InfoHub Logo

Qazaq ádebıeti Oktábr revolúsıasyna deıin nemen keldi? Bizdiń baıqaýymyzsha negizinde fólklormen, epospen keldi ǵoı. Ádebıet tarıhynyń ocherki osy jaıdy, sovettik, komýnıstik ıdeıa qozǵaýshy, bastaýysh zor kúsh bolǵan jaıdy basa aıtý kerek edi. Ústirt, shashyrańqy aıtqan. Az aıtsa da jınap, terip, tolyqtyryp aıtpaǵan. Sondyqtan, bul jerin tolyqtyrý kerek.

Ekinshi. Bizdiń ádebıetimiz kóbine tartyspen, aıtyspen, synmen ósip keledi. Bul jaǵy da ocherkte jalpylama aıtylǵan. Aıtys, tartystyń túrli kezeńi, tásil ózgeristeri bar. Solardy jalpy bir sarynmen aıtpaı, syryn asha, ár kezeńdegi ıdeologıalyq tartystarǵa ǵylymı qorytyndy jasaı, minezdeme bere aıtý kerek. Óıtkeni, kertartpa pikirlerdiń ózi 1917-1929 jyldardyń aralyǵynda bir qalypta turǵan joq. Eki kezeńi boldy. Qazaq sovet ádebıetiniń, jańa qoǵamnyń mádenı, sharýashylyq negizderi tolyq jasalmaı turǵan kezde kertartpa pikirler tutasymen, ashyqtan ashyq qarsy shyqty. Buny men 1917-1929 jyldardyń alǵashqy jyldarynda boldy dedim.

Ekinshi kezeńde, sovettik ıdeıa, komýnıstik ıdeıa erkin jeńgen ýaqytta sol kertartpalar toby eki jarylyp, bir bólegi bizge qosyldy, ekinshi bólegi tartystyń tek tásilin ózgertti de, ıdeıasyn ózgertpeı ketti Ǵ. Toǵjanovtyń «teorıalary» neni aıtýshy edi? Qazaq elinde proletarıat taby joq, úlken ózgerister joq, sondyqtan da proletarıat ádebıetin jasaýǵa bolmaıdy deıtin. Markstyń ǵylymyna súıene aıtyp otyrmyz degen bolatyn. Marks — Engels ekonomıka túptep kelgende sheshýshi kúsh dese de, ár kezde ekonomıkanyń, ádebıet, mádenıettiń ózine yqpal jasaıtyn faktorlar bolatynyn eskertedi. Kertartpalar muny múlde umytady. Mine ocherkte jaýdyń bul syryn asha ketý kerek.

Orys ádebıetiniń yqpaly jaıynda. Orys ádebıeti Abaıdan bastap osy kúnge deıin qazaq ádebıetine yqpalyn tıgizip kele jatyr. Endeshe, «orys yqpaly» degen sózdiń ózine taptyq, progrestik kózben qaramaı bolmaıdy. Biz qaı baǵyttyń, kertartpalar qaı baǵyttyń yqpalynda bolǵanyn ocherkte ashyp aıtý qajet.

Tórtinshi. Ár kezde ádebıetimizdiń sıpatynda, syrynda ózgeshelikter bolyp otyrdy. 1917-1929 jyldardyń ózin ekige bólip aıtý kerek. Alǵashqy kezde ádebıetimizdiń revolúsıalyq rýhy ústem boldy da, kórkemdik jaǵynan kóp kemshilikter boldy. Sodan keıin mazmun men túrdiń teń túsýin kózdedik. 1929 jyldarda bul tilekke de jaýap bererlik shyǵarmalar óleń, poemada bolsyn, prozada bolsyn týyp qalǵan. 1917-1929 jyldardy sóz qylǵanda bul jaıdy jiktep, minezdeme berý jaǵy jetpeı jatyr ocherkte. Jalpy aıtylǵan. Anyqtap aıtý kerek.

1929-41 jyldardyń aralyǵynda ádebıetimiz taqyryp, túr, obraz jasaý jaǵynan kóp alǵa ketti. Besjyldyqtar ádebıetimizde myqty oryn aldy. Mylqaý tabıǵatty, esken tehnıkany, ǵylymdy meńgergen adamdardyń, jaýyna raqymsyz, otanyna múlde berilgen adamdardyń beınesi kórindi ádebıetimizde. Ocherk osyny dáleldermen jetkize aıtyp bere almaǵan. Ony aıtpaı bolmaıdy.

Muhtar, Sábıt jaıynda bir-eki aýyz sóz.

Ocherkte Muhtar jaıynda aıtylǵan sózder biraz ózgertýdi tileıdi. Menimshe, Muhtardy úshke bólip aıtqan jón. Muhtardyń basqa ıdeıada, basqa lagerde bolǵan kezin jasyrýǵa bolmaıdy, tarıhı shyndyqty belgili dárejede aıtý kerek. 1932 jyldan bastap Muhtar sovet ádebıetshileriniń tobyna qosyldy. Sodan keıin jazǵan «Túngi saryn» pesasy Muhtardyń odan arǵy shyǵarmalarynan bólek tur. Revolúsıany jyrlaǵan jáne kórkemdik jaǵynan joǵary órlegen dramatýrgıamyzdyń bir kezeńi osy «Túngi saryn». Al, prozada birneshe áńgimeleri bar: «Shatqalań», «Jámıla», «Ańshy» taǵy basqalar. Bulary jaman áńgimeler me? Kemshilikteri bar shyǵar, ondaı kemshilikter qaısymyzda joq, Sábıtte de, Qajymda da, bárimizde de boldy. Sondyqtan, 1932 jyl men 1941 jyldyń aralyǵyndaǵy Muhtarǵa burynǵy kózben qaramaı, orynsyz ile bermeı, ádil baǵa berý kerek. Jamanyn jasyrma, jaqsylyǵyn asyrma.

Muhtar jaıynda úshinshi ret aıtylatyn sóz «Abaı» romany mańynda bolý kerek. «Abaı» Muhtardyń boıyn tolyq kórsetti. Partıa, úkimet, búkil sovet jurtshylyǵy aldynda joǵary baǵa alyp otyrǵan shyǵarma. Ocherk bul jóninde jetimsiz aıtqan. Jetkize aıtý kerek.

Sábıt jaıynda. Qazaq sovet ádebıeti tarıhyn aıtqanda, Sábıtti aıtpasqa amal joq. Biraq, Sábıt qalaı aıtylǵan. Sábıt árbir janrda kezdesedi. Ocherktiń ón boıynda atalyp otyrady. Menimshe, bulaı ataý jetimsiz. Onyń úlken poema jasaýda, úlken roman jasaýda, qazaq sovet poezıasynda jańa túr engizýde sińirgen eńbegi orasan úlken. Ádebıetimizdiń belgili dáýirin, belgili janrlardyń damýyn sóz qylǵanda, Sábıttiń bul qasıetin jınaqtap, dáleldep aıtqan oryndy. Ocherkte jalpy aıtylǵan.

Syn jaıynda aıtylǵan sózder meni qanaǵattandyrmaıdy. Syn tómen, resenzıa kóleminde deıdi. Bul sózdi estı-estı jalyqtyq. Tómen, resenzıa kóleminde bolsa da, syndarda syn bar, baǵyt bar. Esmaǵambet pen Beısembaıdyń syndarynyń sol syryn, baǵytyn kórsete aıtý kerek qoı deımin. Jýyrda, Moskvada bolyp ótken Jazýshylar odaǵynyń plenýmynda Fadeev joldastyq qaısybir synshylar týraly aıtqany bizdegi qaısybir synshylarǵa da dál keledi. Shyǵarmanyń memlekettik, qoǵamdyq tilekke saı, basty qasıetterin kórmeı, usaq kemshilikterin kórgish, nemese basty kemshilikterin kórmeı, neken-saıaq jyltyraýyq sózderin kórip dáriptegish synshylar bizde de bolǵan, áli de sarqynshaǵy bar. Olar, tilesin, tilemesin, býrjýazıalyq estetter jolynda ekenin batyl aıtýymyz kerek. Ocherk syndardyń synyn ashyp aıta almaǵan. Sol beıshara syndardyń ishin aqtarsańyz —aldymen patrıottyq sezimi, týa qalǵan ádebı jańalyqqa qýanyshy jetpeı jatady. Bundaı syndardy kórmeýge, elemeýge bolmaıdy.

Ǵalı, Saparǵalı, Qasym, Ábýler jaıynda birer sóz. Ocherktiń birinshi bóliminde Ǵalıdiń aty da atalmaıdy. Ekinshi bólimde Ǵalı aqyndardyń tizimine jalpy kiredi de, jeke aıtylmaıdy. Árbir aqyn bar da, onyń ár túrli máneri bar emes pe? Ǵalı shashy aǵarǵansha jekeshe aıtarlyq eshteńe jazbaǵany ma? Menimshe, aıtarlyǵy bar. Nege aıtylmaǵany túsiniksiz.

Saparǵalı jas aqyn depti. Qalıjan, Qasymdardyń qatarynda tur. Saparǵalıdiń birinshi óleńi 1913 jyly shyqqan desedi. Jasy elýden asty. Endi qaı jeri jas?

Ocherktiń úshinshi bóliminde Málik, Ábý dep turyp alady eken. Bul tym artyq aıtylǵan. Qasym jóninde jóndi aıtylmaǵan. Durys emes. «Vvedenıe» degen búkil kitaptyń jıyntyǵy tárizdi. Onyń ishinde barlyq jazýshyny bas-basyna taldaý múmkin emes. Sonymen qatar, atalǵan jazýshyny az sózben baǵasyn jetkize aıtpasqa taǵy bolmaıdy.

Ádebıetke minezdeme bergende, ádebıetimizdiń, ósýin aıqyn dáleldeıtin úsh fakti umtylmasyn: ádebıetimiz alǵashqy kezde ult kóleminde, odan keıin búkil odaq kóleminde, qazir búkil dúnıe júzi kóleminde komýnızm ıdeıasyn, Uly Otanymyzdyń uly isterin jyrlap otyr.

Qoryta kelgende, ocherktiń jelisi durys tartylǵan, negizinde bitken eńbek. Tek, artyq jerin minep, kem jerin tolyqtyrý kerek. Jalpy kólemi osy qalpynan azaımasa, kóbeımesin.

1955

---