndaýǵa shabyttandyrsaq, — budan artyq abyroı bola ma!

Partıamyzdyń XX sezi óndiristerge jańa tehnıkalardy engizý, aýdandyq júıedegi kadrlardy nyǵaıtý, eńbek ónimin meılinshe molaıtý mindetin belgiledi. Osynyń bárine bizdiń jazýshylar óziniń jalyndy sózimen atsalysýy kerek.

Partıa seziniń sheshimderine sáıkes biz Jazýshylar odaǵynyń, onyń tvorchestvolyq seksıalarynyń, ádebı jýrnaldardyń, ádebıet gazetiniń jáne kórkem ádebıet baspasynyń, jumystaryn jańa beleske, dáýir talabyna saı bıik dárejege kóterýimiz kerek. Bizdiń búkil jumysymyzdyń túıinin osylar sheshedi.

Keıingi jyldarda Jazýshylar odaǵynyń prezıdıýmy jańa shyǵarmalardy talqylaýǵa erekshe kóńil bólip, shyǵarmaǵa talap-talǵamdy kúsheıtti. Bul oraıda qolymyz jetken keıbir jetistikterimiz de bar. Áıtkenmen, bul mindetti oıdaǵydaı atqardyq, shyǵar bıigimizge jettik dep aıta almaımyz.

Tvorchestvolyq seksıalar jıi-jıi jınalyp, ózderiniń negizgi jumysy bolyp tabylatyn qoljazbalardy, shyqqan kitaptardy talqylaýmen shuǵyldanatyn boldy. Biraq, mundaı talqylaýlar keıde júrdim-bardym ótedi, shyǵarmalarǵa jan-jaqty ádebı taldaý jasalmaıdy. Keıde tipti, «men saǵan tımeımin, sen maǵan tıme» deıtin ishki eseppen ótedi. Dıqan Ábilevtiń «Jalyndy júrek» poemasyn poezıa seksıasy talqylaǵanda aqyndar jer-kókke syıǵyzbaı maqtap edi, prezıdıýmda talqylaǵanda osy poema qatal synǵa ushyrady, oısyraǵan kórkemdik kemshilikter ashyldy.

Biz seksıalardy shyn mánindegi tvorchestvolyq laboratorıaǵa aınaldyrýymyz kerek. Seksıalar jazýshylardy, ásirese jas jazýshylardy ádebı sheberlikke baýlıtyn mektep bolýǵa tıis.

Úlken ádebıetke basshylyqty tek jıi-jıi májilister, jınalystar ótkizýmen, uzynnan-uzaq qaýlylar shyǵaryp, avtorlarǵa paraq-paraq hattar jazyp, jeńil-jelpi ádebı konsýltasıalar berýmen ǵana asyrýǵa bolmaıdy. Saıyp kelgende, jas jazýshylarmen, ásire, astanadan qashyqtaǵy jas ádebıetshilermen tikeleı jandy baılanys sheshedi istiń túıinin. Kórgen-bilgeni kóp, tájirıbesi mol sýretkerlerimiz, ásirese odaqtyń prezıdıým músheleri oqtyn-oqtyn jergilikti aýdandarǵa, qalalarǵa baryp, ondaǵy jańa bastap júrgen jazýshylardyń tvorchestvosymen muqıat tanyssa, ádebıet birlestikteriniń jumysyna qolma-qol kómektesse nur ústine nur bolar edi.

Ádebıettiń jas býynyn tárbıelep, ósirý bizdiń odaqtyń kúndelik jumysynyń eń mańyzdylarynyń biri bolmaqqa kerek. Biz Qazaqstan komsomolynyń Ortalyq Komıtetimen birlesip, ústimizdegi jyldyń kúzinde jas jazýshylardyń respýblıkalyq máslıhatyn ótkizýge uıǵardyq. Munyń aldyndaǵy máslıhat kóbinese dyrdý-dýmanmen, kópirme sózben ótti. Endi osy kemshilikti qaıtalamaý úshin kelesi máslıhatqa bes-alty aı buryn ázirlenemiz. Máslıhatqa qatynasatyn jas jazýshylardy muqıat iriktep alamyz, olardyń shyǵarmalarymen kúni buryn jete tanysamyz. Máslıhat ústinde shyǵarmalardy tvorchestvolyq semınarlarda keńinen talqylaımyz. Bul semınarlardy kórnekti jazýshylar basqarady.

Mindet tek máslıhattar, semınarlar ótkizýmen shektelmeıdi. Bular jas ádebıetshilerdi tárbıeleýdegi mindetti túrde júrgizetin uıymdyq jumystarymyz. Bizdiń belgili jazýshylarymyz jas ádebıetshilerdi qamqorlyqtaryna alyp, únemi tárbıeleýdi, júzden júırik, myńnan tulpar shyǵarýdy ózderiniń asa qurmetti boryshy dep bilse eken.

Meniń oıymsha, ózin buqaranyń ustazy sanaıtyn, halyqqa aty belgili ár jazýshynyń ádebıette áldeneshe shákirti bolmaqqa kerek. Jastardy tárbıeleýdiń ónegesin bizge uly Gorkıı úıretken.

Endigi másele ádebı jýrnaldarǵa baılanysty. Belınskıı. Nekrasov, Dobrolúbov, keıinirekte Gorkıı óz jýrnaldarynyń tóńiregine talantty jazýshylardy toptap olardyń tvorchestvosyna keń jol ashqany, únemi baǵyt siltegeni bárimizdiń esimizde. Ádebı jýrnal ádebıettiń aınasy dese bolar edi. Óıtkeni, jazýshylardyń iske tatyrlyq shyǵarmalary eń áýeli halyqqa jýrnal arqyly taraıdy. Bizde qazaqsha, oryssha eki jýrnal bar. Shyndyqqa daý joq, bul jýrnaldar áli kúnge sheıin Qazaqstan ádebıetiniń ortalyǵy, sheberlik dúkeni bola almaı keledi. Bular kóbinese qoldaryna ilikken shyǵarmalardy tańdamaı, talǵamaı basady. Basy artyq qoljazba degen bularda bolmaıdy. Únemi jalaqtap, jutyp otyrǵany. Al endi tómen qol shyǵarmalardy avtorlaryna qaıyryp berip, olarmen jalyqpaı jumys isteý degen joq.

Jýrnaldardyń mundaı orasan olqylyqqa ushyraýyna eń aldymen redaksıa alqalary kináli. Olar kollektıvtik basshylyq deńgeıine jete almaı, uıymdastyrýshylyq mindetterin jóndep atqara almaı júr. Bul kemshilik «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynda tipti basym. Munda redaksıa alqasynyń májilisi óte sırek ótkiziledi, onda da júrdim-bardym ótedi, redaksıa alqasynyń músheleriniń kóbi jýrnal jumysyna qatynaspaıdy. Redaksıa ómiri tomaǵa-tuıyq ótip jatady. Mundaı jýrnal ádebıettiń sheberlik dúkeni bola ala ma? Biz endigi jerde jýrnaldyq jumysyn shuǵyl jaqsartýymyz kerek. Jýrnaldar odaq basshylyǵynyń nazarynan sál de bolsa tys qalmasyn. Olardyń jumystaryn, bet alystaryn ár kezde jiti qadaǵalap, prezıdıýmda dúrkin-dúrkin talqylap, jón siltep otyrý bizdiń basty mindetimiz.

Baspa qyzmetkerleri kóbinese qoljazbaǵa nemquraıdy qaraıdy, keıde qany sorǵalap turǵan shıki shyǵarmalardy uıalmaı-qyzarmaı kitap etip shyǵarady. Mundaı qolaısyz faktilerdiń birtalaıyn joǵaryda oraıy kelip qalǵanda attap óttik. Aıta bersek uzynnan-uzaq tizim jasaýǵa bolar edi.

Baspanyń oısyraǵan kemshilikterine bir jaǵynan Jazýshylar odaǵynyń prezıdıýmy da kináli. Óıtkeni, ol baspa jumysyn der kezinde qadaǵalaýmen, oǵan tvorchestvolyq kómegi jetkiliksiz boldy. Endigi jerde odaq prezıdıýmy baspa jumysyna kúnbe-kún naqtyly kómektesip otyrsyn. Ádebıet jurtshylyǵynyń talqysynan ótpegen unatylmaǵan birde-bir shyǵarma baspaǵa tikeleı ótpeıtin bolsyn. Odaqta qaralmaǵan, usynylmaǵan kitapty baspa óz betimen qabyldaýdy toqtatsyn. Kitap sapaly shyqsyn, baspa jumysyndaǵy kemshilikter tez joıylsyn desek, odaq pen baspa tize qosyp, kúsh biriktirip, yntymaqtasyp jumys istesin. Baspaǵa óz betimen qoljazba ákelip, redaktormen ońaı kelise salyp, nashar kitabyn jyp etkizip shyǵara qoıatyn eptilerge birjolata tyıym salynsyn.

Ózine ózi senimdi, shyǵarmasynyń qundylyǵyna kózi jetken avtor eshqashan da jurtshylyq pikirinen qashpaıdy, qaıta soǵan qushtar bolady. Teginde birden tórt aıaǵyn teń basqan minsiz shyǵarma bolmaıdy. Joldastyq ádil syn, janashyr jaqsy pikir shyǵarmanyń odan da jaqsy bolýyna kómektesedi.

Jazýshylar odaǵynyń prezıdıýmy, onyń tvorchestvolyq seksıalary baspanyń josparyndaǵy kitaptardy túgel talqylaıdy, jaramdylaryn shyǵarýǵa usynady. Sonymen qatar, biz baspanyń jyldyq josparyn da únemi qadaǵalap qaraımyz, jospar jóninde ózimizdiń pikirimizdi aıtamyz. Kitap sapasy úshin kúresti biz óz jumysymyzdyń negizi dep bilemiz.

Partıa sezinde qoǵamdyq ǵylymdardyń artta qalǵany jóninde aıtylǵan synnyń ádebıettaný ǵylymy men ádebı synǵa tolyǵynan qatysy bar. Ádebıettaný ǵylymynyń máseleleri. Qazaqstanda osy ýaqytqa sheıin jóndi qolǵa alynbaı keledi.

Markstik-lenındik estetıkanyń asa mańyzdy máseleleriniń biri bolyp otyrǵan ádebıettegi tıptik máselesin alaıyqshy. Tıptik degenimiz — alynyp otyrǵan naqtyly áleýmettik-tarıhı qubylystyń mán-bolmysyna saıady, jáne ol realısik kórkemónerde partıalylyqty aıqyndap kórsetetin sfera degen pikir sońǵy kezge sheıin keń óris alyp kelgeni jalpyǵa aıan. Tıptik problema — árqashan da saıası problema bolyp tabylady, kórkem obrazdy sanaly túrde ósirip, arttyryp kórsetý, onyń tıpti sıpatyn ashady jáne aıqyndap kórsetedi degen pikir basa aıtylyp keldi.

Markstik dep atalyp, keń ópic alyp kelgen bul pikirdiń aǵattyǵyn, jalań sholasıkalyq pikir ekenin ortalyq «Komýnıs» jýrnaly óziniń «Ádebıet pen kórkemónerdegi tıptik másele jaıynda» degen redaksıalyq maqalasynda áıgilep berdi, qatal synady.

Kórkem ádebıettegi osy mańyzdy máseleni naqtyly ádebıettiń tájirıbesine baılanystyryp, jurtshylyqqa durys túsindirý bizdiń, búgin tańdaǵy eń bir jaýapty mindetimiz. Solaı bola tursa da bizdiń ádebı jýrnaldarymyzda, teorıalyq aıtystarda bul másele týraly sóz qozǵalǵan joq áli. Bul kemshiligimizdi joıýǵa shuǵyl shara qoldanýymyz kerek. Ádebıettaný ǵylymyń ádebı syndy jańa beleske shyǵaraıyq.

Teatr, kıno jáne basqa kórkemóner salalary jóninde qysqasha pikir aıtqym keledi. Bul salalardyń da ózine tıisti mańyzdy máseleleri, shuǵyl atqarylýǵa tıisti kúrdeli mindetteri bar.

Teatrdyń negizi — repertýar, kınonyń negizi — jaqsy senarı. Partıa bizdiń dramatýrgtarymyzdy, teatr, kıno qyzmetkerlerin sovet qoǵamynyń, sovet adamdarynyń ómirinen asa qundy kórkem shyǵarmalar jasaýǵa únemi úndeýmen keledi. Keıingi kezde Qazaqstan jazýshylary búgingi zaman taqyrybyna birneshe pesalar men senarıler jazdy. Respýblıka teatrlary men ortalyq kınostýdıanyń dramatýrgtarymen, kıno dramatýrgtarmen qarym-qatynasy biraz jaqsardy. Sonda da bizdiń teatrlarymyz repertýar asharshylyǵynan áli qutylǵan joq, stýdıamyz jaqsy senarılerge zárý bolyp otyr.

Sońǵy kezde teatrlarda qoıylǵan Á. Ábishevtiń «Kúnshildik», Sh. Qusaıynovtyń «Keshe men búgin», S. Muqanovtyń «Shoqan Ýálıhanov», N. Anov pen Ia. Shteınniń «Júrek ámirimen» pesalary osynsha qomaqty jazýshylar otrádyna azdyq qylady. Bizge búgingi zaman taqyrybyna jazylǵan jańa pesalar jetispeıdi. Jazylǵan birsypyra pesalardyń taqyryptary men kórkemdik sheshimderi bir óńkeı. Pesalardyń bári derlik ońaı tartystarǵa, jeńil dramalyq ýaqıǵalarǵa qurylǵan, oılary saıaz. Almaty kınostýdıasy sońǵy jyldarda birneshe kórkemfılm shyǵardy, olardyń arasynda «Qyz ben jigit» fılmi stýdıanyń eleýli tabysy.

Kınostýdıa tyńdy ıgerý syqyldy asa mańyzdy ýaqıǵaǵa shapshań ún qosty. A. Medvedevtiń senarı! boıynsha «Mazasyz kóktem», S. Martánovtyń senarıi boıynsha «Maksımovna» fılmderin shyǵardy. Al biraq, kórkemdik jaǵynan bul fılmderdiń ekeýi de báseń shyqty. Kıno kórermenderiniń synyna ushyraǵan «Bul ýaqıǵa Shuǵylada bolyp edi» fılmi kınostýdıanyń sátsizdigi.

Qazaqstan dramatýrgıasy men kıno dramatýrgıasynda áli kúnge sheıin sovet adamynyń, bizdiń zaman batyrynyń, bizdiń kórermenderimizdiń júregin tolqytyp, janyn tebirentetin, komýnızm jolyndaǵy kúreste jarqyn ónege úlgi bolarlyq Chapaev, Platon Krechet, profesor Poletaev, Lúbov Iarovaıa jáne basqalar sıaqty keremet obrazdar jasalǵan joq áli.

Dramatýrgıa nege munsha artta qaldy? Kóptegen pesalardyń sahnalyq ómiri óte qysqa bolatyn sebebi ne? Bizdiń kóptegen dramatýrgtarymyz qazirgi zamannyń kókeıtesti máselelerinen shetkeri qalyp júr, jańa ómirdi az biledi, sovet adamynyń ıgi sıpattary men adamgershilik qasıetterin kórkem beınemen jóndi kórsete almaı júr.

Bizdiń kóptegen dramatýrgtarymyz búgingi zaman ómirin ústirt ıilgendikten áli kúnge sheıin ótken zaman taqyrybyna jarmasýmen keldi, naǵyz kúshti talas-tartys sol eski taqyrypta dep paıymdaıdy. Bul dramatýrtar talas-tartysty tap kúresinen, baılar men kedeılerdiń soqtyǵysynan, qazaq halqynyń áleýmettik azattyq pen táýelsizdik jolyndaǵy kúresinen izdeıdi. Biz muny teris demeımiz. Tarıhtyń san qıly derekterge, ýaqıǵalarǵa baı ekeni ras. Áıtkenmen, eń aldymen sovettik shyndyqty kórsetetin shyǵarma jazý dramatýrgtyń eń birinshi paryzy emes pe? Taba bilse, tereń paıymdaı bilse, sovettik ómirde de talaı-talaı qıyn da qyzyq ýaqıǵalar, talas-tartystar bar. Álbette bul tartystar ymyralaspaıtyn, bitispeıtin, birin biri qurtpaı tynbaıtyn antagonıstik tartys emes. Munyń sheshimi de basqasha. Oǵan kúshti sheberlik kerek, markstik-lenındik ilim turǵysynan jazý kerek.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń dramatýrgtarǵa basshylyǵy oıdaǵydaı bolmaı kelgenin jaltaqsyz moıyndaýymyz kerek. Dramalyq shyǵarmalardyń ıdeıalyq-kórkemdik dárejesin kóterý jónindegi atqarǵan isimiz mardymsyz. Dramatýrgıada qaı-qaıdaǵy ádepsiz, kórgensiz jáıitterdi pesaǵa negiz etip, battıtyp kórsetýge qarsy, ońaı paıda izdeıtin haltýrshıkterge qarsy kúresimiz nashar bolyp keldi.

Bul oraıdaǵy úlken jaýapkershilik respýblıkalyq Mádenıet mınıstrligine júkteldi. Qandaı jańa pesa bolmasyn, sahnaǵa shyqqanda onan saıyn jaınap, qulpyryp ketedi, ne bolmasa boıyndaǵy jaqsy qasıetterden jurdaı bolyp, shuntıyp, júdep shyǵady. Bul jalpyǵa belgili jaǵdaı. Jańa pesanyń odan da jaqsarýy, ıakı bolmasa tómendeýi rejıserge baılanysty. Bizde ysylǵan jaqsy qazaq rejıserleri joq. Qazaq dramatýrgtarynyń pesalaryn kóbinese qazaq tilin bilmeıtin, pesanyń kórkemdik dárejesin tek jolma-jol aýdarma arqyly shamalap biletin rejıserler qoıady. Men olardy kinálamaımyn. Alaıda, dramatýrgıada til — sóz birinshi kórkemdik shart ekenin áste umytýǵa bolmaıdy. Sondyqtan da pesanyń jazylǵan tilin bilmeıinshe, sol halyqtyń basqa da ulttyq erekshelikterinen habardar bolmaıynsha pesa keıipkerleriniń obrazy men minezin tereń ashý múmkin emes.

Moskvanyń teatr ınstıtýtynda, ózimizdiń konservatorıanyń qasynda bilimdi rejıserler daıarlaýdy qolǵa alatyn mezgil jetti.

Spektákldi, sahnany kórkemdeý, teatr úıiniń ishi-syrty úlken máni bar másele. Kolhoz-sovhoz teatrlaryn aıtpaǵanda, bul jaǵynan Qazaqtyń Akademıalyq drama teatry da maqtana almaıdy.

Teatr ónerindegi kemshilikterdiń bári respýblıkalyq Mádenıet mınıstrligi qyzmetkerleriniń ar-ujdanyna baılanysty. Mınıstirlik bul máselege jóndi kóńil bólmeı keldi.

Qazaqstan kınostýdıasyna qundy senarıler jasaý máselesi bizde óte nashar. Aınalyp kelgende tar sheńberli shaǵyn májilisterde bar talqylaǵanymyz Ermolınskııdiń «Shoqan Ýálıhanov» senarıi men Tájibaevtyń «Bul ýaqıǵa Shuǵylada bolyp edi» senarıi. Senarı jasaý isin sol qalpymen stýdıa dırektory Semenovke tapsyryp qoıyp, «qazanshynyń erki bar, qaıdan qulaq shyǵarsa» dep aýzymyzdy ashyp qarap otyrmyz. Semenov senarıst kadrdy jergilikti jerden izdemeıdi, únemi Moskvadan shaqyryp alady. Kıno óneri Qazaqstanda jańa da jas janr. Sondyqtan da stýdıa qyzmetkerleri jergilikti jerden senarıster tárbıelep, ósirýge aıanbaı kúsh salýy kerek. Bizdiń jergilikti kadrlardyń bir artyqshylyǵy — olar Qazaqstan ómirin jetik biledi.

Kórkemóner qyzmetkerleriniń arasynda partıalyq syn men ózara syn ete nashar. Rejıserler, kompozıtorlar, aldyńǵy qatarly akterler, mýzyka mamandary, sýretshiler óz joldastarynyń kemshilikterin kórsetip, kórkemónerdiń ózekti máselelerin qozǵap, ádebıet jýrnaldarynda maqala jarıalamaıdy. Olardyń arasynda kórkemóner jóninde jınalys, aıtys óte sırek ótedi.

Endigi bir eleýli kemshiligimiz — qazaq dramatýrgtarynyń pesalary orys teatrlarynyń sahnalarynda qoıylmaıdy. Bul mindetti oryndaýǵa Mádenıet mınıstrligi de teatrlardyń ózderi de umtylmaıdy. Qazaq pesalary orys tearlarynda qoıylsa, dramatýrgtardyń kórkemdik sheberligi óser edi, qazaq pesalarynyń keń arenaǵa shyǵýyna múmkindik týar edi.

Qazaqstandaǵy mýzyka óneriniń hal-jaǵdaıy jóninde birneshe sóz. Kompozıtorlardyń jańa shyǵarmalar jasaýyna Qazaqstan kompozıtorlar odaǵynyń basshylyǵy oıdaǵydaı emes. Sonyń saldarynan M. Tálebaev, A. Jubanov, L. Hamıdı jáne basqa kórnekti kompozıtorlar áldeneshe jyl boıyna birde-bir operalyq shyǵarma bergen joq. Operalyq jańa shyǵarmalardyń jasalmaýynyń negizgi bir sebebi — tereń mazmundy, kórnekti dárejesi joǵary lıberettolardyń joqtyǵy. Buǵan bir jaǵynan bizdiń jazýshylar da kinály.

Aldymyzda, 1958 jyldyń kúzinde Moskvada ótkiziletin qazaq kórkemóneri men ádebıetiniń onkúndigi bizge úlken syn. Bul onkúndikke daıarlyq júrip jatyr. Daıarlyq ústindegi bizdiń mindetimiz — teatrlardy repertýarmen qamtamasyz etý, olardy kadrlarmen nyǵaıtý, Abaı atyndaǵy akademıalyq opera jáne balet teatryn nyǵaıtý, Akademıalyq drama teatryn materıaldyq jáne tvorchestvolyq jaǵynan jaqsartý.

Moskvada ótkiziletin onkúndik — úlken mańyzy bar tarıhı qubylys. Onda biz tek qol jetken jetistikterimizdi jınaqtap, qorytyp qana qoımaımyz. Onkúndik bizdi kórkemóner men ádebıettiń jańa belesine shyǵýǵa, oıy tereń, boıy bıik jańa shyǵarmalar jasaýǵa mindetteıdi. Sovet adamdarynyń baı rýhanı ómirin tereń ashyp, qaharmandyq eńbegin kórkem obrazdar arqyly jarqyratyp kórsetýge mindetteıdi.

Partıamyzdyń XX sezi qoıǵan tarıhı mindetterdi kórkem ádebıet pen kórkemóner salasynda oryndaý jónindegi keıbir pikirlerimdi ortaǵa saldym. Biz bul mindetterdi abyroımen oryndaımyz.

1957

---