InfoHub Logo

Teńiz tamaǵyna tónip otyrǵan úsh úı edi. Ieleri — toqtasqan úsh áıel. Bala bitken qalaǵa qashyp qutylǵan. Maly túskir dalaǵa qashyp... Mal degende bar-joǵy on sıyr men ýaq jandyq. Tús aýa esik kózine samaýryn kóterip, alaqandaı aq oramalyn tóbesinen tastamaıtyn Aıman shyqty. Artynsha jalaq ernin bir jalap alyp sóz bastaıtyn Qarǵash, sońynan qylı kózi ylǵı qıǵash tartyp turatyn Bıbi kórindi.

— Álgi aýsyl tıgirler áli joq pa? — dedi Aıman daýsyn qubyltyp.

— Shaıaq kelgir! — dedi qysqa qaıyryp Qarǵash. — Buzaýǵa da qaıyrylýdy qoıdy.

— Qasqyr tartqyr! — dep ony Bıbi qostady. — Osylar-aq kúnimizden buryn qartaıtty.

Jalyn jutqan peshteı kóleńkeniń ózi quıryq bastyrar emes. Qyrtıǵan qyrat pen keń jazyqta úzilip, keri jalǵanyp saǵym júr. Qoradan jińishke daýys salyp buzaý móńiredi. Úı tóbesine myna aptap mıyn qaınatyp tastaǵan qara qarǵa qondy. Kóńilsizdeý qarq ete túsken.

— Aq shaqyr, pensıamyz keler, — dep Aıman onysyn jaqsylyqqa jorydy.

Qarǵash qolyna balta alyp, aǵash ýaqtady. Bıbi kerosın ákep, shyrpy tutatty. Kishkene turbadan tútin aǵyp, erteńnen beri jer tistep júrmeı qoıǵan ýaqytty jyljytty.

— Qalǵyp ketken ekem. Tús kórdim, — dedi Bıbi aýzyn baqqan qos qurbysyna qarap. — Baıaǵy qyz kezimiz eken...

— Sodan basqany kórmeı-aq qoıdyń-aý.

— Saǵynysh shyǵar... Ol kezde qandaı edik, shirkin?!

Iá, qandaı edi? Úsheýi de tolǵan aıdaı tolyqsyp turǵan qyz edi. Mektep bitirer jyly komsomol-jastar brıgadasy qurylyp, uran kóterilgen. Ýákil qaptady. Ádemi sóz áýeledi:

— Elimizdiń jas qaıraty — sendersińder. Reseılikter Baıkal — Amýr magıstralin salýǵa attandy. Biz senderdi aıazǵa úsip qalmasyn dep aıap, aýylǵa qaldyrǵaly otyrmyz. Er balalar eki jyl sıyr baǵady. Qyzdar sút bulaǵyn aǵyzady. Abyroı-ataq ta, orden-medal da senderdiki. Al sosyn joǵary oqý ornyna túsemiz deseńder, kez kelgeniniń ózderińe esigi ashyq. Quraq ushyp qarsy alady. Tipti ózimiz jetektep alyp baramyz. Partıanyń tapsyrmasy sondaı!

Myna sózge elpildep turǵan qaı jetkinshek shydas bersin? Bári bas shulǵyǵan. Ata kásip, qolymyzǵa quryq alamyz desken.

Ánshi bolam deıtin Aıman:

— Ýáde beresizder ǵoı?.. — degen uıala til qatyp.

— Nege, qalqam?

— Oqýǵa aparýǵa.

— Beremiz.

Bolashaq ustazdyqty arman etken Qarǵash:

— Túsiresizder ǵoı?.. — degen betine qyzyl teýip.

— Túsiremiz.

— Jaraıdy, saýynshy bolaıyn. Sosyn tiginshilik oqýǵa kirem, — dedi Bıbi.

— Kiresiń. Arman — alda, sender joldasyńdar. Taısalmaı týra tartyńdar!

Baqtashy bolǵan balalardy birtindep ásker qataryna alyp ketti. Jyrta qarys emshek tartyp barmaǵynan bal aǵyzǵan qyzdar...

— Kesheden beri joq. Qaraýyl qamap tastaǵan shyǵar, — dedi Aıman. — On sıyr bar shabyndyqty otap ketedi dep júr ǵoı, jazǵan.

— Osy sholaqtan-aq kórdik kóresini.

— Shaıǵa qanyp ap izdep shyǵaıyq. Osydan qamaǵany ras bolsa, áı, bálem!..

Ýáde bergen ýákildiń biri ósip, biri óship ketken. Sıyrdyń emshegin sıpap qalǵan bular ne istesin? Aldymen Aıman baıǵa qashty. Qashty degen aty ǵana. Kórshi otyrǵan traktorıstiń úıine qora aınalyp kelip kire qoıǵan.

Qarǵash qyz vodovoz aıdaıtyn jigittiń kabınasynda ketti. Al Bıbi aýylǵa beıtanys erkek bettese boldy: «Oıbaı, meni alyp qashaıyn dep júrgen sıaqty...» — dep armandaýmen kári qyz atanǵan...

— Bar pále Álıdiń qatynynda, — dedi Aıman joq sıyrlardyń sońynan jolǵa shyqsymen eki qurbysyna. — Jatsa tósekke syımaıtyn bóksesin kótere almaı júrip. Sorly...

— Ýásıla bar ǵoı... baıy qaraýyl bolǵaly kóziniń eti ósipti. Ótken jolǵy toıda jibek kóılekti kıip ap... Meni kórdiń be degendeı kólbeńdep aldymnan olaı bir ótip, bylaı bir ótip... Qanymdy bar ǵoı qaınatty!

— Jurttyń kózinshe «Osy senderdiń qansha sıyrlaryń bar?» dep shuqshıǵanyn aıtsańshy!

— Qyzǵanady da.

— Sholaq baıyn ba?

— Sıyrdy da!

— Sol toıda Álıdi sen de qatyrdyń. «Jalǵyz qolmen jasaǵan batań qaısymyzǵa jeter eken?» dep. Qybym mundaı qanbas.

— Endi qaıteıin...

Jas kezde boıǵa bitken ushpa-qonbalyq eseıgende de qalmaıtyn kórinedi. Kúzge salym qonaq shaqyryp Álı semiz serkesin soıǵan. Aıaǵyn baılap, pyshaǵyn qaıraqqa janyp-janyp tamaqtan bir tartyp jibergende sol qolynyń bas barmaǵy ańdaýsyz álginiń aýzyna ilinipti. Azý tiske túsipti. Malǵa da jan kerek. Typyrlap jatyp shaınap tastapty.

Serke men Álıdiń baqyrǵan daýsy qatar shyqty. «Qapelimde qaısysy qaısysyn soıyp jatqanyn bilmeı qaldyq», — dep kórshi-kólem áli kúnge kúlisedi deıdi. Qaǵyna tıgen de, bas barmaqtyń aýrýy asqynyp, aqyry qarynan kestirip tynǵan. El-jurtqa Álı-sholaq atanǵan.

— Keshegi keńshar qandaı edi?! — dedi ótken kúnniń saǵynyshy meńdegen Qarǵash jalaq ernin bir jalap qoıyp. — Myńǵyrǵan mal, keń jaılaý, arqa-jarqa jurt...

— Jerdi jekeshelendirgendi kim kórgen? Satyp aldym deıdi. Osy jerdiń álgi qojasyn aıtam. Saýdaǵa túspegen birdeńemiz qaldy ma ózi? Bizdi de syrtymyzdan bireýler puldap jibergen joq pa ózi?

Myna sóz Aımannyń zyǵyrdanyn qaınatty.

— Satyp alǵyshyn! Maldy sonda qara taqyrǵa jaıamyz ba? Jaıylymnyń bári solardiki. Jal-jaıanyń bári solardiki. Etin jep, súıegin bizge laqtyryp... Osydan álgi qaraýyl sıyrlardy qamap tastasyn, at ústinen julyp alyp ataýkeresin ishkizeıin!

Aıtsa aıtqandaı, eki qyr asqanda anyq kórdi, aǵashtan jasalǵan ashyq qorada sıyrlary qamalypty. At ústinde aq telpegi myjyraıyp qaraýyl tur. Julynyp kele jatqan úsh áıeldi kórgende aty typyrshyp, óziniń sholaq qoly sholtańdap ketti. Bir soıqannyń bolaryn anyq sezdi... Jer qojasy keshe kelse, osy on sıyr kók balaýsany keship júr deıdi. Ózi úıine túski shaıǵa ketken. Myzǵyp alam dep keshigip jetti. Kele estimegen balaǵaty joq. Zikirin salyp júrip sıyrlardy aǵash qoraǵa toǵytqan. Qaqpasyna temir shynjyrdy eki orap qulyp saldyrǵan. Bir býma qaǵazdy qolyna ustatqan... Atyn saýyrǵa bir salyp jylystap joǵalaıyn dese erkektik namysy túskir jibermeı, qashpaıyn dese bozbala kezinen biletin myna kóksoqqan úsh áıelden qaımyǵyp qaralaı sasty.

— Mynaý óńirine sábıdiń alaqanyndaı taǵy da orden qadap alǵan ba? Tipti jyltyrap tur ǵoı, — dep Aıman qolyn mańdaıyna tósedi. — Bıbi, baıaǵy osynyń áskerden keletin jyly esińde me?

Nege esinde bolmasyn, beline bes juldyzdy doǵasy bar belbeý taǵynyp qýraıdaı bop oralǵan. Beshpetiniń eki óńiri tutasyp jalt-jult etedi. Qaraǵan adamnyń kózi tunady. Ózine aıtqyzsań soldat bop júrgende kórsetken erligi eresen eken.

— Qaqaǵan qysta Sibir ormandary órtendi, — deıdi saýynshy qyzdardy tań-tamasha qaldyryp. — Jalǵyz ózim arpalystym. Kúndiz-túni. Janyǵyp júrip sóndirdim.

— Alla-aı! — deıdi qyzdar muny aıap.

— Bir jaqsysy, bir aı boıy toıyp shashlyq jedim. Orman ishindegi qabandar úıir-úıirimen órt kezinde óz-ózinen úıtilip qalypty. Teńkıip jatyr.

— Basqa soldattar she?

— Olar bul kezde shekara kúzetip turdy. Myna ordendi sol joly general óz qolymen ákep qadaǵan, — deıdi úlkendeý birin suq saýsaǵymen nusqap. — Al mynany... Shekara buzǵan sheteldik bandıtterdi ustaǵanym úshin marshal kep tapsyrǵan.

— Basqa soldattar she?

— Olar bul kezde órtengen aǵashtardy jınap júrdi. Al mynany...

Tańǵa deıin taýsylmas jyr. Kóbin bylaıǵy jurt estimesin dep Bıbiniń qulaǵyna sybyrlap qana aıtady.

Elin qorǵaǵan mundaı erge qaı qyzdyń kóńili qulamasyn? Sodan áne-mine dep júrgende... Kórshi aýyldaǵy Ýásılany qoltyqtap kep ketti.

Shymyldyǵy jelbirep otyrǵan Ýásılasy túskir Álıge aıtpaı aýdanǵa barypty. Otan úshin janyn da, tánin de aıamaǵan erine qyzmet surapty. Páter demetipti. Qosymsha aqy daýlapty. Sol kezde batyrynyń syry ashylypty. Baqsa, Álıdiń áskerge barǵany ras. Biraq at baǵypty. Bary-joǵy sol. Orden dep óńirine tizip alǵany dúńgirshekterde satylatyn znachoktar eken.

— Qora basyna qoıǵan qaraqshy qusap turysyn qarashy, — dedi Bıbi júzi álem-tapyryq bop. — Shyǵar sıyrdy!

— Shyqpaıdy, — dedi qaraýyl kózin alyp qashyp.

— Qaraı gór muny!

— Ol neniń aqysy?

— Jerdiń qojasy kep akt jasady. Sıyr basyna segiz myńnan. Seksen myń teńge tóleńder.

— Seksen myń?!

Muny aıtqanda Aımannyń qolynan taıaǵy túsip ketti.

— Mine, qaǵazy. Sosyn pajalysta...

Qaraýyl qaltasynan burqyratyp qaǵaz sýyrǵanymen bularǵa berýge batpaı, aǵash qorany aınalyp ketti.

— Ordeniń qutty bolsyn! — dedi sózden tosylǵan Qarǵash qarap turmaı.

— Bul — medal!

— Ormandaǵy órt úshin aldyń ba?

— Joq. Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵyna berdi.

— Ne úshin? Úsh áıeldi zar qaqtyrǵanyń úshin be?

— Davaı, qysqa sóıleý kerek.

— E, sóıleseıik, qashqaqtamaı kelseńshi, — dep Aıman aıaq asty jaıdarylanyp qaraýylǵa taıady. — Medalińniń kórimdigin bereıik.

Sóıtti de shap berip attyń tizgininen ustady. Oıbaıyna qaramaı qaraýyldyń sholaq qolyn sholtańdatyp er ústinen sypyryp túsirdi. — Ákel arqandy! — dedi sosyn alqynyp. — Baıla aıaǵyn!

— Aıǵyrlyǵy asty. Piship tastaıyq!

— Má, kilt! Tek jiberińder! Má, kilt! — dep úsh áıeldiń umar-jumar astynan Álıdiń jan daýsy estildi.

— Pyshaq qaıda?

— Ákel beri!

Shalqasynan jatsa da shapalap tepkilegen. Jalǵyz qolmen jaǵalasqan. Jeń jyrtylǵan, jaǵa julynǵan. Áıteýir, áýpirimniń kúshimen sytylyp shyqqan. Aty úrkip aýlaqqa ketipti. Kózi qaraıǵan myna úsh áıeldiń qolyna qaıtyp tússe ońbasyn bildi. Bildi de irgedegi qalyń qamysqa qaraı tura kep qashqan. Bıbi men Qarǵash súreń sap sońyna tústi.

— Qý, Bıbi! Usta, Qarǵash! — dep attanǵa aıqaı qosqan Aıman anadaı jerde jatqan balta kiltti qolyna aldy. — Jiberme! Qaıtarmala! Men maldy jolǵa sala bereıin.

— Qutylsam eken! Erkekke ketken óshin menen alyp... Báriń sondaısyń! — dep Álı bajyldaǵan qalpy ókshesi jerge tımeı bara jatty. — Osydan qutylsam eken!

— Qalyń qamysqa sińip joq bop ketti. Aldymyzdan yryldap bir qasqyr qashty, — dep eki áıel artynsha entigip oraldy. — Baıǵus munshama qorqaq bolar ma?

Qaraýyl sodan beri joq. El bop izdedi. Qalyń qamysty jalǵyz taldap tintti. Taptyrmady. Bir habaryn bergen janǵa súıinshi de usyndy. Jyn kótergendeı. Jer jutqandaı. Bar qarǵysyn baıyn qýǵan úsh áıelge baǵyshtap baqqan Ýásıla aqyry shydap otyra almaı bulardyń úıine bettegen.

Teńiz tamaǵyna tónip otyrǵan úsh úıdiń ıesi bul kezde kóleńkede shaı iship, shyp-shyp terlep otyrǵan. Ter shyqqan soń sóz shyqpaı ma?

Keshe keshkilik bulardyń azyn-aýlaq ýaq jandyǵyna qasqyr shapqan. Kún endi baıı bastaǵan aq pen qyzyldyń arasy edi. Qoraǵa bettegen qoı dúrkirep kep qashty. Qoldaryna aıyr-kúrek ap bular da tura umtylǵan. Aıtaq salǵan. Quıryǵy bir tutam sur qasqyr tipti qaımyǵar emes. Úrikken qoıdyń sońynda qalǵan kenje týǵan qozyny moınynan tistedi de arqasyna salyp aldy. Sosyn borbaılap kele jatqan bularǵa jaltaq-jaltaq qarap kete bardy. Qyńar túri joq.

— Sol aıaǵy molaq eken. Qaqpanǵa shaptyrǵan da, — dedi Aıman kóldeı oramalmen terin bir súrtip tastap.

— Qamys ishinde kezigip yryldaǵan qasqyr sıaqty, — dedi Qarǵash.

— Kózi tanys. Áıteýir bireýdikinen aýmaıdy, — dedi Bıbi ekiushtylaý etip. — Óńmenimnen ótip ketti...

— Álıdi sonsha qýǵandaryń ne? — dedi Aıman bir sát óz-ózinen qabaryp.

— Óziń ǵoı, usta, usta dep...

— Ylǵı da bizdi aıdap salasyń.

— Sýǵa túsip ketti me? Batpaqqa batyp óldi me jazǵan?

— Túsimnen shyqpaı qoıdy, — dedi sosyn Bıbi tereń kúrsinip. — Baıaǵy qyz kezimiz eken...

Áńgime qaıta qyzǵan shaqta alǵa óndirshek soza qalǵan Aıman:

— Myna jalǵyz jaıaý kim? Ýásıla ǵoı, — desin.

— Ne deıd?!

— Qoı, oıbaı! — dep ornynan atyp turǵanda Bıbi janyndaǵy samaýryndy aýdaryp kete jazdady. — Bul neǵyp júr?

Etegin shapalap teýip jetken bette:

— Iá, úsh quzǵyn otyrsyńdar ma? — dep kók kóz, qyzyl muryn, sary áıel eki búıirin taıanyp taltaıyp tura qalǵan.

— Otyrmaı qaıda ushamyz?

— Kóshirip jibereıin dep pe eń?

— Odan da kelgen sharýańdy aıt!

— Baıymdy óltirip, tyǵyp tastaǵansyńdar. Senderden bári shyǵady. Álıdiń qaraýyl bop atqa mingenin kóre almaı ishteriń qyj-qyj qaınaǵan!

— Óltirgeni nesi? — degen Aımannyń alaqandaı aq oramaly tóbesinde oınap ketti.

— Nesin qyzǵanamyz? — dedi Qarǵash jalaq erniń bir jalap alyp.

— Qyzyǵyn óziń kórgen joqsyń ba? — dep Bıbi qylı kózin ádetinshe qıǵash saldy.

— Tap ta tap! Óńsheń baı qutaımaǵan beıbaq! Sender kimniń qadirin bileıin dep edińder?!

— Tilińdi tarta sóıle, — dep Aıman endi anyq qaıratyna mindi. — Álımen eki kúnniń birinde kúl shashyp tóbelesetin sen emes pe eń. Meniń baıym ólse — ajalynan óldi. Minip zoryqtyrdy deısiń be? Sen qatyndy ma? Osydan qolymdaǵy nemerem oqýyn bitirip kelsin. Kózińdi kókshıtermin.

— Al bitirsin! Sonda poıyz aıdaıtyn nemereń maǵan bılet kestirmeı qoıa ma? Men qaıda baryp jatyrmyn?

— Óziń qyzǵanshaqsyń. İshińe shynashaq aınalmaıdy, — dedi kúıeýi jas áıel alyp ketken Qarǵash basqa sóz taba almaı. — Qyzyl sıyrym kúılegende buqańdy bermeı qoıǵansyń. «Má, buqa, má, saǵan!» dep qolyńdy shyǵaryp dalany basyńa kóterdiń. Ótirik deshi?

— Senderdiki kúılemeı júrmes...

Qarǵash otyrǵan jerinen atyp turyp Ýásılaǵa umtylǵan, Aıman men Bıbi etegine jarmasyp, qapelimde jiberer bolmady...

Qaraýyl sodan beri joq. El bop izdedi. Qalyń qamysty jalǵyz taldap tintti. Taptyrmady. Bir habaryn bergen janǵa súıinshi de usyndy. Jyn kótergendeı. Jer jutqandaı. Tek sol aıaǵy molaq sur qasqyr ǵana Ýásıla jatqan terezeniń aldyna kep tańǵa deıin «Ý-ý-ý...» dep ulyp shyǵady deıdi.

---