InfoHub Logo

(pesa)

Bes perdeli drama

(Azamat soǵysynyń qyzyl partızandary turmysynan)

QATYSÝSHYLAR:

Jalbyr — kedeı, basshy. Muqysh — onyń joldasy.
Tańsyq — batyraq.
Dúısen — muǵalim.
Esirkep — on altynshy jyly darǵa asylǵan Elemestiń inisi
Qazyna — Esirkeptiń áıeli.
Molda.
Paqmet — saýdager.
Efım — buryn osy aýdandaǵy batyraq, maıdannan qaıtqan bólshevık.
Aqtan — jigit aǵa.
Alshynbaı — on altynshy jylǵy kóteriliste ólgen Muqamedjan bolystyń aǵasy.
Zıba — onyń toqaly.
Jantaev — alash adamy, oqyǵan.
Asylbek — pysyq.
Kereev — oda.
Qasen — oda.
Mustafa — Jalbyrdyń on altynshy jylǵy joldastarynan.
Boqtybaı — Mustafanyń jaqyn aǵalary.
Urqıa — kempir.
Mılısıoner.
Elekbaı — Alshynbaıdyń esigindegi batyraq.

BİRİNSHİ PERDE

Alysta tártipsiz túrde salynǵan qysqy úıler, aýyldyń sýreti. Sahnanyń bir jaǵyńda úıdiń syrtqy esigi. Sahnanyń tór jaǵy dóńes. Qazyna – qysqy kıimde, dóńeske shyǵyp, kózin kóleńkelep, qaraýyl qaraǵan adamsha tur.

Qazyna (shymyldyq ashylǵan soń azdan keıin). Nege keshikti, janym-aý? Uzamaspyn dep edi. Uzamaı qaıt dep Jákem de tapsyryp edi.

Tańsyq (sahnanyń ekinshi jaǵynan kele jatyp). Saǵynyp qaldyń ba? Shyn saǵynasyń ba, áı? Saǵynǵan degen ne sol. Baıaǵyda bir han bolǵan eken deıdi, hannyń hanshasy bolǵan eken deıdi.

Qazyna (tómen túsip). Ertegimen kún ótkizetin kez be osy?

Tańsyq. E, ne bopty sonsha?

Qazyna. Ne bolmaı jatyr, az deımisiń osyny?

Tańsyq. Ýa, qoı, qoryqpastan qorqyp... tartyp alyp kórsin?! Efım tiri tursa, biz ólmeımiz. Efımdi bilmeımisiń? Byltyrǵy seni tartyp ala barǵanda, bizben birge baryp edi ǵoı.

Qazyna (kúlimdep). «Tartyp ala barǵanymyzda» dep adamsýyn... Ózim rıza bop arbalaryńa minbegende, kórer em.

Tańsyq. Minbesińe qoıdyq pa?

Qazyna. Ýaý degeniń!

Tańsyq. Qudaıshylyǵyńdy aıtshy, Qazyna, bizdiń sol jolǵy barýymyz erlik-aq emes pe edi? Bas-aıaǵy onǵa tolmaıtyn jigittiń qalyń eldiń ortasynan tal túste qyz alyp qashqanyn qaıdan kórip eń? Bizdiń qolymyzdan ǵana keldi ol. Ózimizdi de yza kernep baryp edi. (Kúlimdep.) Jákemniń minezinen men de saý emespin. Ashý qysqanda kózim qaraýytyp ketedi.

Qazyna. Maqtan, maqtan.

Tańsyq. Maqtan emes, shynym. Oıǵa alǵan jumysty oryndap shyqpaı tynym kórmeımin. Oıǵa alǵanym oryndalmasa, yza kernep jarylyp ketkendeı bolam. Ońaı deısiń-aý. Elemestiń ólimin kórip kúıinishti bolyp otyrǵanymyzda, aǵaıyndyqty aıaqqa basyp Aqtan seni tartyp alam dep otyrsa... (Oılanyp.)

Qazyna, aıtshy qudaıshylyǵyńdy, so joly Aqtanǵa tıemin dep sóz berýiń ras pa edi?

Qazyna (unatpaı). Qurysyn, aıtpashy... Efım qyzyldyń jaǵynda ma, áı?

Tańsyq. Qyzyldyń tap ózi.

Qazyna. Jasyrynyp júr deıdi ǵoı, kelgenmen ne isteıdi ol?

Tańsyq. Ol kelse me, ol kelse...

Tysta dabyr. Sahnaǵa Jalbyr, Muqysh, Dúısen shyǵyp, dóńestiń etegine otyrady.

Jalbyr (keıigen pishinmen sahnaǵa sóıleı shyǵyp). Dúısen shyraǵym, sen kúńkildi qoı. Senen kútkenim bul emes. Ákeń marqum kedeıligine qaramaı seni medresege bergende, «bizge qaraǵannan da kózi ashyq bireý shyqsa ıgi edi» dep eki kózim tórt bop kútken kisi edim. Keshegi on altynshy jyldyń alasapyranynda boı kórsetpeı bir qaldyń. Jastyq istegen bolar dep em. Biraq jastyq qylatyn jóniń joq edi-aý... men atqa minip er-azamatty sońyma ertip Alshynbaı tuqymyna aıbyn kórsetsem, alynbaı júrgen kektiń qozǵandyǵynan edi, «quldyq» tańbasynyń janǵa batqandyǵynan edi. Alshynbaıdyń inisi Muqamedjan bolys bizge ne istemep edi? Umytpaqsyń ba? Alshynbaı tuqymy nege qoımaıdy ákireńdeýin.

Dúısen. Qoımaýynyń reti bar, Jáke.

Jalbyr. Qandaı ret?

Dúısen. Máselen aıtaıyq, Muqamedjan bolystyń ólimin. Alshynbaı men Aqtanǵa, aıtaıyq, bul aýyr jara.

Muqysh. Bizdiń jaramyz jeńil ǵoı, sirá? Elemesti olar óltirtpeı otyr ma?

Dúısen. Elemes darǵa asylsa, máselen, aıtaıyq, okrýjnoı sottyń buıryǵymen asyldy.

Jalbyr. Áı, ne byljyrap otyrsyń? «Elemes jazyqty bolǵannan darǵa asyldy» demeksiń be? Muqamedjan bolysty óltirtken myna men. Meni de astyrmaqsyń ǵoı darǵa?

Muqysh. Qaıtesiz, Jáke.

Jalbyr (keıip). Boq jegen kúshik. Oqymaı ketkir. Kózi ashyq qoı, jón silteıdi ǵoı deseń, jaýdyń tabanyna salyp bermek. Kóndirersiń Jalbyrdy! Budan álsiz kúnimde de Alshynbaı tuqymymen alysyp ótkem. Men jemegen taıaq joq. Men kórmegen túrme joq. (Taıaǵymen jerdi sabalap.) Ólýge barmyn, biraq qandasqan jaýym Alshynbaı men Aqtannyń tabanyna basylmaspyn! Muqamedjan bolystyń da basyn qyryqtyrǵamyn (Oılanyp qamyǵyp.) Átteń Elemes sabazdyń ólip ketkendigi... qanatym edi... qanatym edi... (Azdan keıin qyzynyp, Dúısenge.) Sen shirkin adam bolsań, sol Elemestiń elimge buıyrylǵanyn esitkende, tym bolmasa qoshtasyp qalmas pa eń... men túrmede jattym, myna Muqysh túrmede jatty.

Muqysh. Ótkendi aıta berip qaıtesiz, Jáke.

Jalbyr. Ábden aıtam. Aıtatyn jerim keldi. Alshynbaı men Aqtan qolynan kelse meni úıtip jegeli otyr... Esterinde bar ma: Elemes ólgennen keıin tel attyń kózindeı kórip, Elemestiń oń jaqta qalǵan jesiri edi dep myna kelindi ózimizge tán kórdik, kelin de bizdiń tilegimizden shyqty... Endi jumys bitti dep otyrǵanymyzda Aqtan qý atqaminerlerden top jıyp, osy kelindi qatyn ústine alamyn dep álek salǵanyn bilemisińder?.. Endi mynaý: irgeden shyǵaryp áketem dep búlik salyp otyrǵany...

Dúısen. Búlik salǵan eshkim joq.

Jalbyr. Búlik salmasa, qaladan nege otrád shaqyrtady?

Muqysh. Báse...

Dúısen. Shóp basy jel tursa ǵana qozǵalady, ózimizden de bar shyǵar kiná...

Jalbyr, Muqysh ańyryp, birine-biri qaraıdy.

Qazyna (shoshynyp, Tańsyqqa). Ne dep otyr myna betsiz?

Belbeýi myqynyna túsip, tymaǵyn qısaıta kıip, alqam-salqam bolyp Raqmet keledi, jurt tyna qalady.

Raqmet (anadaıdan kúlimdeı daýryǵa). Assalaýmaǵaláko-o-m!..

Jaǵalaı qaranyp Muqyshtyń janyna otyrady. Muqyshtan basqasy onymen shúıirkelesip sóılespeıdi.

Raqmet (ańyrap). Dúısen muǵalim, á Dúısen muǵalim! Bala oqytýdy qoıyp alǵanbysyń?

Muqysh. Áı, Raqmet, Aqtannyń qaladan shaqyrtqan otrády qashan keledi eken, bildiń be?

Raqmet. Qaıdaǵy otrád? (Tańyrqaıdy.)

Muqysh. Bilmegeniń, á.

Raqmet. Short bilgen be, áńgimeń menen aýlaq.

Jalbyr. Astyrtyn ǵana tyńdap júrmin de.

Muqysh (kúlip). Raqmet, Jákemniń sózin estımisiń?

Raqmet. Aıta beredi bul kisi... Osy kisiniń kóńili bilsin dep teri-tersegin jurt básinen artyq alamyn. Sonda da... (Jaǵalaı qaranyp Muqyshqa.) Áı, qane, qyzyl qasharyńdy soıǵan ekensiń, terisin sat, ımam aǵyzam saýdasy, beretin jerindi aıt.

Muqysh. Elý som.

Raqmet. Ákel qolyńdy... jıyrma bes som... qaıyryn kór.

Muqysh. Bolmaıdy.

Raqmet. Qaıyryn kór deımin... Qane, erteńgi saýda...

Qazyna men Tańsyq dala jaqqa qadala qaraıdy.

Qazyna. Keldi, keldi.(Jaırańdaıdy.)

Tańsyq. Qasynda bireý bar.

Raqmet. (eleńdep). O kim áı?

Muqysh (ony sózge aınaldyryp). Kim ekenin qaıtesiń, qane, saýdamyzben bolaıyq, beretinińdi durys aıt.

Raqmet (eleńdep). Toqtashy!

Muqysh (ójelenip). Qane, alatyn bolsań tez al, áıtpese qazir qalaǵa júretin kisi bar, sodan berip jiberem.

Sahnaǵa Efım men Esirkep shyǵypty. Jurt «Efım!» –dep shý ete túsedi. Esirkepti Qazyna qarsy alady. Efım jaǵalaı amandasady.

Efım (Qazynamen amandasyp turyp). E, kelinshek, kúıeýińdi bıyl bir jylǵa dep alyp qalyp eń, endi qaıter ekensiń?

Qazyna. Qosyp berem qasyna.

Efım. Shyn aıtamysyń? (Keıin burylǵanda Raqmetti kórip.) Túý... Ózderiń... saýdager de ishterinde...

Jalbyr. Bizge bári úıir ǵoı. Qane, úıge júr.

Bular úıge bettegende, Raqmet te umtylady.

Jalbyr (Muqyshqa). Áket ana ıtindi!

Muqysh (tez umtylyp, Raqmetti ıyqtan ustaı alyp). Toqta, saýdamyzdy bitireıik.

Raqmet. Qazir, qazir...

Muqysh. Quryp qalǵyr, júr beri. Sharýamyzben bolaıyq.

Raqmet (úıge súırelep). Tura turshy áı, qazir deımin.

Muqysh Raqmetti súıregendeı qyp áketedi. Sahna az-kem bos. Samaýryn kóterip úıden Qazyna shyǵyp tutatady.

Qazyna (azdan keıin oılanyp). Álgi sózdi shyn aıtty ma Efım? Shynymen ertip áketpekshi me? (Oılanyp.) Bátir-aý, onda qalaı bolǵany? Men qaıtpekshimin sonda?

Aǵash ustap otyryp, az-kem oılanyp án salady.
Men qalqanyń ustadym etepnen,
Qalmaımyn dep sert berdim jeteginen.
Qalqa joqta qaıǵynyń bulty torlap,
Jasaǵan, qandaı bolyp ótedi kún?
Sur shekpendi kımek pe myltyq asyp?
Alyspaq pa jaýymen qarsylasyp?
Nege júrek qobaljyp qorqa bered,
Nege osy úreılenem túsim qashyp?

Óleńniń sońǵy aýyzy aıtylǵanda Esirkep úıden shyǵyp, birge qosylyp aıtady.

Qazyna (jalt qarap). Sen ekensiń ǵoı.

Esirkep (Qazynany qushaqtap). Taǵy salshy ánge.

Qazyna. Ne dep?

Esirkep (kúlimdep).

«Sen joryqta júrgende
Men tosamyn jolyńdy», – dep.

Qazyna (shoshyna qarap). Shyn aıtamysyń? Shyn ketpekpisiń?

Esirkep (kúrsinip). Ketemin, Qazyna, onsyz bolmaıdy. Úıde tynysh otyrǵyzbaıdy. Odan da qyzylǵa ásker bop, Aqtanmen alysyp ótem!

Qazyna. Men she? Men qaıtem?

Esirkep. Senbe?.. 

Daýys (úıden). Esirkep! Ýa, Esirkep!

Esirkep ketedi. Qazyna muńaıyp turyp qalady. Azdan keıin muńaıyp án salady. Sahnaǵa Aqtan shyǵady: qıma ishik, túlki tymaq, uzyn murt.

Aqtan. Aqyn kelin, amansyz ba?

Qazyna (selt etip, kópke). Sumdyq-aı,myna qarabet qaıdan kelip edi?!

Aqtan. Sypaıylyq qyp syryńyzdy bildirmeımin deseńiz de, júregińizdiń, jaraly ekenin sezdim.

Qazyna. Sezgenińizben sizden emi suralmas.

Aqtan. Bálkim suralyp júrse... (Qazyna úıge kete berem degende.) Ay, kelin, toqtańyz.

Qazyna. Ne aıtpaqsyz?

Aqtan. Adam kórmegen aýyldyń adamyndaı syryla jónelmeńiz.

«Qoryqpas kelin qorqady qoı basynan,
Qansha jábir kórdi eken joldasynan?
Jazyǵym – jasym úlken qaınaǵańmyn,
Kemmin be qyz kúndegi oınasyńnan», –

dep Tileý aqyn aıtqandaı...

Qazyna. Durys aıtasyz.

«Qaınaǵa oınar qartaısa kelinimen,
Ne tabady kókirektiń seniminen?
Óńkıip ógizdeı bop óksip ómir,
Qara bet, uıalsańshy óliminen! –

degendi siz de esińizde saqtańyz.

Aqtan. Sulý kelin, sypaıy sózińiz buıyrmady ma?

Qazyna (kete berip). Sizge arnaýly saqtaýly sózim joq. (Ketedi.)

Aqtan (tistenip turyp qalady. Azdan keıin). Ór kókirek áıeldi jeńip, óktemdik etken ómirden qyzyq ne bar eken? (Oılanyp, kúlimdep.) Ol kún de uzaq emes... Qutylmas menen! (Qatýlanyp.) Bul kelindi toqaldyqqa almaı, kegim ketpeıdi meniń. Qalqaman tuqymynyń qara tobyry Muqamedjan sıaqty bekzatymdy óltirdi! Bul – men sıaqty jigittiń súıegine tańba. Meni adam qylǵan Muqamedjan. Men Muqamedjannyń kegin alýym kerek! Ózgeris bop, patsha taǵynan túspegende, Qalqaman tuqymynyń birin qaldyrmaı qyrdyratyn em – átteń dúnıe!.. (Basyn shaıqap turady.)

Sahnaǵa Raqmet pen Urqıa kempir shyqty.

Raqmet (asyǵys). Urqıa deımin, bar da otyryp al, súırep tastasa da shyqpa, tyńda da otyr sózderin.

Urqıa. Beý, daryldaq-aı, dekpirimdi jańylttyń-aý. (Kúlimdep.) Tapsyrǵanyńdy oryndamaǵan jerim bar ma edi? (Ketedi.)

Raqmet (Aqtandy kórip). Aý, Aqtan-aý...

Aqtan. Ne bar?

Raqmet. Qudaı urypty, Efım áli tiri eken!

Aqtan (shoshyp). Ne deıdi? O qaıda?

Raqmet. Tap osy úıde. Muqysh degen ıt meni qaqpalap, sózin tyńdatpady... aý, bıyl ustatqan joq pa edi? Atyldy dep júr eń ǵoı.

Aqtan. Táıt!.. Ie bol aýzyńa... Ol tiri. Alasapyrannyń túri mynaý... Jaman aıtpaı jaqsy joq, erteń bir kún ol úkimet basyna minip júrse... Oǵan Jalbyr... qosylsa... Jalbyr, á?.. (Oılanyp turyp, kenet shetke qadalady.) Toqta... e, e... shanaly... par jekken... salt atty... Raqmet, Raqmet! Sonaý shoshıǵany myltyq emes pe?

Raqmet (arsalańdap.) Myltyq... myltyq... solar.

Aqtan (tasyp). E báse, sabazdarym!.. Keldi me?.. Júr, aldynan shyǵaıyq.

Ekeýi asyǵyp ketedi. Sahna birsypyra bos. Aqtandardyń ketken jaǵyna qaraı túsip, úreılenip Muqysh keledi.

Muqysh. Par jekken... sonaý bir shoshıǵany... Aqtan ıttiń dedeńdeýin... (Daýystap.) Esirkep!.. Esirkep!.. (Esirkep shyǵady.) Myna bireýler: attyly, shanaly... áne, Raqmet soǵylǵan bórkin alyp shulǵyp jatyr.

Tańsyq (úıden shyǵa). Ó ne, áı? (Oda qaraıdy.)

Esirkep. Qudaı urǵan eken: bul aqtyń, áskeri.

Úıden Jalbyr, Efım, Dúısen, Qazyna shyǵady.

Bári. O ne, o ne?

Muqysh. Myna bireýlerden shoshynyp turǵanymyz. (Bári de qarasady.)

Efım. E... kádimgiler... saıtandaı kezdesýin. Endi qaıttik?

Muqysh (Esirkepke keıip). Beıǵam otyrsyńdar. Aqtan men Raqmet jap-jańa osy úıdiń mańynan ketip barady.

Dúısen. Báse!..

Esirkep (Qazynaǵa). O qalaı, Qazyna, bóten kisi demep pe eń? (Qazyna sasyp tómen qaraıdy, basqalardyń nazary soǵan aýǵandaı bolady.)

Tańsyq. Oıbaı, beri qaraı bettedi. (Jurt selt etisedi.)

Muqysh. Qoı, ári ketip barady.

Esirkep (Qazynaǵa tónip). Qazyna, túsindirshi, nege jasyrdyń?

Qazyna. Sáýlem-aý...

Esirkep. Joq, shynyńdy aıt!

Jalbyr. Esirkep, tıme kelinge!

Efım. Jáke, qalaı bolar eken?

Jalbyr. Bul kelgen anyq aqtyń áskeri bolsa, tez jónel.

Efım. Durys, at ázirleńder... Kim eredi maǵan?

Az tym-tyrys.

Esirkep. Men erem!

Jurt Dúısenge qaraıdy. Ol tómen qaraıdy.

Tańsyq. Mende!

Jalbyr. Dúısen, sen she... (Dúısen úndemeıdi. Jalbyr qyzyp.) Erttender attaryndy! Elýge kelgen jasymda ózim-aq attanamyn.

Muqysh. Men qasyńyzǵa eremin, Jáke.

Japa-tarmaǵaı ketisedi. Sahnada Dúısen men Qazyna

Qazyna (qamyǵyp). Jasaǵan-aý, sol qarabetpen sóıleskenimdi uıalyp aıtpaımyn dep adal oıymdy aramǵa shyǵaryp alǵanym ba? Endi ne dep sendirem?

Dúısen (kúrsinip). Daýryqqan jurt... ıaǵnı máseleden aıtaıyq, ólerin bilmegen-aq jaman... tym bolmasa, aıtaıyq, osy alasapyranda bas saqtaý kerek emes pe? Jaqsylyǵy bolsa, aıtaıyq, túbinde eshqaıda ketpeıdi ǵoı.

Sahnanyń bir jaǵynan Tańsyq er-toqym kóterip shyǵady.

Dúısen (umtylyp). Áı,qaıda aparasyń erimdi? Tasta!(Bara jarmasady.)

Tańsyq. Tastamaımyn. Men soǵysqa baratyn adammyn.

Dúısen. Qoı, qoı, qoı... Meniń mindetime barma. Beri ákel. (Tańsyq ashýlanyp, er-toqymdy laqtyryp jiberedi.)

Esirkep (asyǵys shyǵa kep). O ne?

Tańsyq. Mynaý Dúısen er-toqymyn qımaı tur.

Esirkep. Qımasa, jalynbaqpysyń? Ólseń eshkimge zıanyńdy tıgizbeı ól.

Muqysh (shyǵa kep). O ne?

Tańsyq. Myna Dúısen...

Muqysh. E, Dúısen, «aıyrylar dos erdiń artqy qasyn suraıdy» boldy ma?

Alystan myltyq daýsy estiledi.

Jalbyr. Bolsańdarshy... (Muqyshtardy kórip.) Ne boldy?

Muqysh. Myna Dúısen iniń...

Jalbyr (jaǵalaı qarap alyp). Qalqaman tuqymy, birińdi qanat, birińdi quıryq kórip, kúnderdiń kúninde qandaı qamal bolsa da buzarmyn deýshi em. Bildim, ishimizde de shirigen jumyrtqa bar eken. Dúısen shyraǵym, talaı tar kezeńderde qanatyń sharpylmaı kelip eń, álde de amaldamaq shyǵarsyń, jolyń bolsyn! Biz tendikti naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen alamyz dep júrgendermiz. Aramdaryń osy bastan arashalan. Adalyń sońyma er! Efım, basta!

Bular jónele beredi.

Qazyna (Esirkepke). Sáýlem, men qaıttim?

Esirkep qatýlanyp qaramaıdy. Dúısen salbyrap turyp qalady. Qazyna jylap, álsirep, bosaǵaǵa súıenip turyp óleń aıtady.

Órkókirek – ólimge qarsy shapqan,
Jaýyn kórse jasqanbaı dabyp qaqqan,
Sansyz kóptiń ishinde úrkerdeı bop,
Joldasyńdy saılap ap saldyń: «attan!»
Jaý betinde men qalǵan jetim qozy,
Kijingenniń kek alar keldi kezi.
Abaısyzda Aqtan jaý arapshy bop,
Sáýlemniń qatty batty-aý aqtyq sózi...
Alystan myltyq daýsy estiledi.

Qazyna (shoshynyp). Myltyq... myltyq... soǵys... sáýlem!

Jylaǵan kúıi júgiredi. Myltyq, aıǵaı-shý.

Dúısen (birsypyra tyńdap, saıabyrlanǵan kezde). Bastaldy... (Kúrsinip basyn shaıqap.) Jalki... jalki... maǵan jigitter jalki... Qaıtersiń, aıtaıyq, nadandyqtyń kesiri...

Dúısen sahnadan shyǵa bergende, shymyldyq túsedi.

Shymyldyq.

EKİNSHİ PERDE

Alysta kentshe salynǵan úılerdiń sýreti. Sahnanyń bir jaǵynda tóbeli aǵash úıdiń qalqandy esigi, reshetka, baspaldaq. Oǵan taıaý saraıdyń temirli esigi... terrastaǵy oryndyqta qaptal ishikti jamylyp, býryl saqal, deneli kisi Alshynbaı taıaqqa súıenip otyr. Aqtan reshetkege súıenip, jerde tur. Shymyldyq ashylǵannan keıin alysta atylǵan myltyqtyń birneshe ret daýsy estiledi.

Alshynbaı (azdan keıin). Aqtan, qarshadaıyńnan baýlyp qalyń topqa qosyp em. Muqamedjannan sońǵy kóńilge medeý, arqaǵa súıeý kóretinim sen eń. Sender saý turǵanda– aq degenim alǵys, qara degenim qarǵys bolar deýshi em. (Kúrsinip.) Bolmady: byltyrǵy kóteriliste Muqamedjandy jazym qyp aldyq! (Basyn shaıqap.) Beıǵamdyǵymyzdan boldy, saqtanbadyq. Aıtpap pa edim sonda – áskerge arqa súıeńder, qarsy kelgenin aıamańdar dep... eldiń jaıy maǵan málim, ótken ómir alysýmen kelem osy elmen, qoryqsa ǵana syılaıdy bul el. (Alysta myltyq daýsy.) Tizeńdi neǵurlym batyra tús, úreıin ala tús. (Alysta birneshe ret myltyq daýsy.) Ony órshitpeı óshir. Jalbyrdyń kózin joımaı bizde tynym joq dep em, esitemisiń? (Alysta myltyq daýsy.)

Aqtan. Álsheke, arýaqjar bolsa, álde de degenimizdi oryndap shyǵarmyz, nalymańyz.

Alshynbaı (shimirkenip). Túbinde oryndaǵanyńdy qaıteıin, otanyma oınaq saldyrǵan soń... bir aqyrǵanda jym bolatyn Jalbyrdy tóbeme sekirtip... Shirkin... namysyń joq. Qandyqol adamymyzdyń jesiri edi, Elemestiń jesirin Jalbyr tobyna ıemdendirme dep qudaıdyń zaryn qyldym, aǵaıyn aýanyna qaraımyn dep odan aıyryldyń, shoqtyǵyn kóterdiń Jalbyrdyń.

Aqtan. Aıyryla qoımaspyz, Álsheke, úmit bar.

Alshynbaı (unatpaı). Táıt ári, sý tatyǵan sózdi esitpesem eken. (Sahnanyń túbine qadala qarap.) Áı, Elekbaı! Atańa nálet-aý, mana aıttym ǵoı: sonaý bir jerdi kúrep tasta dep... alǵany as bolmaǵyr... (Kenet ashýlanyp.) Nege urasyń malymdy? Nege urasyń deımin maldy...

Taıaǵyn súıreı jóneledi. Az tynys. Úıden Zıba shyǵyp, terrasǵa turady. Alysta myshyq daýsy. Zıba eleńdep tyńdaıdy.

Zıba. Sol ma?

Aqtan (kúlimdep). Sol.

Zıba. Sabazym, sińirip júr eken eńbekti.

Aqtan. Sen tapsyrǵan soń janyn aıasyn ba?

Zıba (kúle qarap). Tik murt-aý, o ne degeniń?.. Qyzǵanǵanyń ba?

Aqtan. Qyzǵansam aıyp pa?

Zıba. Aıyp demeımin, biraq... (Az toqtalyp kúrsinip.) Ózgeni de ózindeı kór: namysqa shaptym degen bop Qazyna kelinińe qol artqaly júrgen joqsyń ba?

Aqtan. Onyń jóni basqa ǵoı...

Zıba (silkinip). Ne qylǵan basqa? Alatynyń shyn bolsa, ákep ber maǵan, kúndikte shiriteıin.

Aqtan. Ol tilegiń de oryndalar. Nemen aqtar eń sonda eńbegimdi.

Zıba. Nemen aqtar eń deısiń be? Áli de aqtalǵan joq pa.

Ekeýi birsypyra bir-birine kúlimdep qaraýmen turady. Asyǵys Raqmet keledi.

Aqtan. Zıba. Ne boldy? Ustaldy ma? Tegis pe? Raqmet (entigip). Jalbyr ıt... oq qaǵary bar shyǵar deımin. Soldattar oq daryta almaı... Sosyn bireýiniń myltyǵyn alyp basyp-basyp jiberdim.

Aqtan. Zıba. E, óldi me? Raqmet. Jalbyr óler me...

Az tynys.

Aqtan. Ustalǵany bar ma, sirá?

Raqmet. Esirkep pen Efım qolǵa tústi.

Zıba. Soıqan-aı, Jalbyr ıtti taǵy jaırata almaǵandaryń...

Sahna syrtyńda shańqyldaǵan daýys.

Daýys. Beri, beri... Beri alyp júrińder... svolochtardy.

Zıba. Ákeldi bilem. (Ornynan turady.)

Sahnaǵa Jantaev shyǵady: ofıser kıimdi, uzyn murt, qolynda nagan. Munyń artynda Efım men Esirkep: kıimderi dal-dúl, betteri qan, qoldary artyna baılaýly. Eki soldat, qazaq jigitteri.

Jantaev (Zıbaǵa chestberip). Qurmetti jeńge, razreshıte, saraıyńyzǵa myna bir padlesterdi qamaı turýǵa.

Zıba. Siz aıtqan soń... (Terrastan túsip, saraıdyń esigin ashyp jatyp.) Qudaı-aý, qurıtyn kúni bolar ma bul topyrdyń?

Esirkep. Kimniń quryǵanyn keıin kórermiz.

Zıba (shoshyna qarap). Betim-aı, tilin kórdiń be, tilin! Efım. Nesi bar, senikinen soraqy bop pa?

Jantaev (naganyna umtylyp). Malshaıt,svolochtar!..

Saraı esigi ashylǵan soń soldattar Esirkepterdi qamap, esikti jabady. Bir soldat esikke kúzetke turady.

Jantaev. Otanymyzdyń eń senimdi grajdany Aqtan Jolbasarov myrza, men sizge, sińirgen eńbegińiz úshin, «alash atynan alǵys aıtamyn, hám jáne budan bylaı da el ishindegi bólshevıktermen qatty kúresýińizdi suraımyn. hám jáne sizdiń atyńyzdy «alash» tarıhyna altynmen jazýǵa ýaǵda berem...» (Aqtannyń qolyn ustaıdy. Sodan keıin Zıbaǵa burylyp.) Qurmetti jeńge, razreshıte sizdi podrýshke alýǵa... (Zıbanyń qoltyǵyna jabysady.)

Zıba (Aqtanǵa qaraı túsip). Oıbaı-aý, munysy ne edi?

Jantaev pen Zıba qoltyqtasqan kúıi terrasqa shyǵady. Aqtan reshetkege súıenedi. Albar jaqtan Alshynbaı shyǵa kelip, áıeliniń Jantaevpen qoltyqtasqanyn kórip, ańyrap turyp qalady. Sahna syrtynda zarlanǵan áıel daýsy.

Daýys. Sáýlem! Qaıdasyń? Barmysyń? Tirimisiń, sáýlem?

Zıba (selt etip Jantaevqa). Sabyr etińiz, sulý kelinshekti kórseteıin.

Jantaev. Alqynǵan júregimdi árkimge bir usynyp áýrelemeı-aq...

Zıba (nazdanyp). Qoıyńyz deımin, shalym estip júrer.

Zarlap, sasqalaqtap sahnaǵa Qazyna shyǵa kelip, aldyndaǵylardy kórip úreılenip, ańyrap turyp qaldy.

Aqtan (mysqyldaı kúlip). Kelińiz, kelińiz...

Zıba (shimirkenip). Qoı ári, kelińiz dep ardaqtamaı... sekirtpe kúńdi basyma!

Qazyna (selt etip qaırattanyp). Adýyndap aıǵa shabam deı berme, kúnim týsa, sekirgendi sezbeı de qalarsyń!

Zıba (qaltyranyp). Betim-aı, myna kúń ne deıdi?

Jantaev. O kisiniki jan esirigi, jeńgeı, beri júrińiz.

Jantaev pen Zıba úıdiń esigin asha bergende shymyldyq jabylyp, azdan keıin qaıta ashylady. Sahnada otyrǵandar: Alshymbaı, Boqtybaı, jupyny kıingen shal, Aqtan, molda, Asylbek – murtty, sypa kıimdi jas jigit, Mustafa – jupyny, orta jasta. Raqmet, Dúısen.

Sahna syrtyńda Qazynanyń zarlanyp salǵan áni.

Asylbek. Solaı de... soǵymyn súırep salyp, ózi sytylyp ketken eken Jalbyr... he-he-he...

Aqtan. Qashanǵysy emes pe?

Mustafa. Jalbyr qolynan ustap bermegen bolar, qurýly torǵa qylar amaly qaısy?

Aqtan (shatynap). Aý, mynaý, saý ma ózi?

Asylbek (mysqyldaı kúlip). Byltyrǵy Jalbyrǵa ergendi esine túsip otyrǵan bolar, eski dosy ǵoı.

Boqtybaı (ejireıip Mustafaǵa). Áı, batyr qarańdy!Kórersiń birdeme.

Alshynbaı. Sabyr etińiz.

Boqtybaı. Joq, otyrǵyzbaımyn bul ıtti! Durystyqqa kelgen joq bul.

Mustafa (daysyn esittire). Aljyǵan kúshik... Aıdap salǵanǵa máz bop...

Boqtybaı. Alda ǵana ıt-aı... (Taıaǵyn ala umtylam degende, Aqtandar jibermeıdi.) Jiber deımin, Aqtan, jiber! Óltiremin bul ıtti! Qany buzyq malǵundy...

Aqtan. Boqa, Boqa... sabyr, sabyr... (Mustafaǵa.) Sen bara tur.

Mustafa. Neshe syryńdy tasyp em, seziktenbeı aıta ber.

Boqtybaı. Áne, kórdiń be? Joq, jiber deımin, jibershi! (Boqtybaı julqynǵanmen basqalar jibermeıdi.)

Az tynys.

Asylbek. «Biter istiń basyna – jaqsy kelsin qasyna» dep... shaldar, bastaryńyz quraldy, munyń jóni qalaı bolady? Qorany oırańdap, qotandy shýyldatqan tilazar tentekter edi, osy boıymen qarasy batsyn deısizder me, joq, qazaqtyń qazaqshylyǵy bolýshy edi, kádeli joly bolýshy edi, tentegimizdi ózimiz tyıaıyq dep bosattyrýdyń qamyn izdeısizder me?

Aqtan. İstiń kilti óz qolynda turǵandaı-aý, Asylbek.

Asylbek. Jantaev tóre de bóten kisimiz emes. Shaldar aýqym istese, budan iri jumysty da Alshekeńniń arýaǵyna baılap ketpeı me?

Az tynys.

Alshynbaı. Boqan ne aıtar eken?

Boqtybaı (ashýly). Qalqaman tuqymynyń, búligine kese túsem dep aǵaıynǵa talaı ókpesi bolǵan. Kúl bolmasa, búl bolsyn, kirispeımin!

Molda. Óı, ımandym-aı... barýakalla. Boqandiki din sózi.

Alshynbaı. «Tentekti tentek dese, bórki qara qazandaı bolady» dep, betimen ketkenderdiń soıqandy sodyryna kezdesip otyrǵanymyz jalǵyz bul emes. Biraq qashan da bolsa, aǵaıyn ymyrasynan shyǵyp kórgemiz joq. On altynshy jyly osy Jalbyr bastaǵan buzyqtar meniń inim Muqamedjandy óltirdi.

Mustafa. Eski kektiń biltelengeni – istiń bitpegeni ǵoı. (Alshynbaı Mustafaǵa ajyraıa qaraıdy.)

Alshynbaı (azdan keıin). Kek saqtamaımyn. Qudaıy kórshi edi. Qoldaryńnan kelse, bosattyryp baǵyndar.

Asylbek. Durys!

Molda. Oı, ımandym-oı... Alshekemdiki din sózi.

Asylbek. Aqtan, tórege sen jolyq, shaldardyń sálemin aıt. «Qur aıaqqa bata júrmes» degen, Dúısen men Mustafany ertip, men oramal-sharpysyn daıyndaıyn.

Aqan úıge ketedi. Mustafa men Dúısendi ertip Asylbek sahnanyń ekinshi jaǵyna shyǵady. Shaldar sahnanyń túbine qaraı ketedi. Saraı aldynda kúzetshi soldat. Sáýle báseń tartyp, túnge aınalady. Qazyna keledi. Sahnanyń shetinde turyp, saraıǵa qarap, muńaıyp sóıleıdi.

Qazyna. Qaıteıin, meniń qolymnan ne kelsin! Jalynbaǵan adamym joq, áıteýir bir osy úshin... (Oılanyp.) Apyrm-aı, manaǵy sózdi tym qatty aıtty-aý... Áli senbeı me maǵan? Eteginen ustap kelsem de? El bolyp azǵyryp «Aqtanǵa tı» degende de, bir osynyń kóńili úshin...tilegim osy boldy da... (Muńaıyp jylamsyrap án salady).

Kıgenim basymdaǵy kámshat bórik,
Jan qalqa, jalyn boldym seni kórip,
Men sendik, meni buzar qandaı adam?
Turǵanda tánde janym, basymda erik...

Sahna artynda dabyr daýys. Qazyna tyńdaı qalady. Sahnaǵa: Asylbek, Dúısen. Mustafa shyǵady.

Asylbek. Sen jónge kesh, Mustafa. Shataqqa salsań, Esirkepten aırylamyn. Oramal sharshy minsiz ǵyp bereıik, álde bolsa jıa túsińder, tolyqtyryńdar. Al men tóreniń syńaıyn baıqaı turaıyn...

Aqtan úıge kiredi. Mustafa men Dúısen úıirilip turyp qalady. Eleńdep Qazyna bularǵa jaqyndaıdy.

Mustafa. Al, Dúısen muǵalim, ásheıinde qaqsaıtyn «mellat», «ujdanyńdy» osy jerge jumsap kór. Myna Jantaev ofıseriń Alshynbaıdyń týǵan bólesi. Alshynbaıdyń kóńili adal bolsa, bosattyrsyn tegin! Qoldan kelmeske ombylatpasyn bizdi.

Dúısen. Onyńyz sóz emes, qalaı túsinbeısiz, apyrm-aý? Máselen, aıtaıyn, bul ustalyp otyrǵan bólshevık bolsa, ony ustaýshy, aıtaıyq, alashtyń ofıseri bolsa..

Qazyna (Mustafaǵa). Birdeme berse bosatam deı me?

Mustafa. Álimizden kelmeıtindi surap otyr, kelin.

Qazyna. Qaınaǵa-aý, bosattyryp baqsańdarshy... (Jylamsyrap.) Barymyzdy alsyn da, bosatsyn! Má, birin qaldyrmaı bereıin... (Qolyndaǵy saqınalaryn, bilezigin, syrǵasyn, shashbaýyn– bárin jıyp Dúısenge beredi). Sáýlemniń jolyna sadaqa, tek sol bosansyn!

Dúısen (saqınalardy ustap turyp). Túsinbeısiń, Qazyna, máselen, aıtaıyq, osyǵan bosatar ma?

Qazyna. Qaıteıin, janym-aý? Barym bolsa men sonyń jolyna aıarmyn ba? Ana jalǵyz móshkeni satyp, sonyń aqshasyn berińder.

Sahnaǵa Raqmet shyǵa keledi.

Raqmet. Sıyr satatyn kim, áı? Esirkeptiń qara sıyry emes pe?.. Qane, qaısyń qojasyń, ımam aǵyzam saýdasy, beretin jerindi aıt.

Mustafa (Raqmetke bajyraıa qarap). Tamuqtyń bary ras bolsa, sonyń naq túbinde sen janarsyń ǵoı.

Dúısendi ertip Mustafa úıge ketedi. Raqmet óz betine ketedi. Qazyna sabyrsyzdanyp sahna shetindegi aǵashtyń túbinde otyrady, muńaıyp án salady... Úıden legen kóterip Elekbaı shyǵyp, terrasta turady: jyrtyq etik, teri shalbar, jamaýly ton, orta jasty kisi.

Elekbaı (daýystap). Qutpan, Qutpan, ká, ká!.. Qutpan!.. Qutpan!.. (Az bógelip.) It ekesh ıt te ıesine tartady, mańyzdanyp kelmeýin qarashy. (Legendi árirek aparyp tógip, qaıtyp kele jatyp, Qazynany kórip.) Kelinbisiń? Oı, qaraǵym-aı, soryń qaınady-aý... (Elekbaı úıge jaqyndaı bergende, Dúısen oǵan qarsy shyǵady.) Dúısen-aý, jurtshylyq istep jatyrsyńdar ma? Obal boldy ǵoı sorlyǵa... Jap-jas bala edi.... Elemestiń darǵa asylǵany anaý. «Tastaǵan shoqpar sorlyǵa tıedi» dep...

Dúısen (Elekbaıǵa bajyraıa qarap). Osydan birdeme túsinemisiz, aıtyńyzshy qudaı úshin?

Elekbaı. Túk túsinbeımin, qaraǵym.

Dúısen. Túsinbeseńiz, aýzyńyzǵa ıe bolyńyz. Siz túgil men de túsinbeımin. Ózgeristiń bastapqy kezinde buldyr birdemeni sezetin sıaqty edim, odan da aıyryldym. Kóz tikken quryltaıymyz joqqa shyqty. Jurt bet-betine túıe aıdady... Osyndaı kezde, ıaǵnı, máselen aıtaıyq, bas saqtaýdan artyǵy bar ma? Durys emes pe osynym. Mine, túsinbeseńiz osylaı...

Dúısen Qazynaǵa qaraı júredi. Elekbaı aýzyn ashyp, ańyryp turyp qalady.

Elekbaı. Osy balanyń sezine ómirge túsinbeı-aq baram.

Qazyna (eleńdep Dúısenge qarsy umtylyp). Ne boldy? Bosata ma?

Dúısen. Al, túsindirip kór osylardy? Bosanýshy ma edi Esirkep. Ataqty bólshevık Efımmen joldas bolsa, ózin aqtyń adamy ustap otyrsa, bosata qoıar ońaılyqpen...

Qazyna. Ustap otyrǵan «alashyńnyń» adamy emes pe? «Alash» degende tańdaıyń taqyldamaıtyn ba edi? «Tóbemizdi kókke jetkizedi», – deıtin eń ǵoı, osy ma jetkizgeni?

Dúısen. Al, túsindirip kór osylardy? Túsinbeıtin máselesine jabysady baryp, toba-aý...

Ketedi.

Qazyna. Dúısen! Dúısen! (Dúısen qaıta oralady.) Aǵaıyn ymyrasy dep kún uzaqqa shýlaǵandaryńnyń aıaǵy málim boldy. Endi túńildim. Jákemniń sálemin aıtaıyn, tyńda.

Dúısen. Qandaı?

Qazyna. Álgide Tańsyq kelip ketti jasyryn. Jákem bylaı depti: «El jatqanǵa sheıin Esirkepti bosatpasa, Dúısen bizge habar tıgizsin»,–depti, «Búginnen qalsa, qolymyz kesiledi. Aqtannyń jibergen áskeri sońymyzdan qalmaı tyqsyrýmen keledi», – depti. Atyńa min, qaı jerde jatqandaryn aıtyp bereıin.

Dúısen (shoshynyp). Qo-qoı, atama... (Jan-jaǵyna jaltaqtaıdy.) Endi meniń basymdy jutpaqpysyń? Aýlaq, aýlaq.. (Ketedi.)

Qazyna (ańyrap). Betsiz!.. Betsiz!.. Osyny da erkek dep... Oı qudaı-aı, nege jaraldym eken áıel bolyp? (Oılanyp.) Álde ózim ketsem be eken? Báse, nege barmaımyn ózim? (Kete berip, qaıta burylyp saraıǵa qadalady.) Ózim joqta jazym ǵyp júrse, istemeıdi deısiń be bul qara better... Qudaı-aý, endi qaıttim?

Ne qylaryn bilmeı sabyrsyzdanyp turady. Sahnaǵa Urqıa shyǵady.

Urqıa. Aınalyp keteıin, kelin-aı, jylaýmen kóziń oıyldy ǵoı! Qaıtersin (Jylaıdy.) Aqtan qarabettiń isi ǵoı. Esil Esirkep qaraǵym-aı. Jalbyr qaqpastyń kesiri ǵoı. Qashanǵy ádeti onyń. On altynshy jyly Muqamedjan bolysty ózi baýyzdap óltirip, jalasyn Elemeske japqan ǵoı. Ol qaqpas pa – ol qaqpas... Kórmeımisiń: óziniń bas amandap qashyp qutylǵanyn. Shalym keıip otyr: «Jalbyr ıt tym bolmasa deregin bildirmedi-aý, Esirkepti qaıtsekte bosatar ek», – dep...

Syrttan Elekbaı kelip, terrasqa súıenip, bularǵa qaraýmen turady.

Qazyna. Shyn ba osy kempirdiki? Aıtsam ba eken osyǵan? (Daǵdaryp.) Jasaǵan-aý, endi qaıttim?.. (Jylaıdy.)

Urqıa. Jylamashy, qaraǵym! Sen jylasań, saı-súıegim bosaıdy. Úmitaı marqum, Esirkeptiń sheshesin aıtam-aý, maǵan ylǵı tapsyratyn: «Urqıa-aý, Esirkebime kóz bola kór», – dep... (Qazynanyń basynan sıpaıdy.)

Qazyna. Ene!

Urqıa. Áý, qaraǵym?

Qazyna. Jákeme habar tıgizeıik.

Urqıa. Balasyń-aý, qaraǵym. Ol qaqpastyń deregin bilse, shalymnyń ushýǵa qanaty joq. Kim aıanyp otyr deısiń, Esirkepten aıaǵan jan qursyn!

Qazyna (kenet eleýrep). Enetaı, men bilem deregin.

Urqıa. Shyn ba, qaraǵym?

Qazyna. «Tarǵyl sıyr soıǵan» deıtin aǵash bar ma edi?

Urqıa. Ie... ıe...

Qazyna. Sonda. Efımniń otrádyn izdep taba almaı júr bilem.

Qazyna aıtyp jatady, tysta baryldaǵan daýys.

Elekbaı. Myna qudaı atqan mystan myna sorlydan syr tartyp júrmese ıgi edi? Aýzynyń jabysýyn-aı. (Elekbaı bularǵa jaqyndaǵanda Urqıa asyǵys ketedi. Elekbaı onyń izine biraz qarap turyp.) Kelin shyraǵym, álgi kempirdi kórdiń be, ol tegindikpen «mystan kempir» atalǵan emes. Saq bola kór, qaraǵym. Jańa ǵana osy kempirdiń Raqmetpen sybyrlasyp turǵanyn kórip em.

Qazyna. Sumdyq-aı, shyn ba?

Elekbaı. Shyn, shyraǵym. Men senderge qastyq oılaıtyn kisi emespin. Oıbaı, qaraǵym-aı, ne kórmedi deısiń bul Elekbaı. Seniń eneń Úmitaı marqum bir kezde týǵan jeńgemnen artyq bolǵan kisi edi.

Qazyna (jylap). Aǵataı-aı, meni qudaı atty!

Elekbaı. Neǵyp?

Qazyna. Aıtyp qoıdym, Jákemderdiń qaıda jasyrynǵanyn aıttym.

Elekbaı. Qap!.. Sorly bala-aı. Endi qaıttik? Áı, sen «mystan» ba!.. Talaıdyń qanyn urttarsyń-aý. (Kenet oılanyp.) Shyraǵym kelin, birdeme oılap turmyn. (Qazyna basyn kóteredi.) Aıtshy, aıtshy: solardan buryn jetip baǵaıyn!

Qazyna. Aǵataı-aı!

Elekbaı. Qudaıǵa senbeseń de, maǵan sen, qaraǵym! (Qazyna surlanyp aýyr daǵdarysqa túsedi.)

Elekbaı. Qaraǵym kelin, keshiktirme meni.

Qazyna. Iá... durys... Jákem...

Asyǵyp aıtyp jatady, tysta baryldaǵan daýys.

Daýys. Elekbaı! Áý, Elekbaı!.. Elekbaı deımin!.. Qaıda ketken qan jaýǵyr... Elekbaı!..

Elekbaı. Jaǵy qarysqyr... (Tez burylyp ketedi.)

Qazyna (meń-zeń). Al, taǵy aıttym... Qaısysy dos? Nege aıttym osylarǵa? Nege ketpedim ózim? Sorly basym, bittim!.. (Táltirektep aǵashqa súıenedi.) Sáýlem, tarttym kúıigińdi! Jandym otyńa!.. Esitemisiń zarymdy!..

Eleýrep saraıǵa jaqyndaı bergende, esik aldyndaǵy soldat myltyǵyn oqtaı umtylady.

Soldat.Tart ári! (Qazyna shoshyp sheginshekteıdi. Soldat myltyǵyn oqtalǵan kúıi.) Ket! Ket! Atamyn...

Qazyna sheginshektegen kúıi sahnadan shyǵady.

Shymyldyq jabylyp, kishkeneden keıin qaıta ashyldy, sahna burynǵy kúıinde. Tún. Saraıdy kúzetip soldat júr.

Soldat (myltyǵyn qushaqtap esinep). Al, Erjan, qurdyń «alashty!..» Kóterdiń shańyraǵyn! Áı, oıbaı, Ótebaıdyń mazaǵyna maldanyp... aqylyń bolsa Erjan bolar ma eń?.. (Tyńdap). Sybdyr ma? Taǵy álgi kelinshek pe? Ójetin-aı óziniń, myltyqtan qoryqpaıtyn qatyndy birinshi kórýim. (Qatty esinep.) Aıqaı, jyly tósek bolyp jatar ma edi?!

Myltyǵyn qushaqtap, saraıdyń túbinde otyryp qalady. Az tynys... Sahnanyń bir jaǵynan eptep basyn Jalbyr shyǵady, oǵan taıaý Muqysh, Tańsyq, Qazyna, basqa jigitter.

Jalbyr (jaǵalaı qarap alyp). Jigitter! Efımniń otrádyna jibergen adamymyzdan derek joq. Biz álsizbiz. Jaý mańymyzdy túgel torlady... Efım men Esirkepti qaıtsek te bosatamyz degenimiz shyn ba edi?

Keń daýys. Shyn!.. Shyn!..

Jalbyr. Endeshe...

Syrttan shańq etken daýys estiledi.

Daýys. Napravo!.. Raz, dva, trı... raz, dva, trı...

Áskerdiń tártipsiz aıaq daýsy.

Jalbyr (selk etip). Bular kim?

— Bizdiń jigitter me eken?

— Solar!

— Oıpyrm-aý...

— Iá sát...

Daýys. Raz, dva, trı...

— Kelip qaldy!..

— Shyǵaıyn aldynan!

Jalbyr. Toqta! Tyrs etýshi bolmańdar. Daýys. Raz, dva, trı... Raz, dva, trı...

Komanda, tártipsiz aıaq daýsy. Jalbyrlar ólerdeı bop yntyǵady.

Daýys. Stoı!.. Smırno!..

Jalbyrlar shydamaı shyǵa beremiz degende, sahnaǵa Kereev shyǵady: ofıser kıimdi, tapal qara jigit. Oǵan jalǵas aq tý kótergen, jyrtyq shıneldi soldat – qazaq jigiti. Jalbyrlar sasyp tyǵylady. «Bizdiń jigitter emes», «bóten» degen daýystar., Azdan keıin úıden Alshynbaı, Jantaev, Aqtan, Asylbek, molda, Boqtybaı, Raqmet, Zıba shyǵady.

Alshynbaı (terrasta turyp). Aýylymnyń qotanyna «alashtyń» aq týy ornaǵany úshin arýaqqa rızamyn! Aıbyndy alash sarbazdary, qadamdaryń qaıyrymdy bolsyn!

Molda bastaǵan birsypyra top týdyń astyna jınalyp, betin sıpaıdy, Jantaevtar Kereevpen amandasady.

— Áı, aınalaıyn, alashym-aı!

— Qadamdaryn qutty bolsyn!

— E,báse!..

Kereev (Jantaevqa ońashalap). Hal jaman: bólshevık otrády ókshemizge túsip, janymyzdy shyǵardy. Qaladan shyqqaly jigitterimizdiń jartysynyń kóbi qashty. Jantaev. Solaı boldy ma?

Kereev. Tez keteıik. Ylaý tabyndar dep jigitterdi osy aýylǵa qaptattym... (Ekeýi ońasha sóıleýmen turady.)

Zıba (Raqmetke). Ondy jigit eken... myna kelgendi aıtam-aý.

Raqmet (dalaǵa). Ondyǵa toıar ma ekensiń?

Molda. Alsheke, paıǵambardyń kótergen aq týy osy-aý, á?.. Qudaı násip qylǵan soń muny da kórdik.

Boqtybaı. Paıǵambardyń týy deısiz be?

Molda. Iá, qaziret Ǵusmanǵa tapsyrǵan ǵoı: «musylman patshalyǵyna tabys qylarsyń», – dep...

Bir soldat Dúısen men Mustafany aldap ketedi.

Kereev. Bul ne?

Soldat. At jekpeıdi.

Kereev. Ondaıdy tabanda jaırat degenim qaıda? Áket bylaı!

Soldat ol ekeýin áketedi. Aqtan men Jantaev sybyrlasyp, saraıdy ashyp Efım men Esirkepti ortaǵa shyǵarady. Eki-úsh soldat olardy qamap tura qalady. Sahnanyń bir jaǵynan Qazyna shyǵa keledi.

Qazyna. Oıpyrm-aý, sáýlem-aý!

Esirkep (jalt qarap). Qazyna! Rızamyn saǵan. Jákeme sálem aıt: kegin alyp ólsin!

Jantaev (aqyryp). Malshaıt, svoloch!

Qazyna, Sáýlem-aý, ne boldy kúnim. Qaldyrmasaıshy meni!..

Umtyla berem degende, bir soldat myltyǵyn Qazynanyń tósine tireıdi.

Zıba (Aqtanǵa kelip). Maǵan degen kóńilińniń adal ekenin bileıin: ana kúndi mynalarǵa berip jiber, «ala ket»,de, áıelden qashpas.

Aqtan. Zıba-aý, qazaqshylyqqa kele me ol?

Zıba. Kelmese de iste! Men aıtqan soń istemeımisiń?

Aqtan (Kereevti ońashalap). Myrza, qotanǵa kelip qur ketýin kelispes, sonaý kelinshekti ala ket.

Kereev (kúlimdep). Raqmet!

Soldattar Esirkepti áketedi. Esinen aıyrǵandaı bop Qazyna turady. Tysta dabyr. Kereev bir soldatty jumsap, ol Qazynany kóterip ala jónelem degende, Tańsyq bir búıirden shyǵa kelip, soldatty soıylmen salyp ótedi. Kereev Tańsyqty qylyshpen sabaıdy. Tańsyq domalap qulaıdy. Aıqaı, dabyr, jylaý, dúrsil... Esik aldyńda toptanyp Alshynbaılar turady, azdan keıin dabyr basylady.

Molda (kúrsinip). Apyrm-aı, kórgen tústeı elestep tym tez ketti-aý ózderi.

Alshynbaı. Osy aýylda aılap jatsyn dep pe ediń? Úkimet bolǵan iri qalada turǵany jarastyqty.

Boqtybaı. Báse...

Zıba (terrasta turyp). Elekbaı-aý... Áý, Elekbaı... (Elekbaı keledi. Zıba Tańsyqqa nusqap.) Anany ári aparyp tasta, ólse, pálesi bizde qalar.

Elekbaı (Tańsyqqa kelip). Á, sorly bala! Baılardyń kózin joıam deýshi eń, tilegińe jetpeı kettiń be. (Kótere berip.) Joq, jany bar eken... jazylar bolsań, ózińde umytpassyń.

Alyp ketedi, az tynys.

Zıba. Qudaı tynyshtandyrsa, endi de tynyshtanbas pa ekenbiz?

Syrttan Aqtan, Asylbek, Raqmet keledi, tústeri solǵyn.

Alshynbaı. Shyǵaryp saldyńdar ma qonaqty?

Aqtan. Bul bir ótkinshi jaýyn boldy.

Alshynbaı. Hege?

Aqtan. Jónep barady eken.

Alshynbaı. Jónep?

Asylbek. Shynyn aıt, qashyp barady eken de! (Jurt selk etedi.)

Alshynbaı. Ym-ym... qatyn, tynyshtanatyn bolǵan ekemiz!..

Zıba oryndyqqa sylq etip otyra ketedi, az tynys. Alysta kúńirengen mýzyka, dúrsil. Bular úreılenip birsypyra turady.

Aqtan. Qudaı urdy. Bul – álgilerdi qýǵan qyzyldyń áskeri boldy!

Zıba (yshqynyp). Sumdyq-aı.

Alshynbaı. Biz bittik, qatyn...

Molda. Moldaǵa qatal keletin deıtin edi. Parýardıgar-aı.

Raqmet. Saýdagerge múldem ósh deıtin edi.

Asylbek. Atqaminerdi de aıamaıdy bilem.

Boqtybaı. Maǵan tımes pe eken?

Alshynbaı (tez). Ras, Boqańa tımeıdi. Oıbaı-aý, ıe, emi tabyldy. Boqandy alǵa salyp qarsy alaıyq.

Alshynbaı. Al, kıimderińdi ózgertińder. Sáldeńnen qutyl, Molda.

«Kıim, kıim» degen daýystar. Zıba úıden eski kıimderdi shyǵaryp, laqtyra beredi. Bireý peri teris aınaldyryp kıedi. Molda sasyp, sáldesin aıaq astyna tastap, Elekbaıdyń jyrtyq tonyn kıedi. Elekbaı bir búıirden ań-tań bop qarańdy da turady. Boqtybaıdy aldyna salyp, biriniń artynan biri shubyryp bular qarsy shyǵýǵa jóneledi. Molda eń artynda. Mýzyka jaqyndaıdy... bular sahnadan shyǵa bergende Elekbaı moldanyń, jaýyrynynan shap berip ustaıdy. Molda sasyp «oıbaı», – deıdi.

Elekbaı. Mazaǵyńdy qoı, molda, tonymdy ber!

Molda. Oıbaı, aınalaıyn.

Elekbaı. Sózdi qoı, shesh! Áıtpese men baryp aryz beremin.

Molda. Qap... qap...

Elekbaı tonyn eriksiz sheship apardy. Sasqalaqtap molda ketedi. Zıba úreılenip terrasqa súıenýmen tırady.

Zıba (Elekbaıǵa). Elekbaı-aý, úıge júrshi, búgin tamaq ishpediń bilem... Júre ǵoı... (Úıge ketedi.)

Elekbaı (tonyn qaltyqtap). Qudaı atsyn ıtterdi!.. Kókirekterin kerip júrgenge «alashtyń» handyǵyn quryp alǵan eken desem, qoıyrtpaǵy keıin eken ǵoı. (Mýzyka. Elekbaı az tyńdap). Tym kúshti daýys-aý ózi... Kimder boldy eken?.. (Oılanyp.) Á... bildim, bildim: bul qyzyldyń áskeri! Jalbyr sorly álgide adam jiberip kútip otyrmyn dep edi... Men de shyǵaıyn aldynan. «Alshynbaıdyń esiginde on jyl júrgen qara taban batyraǵyń myna men!»–deıin... (Kete bergeninde, Jerde jatqan sálde aıaǵyna oralady.) E... Sáldeniń jatysyn qara... Obalyn moldaǵa...

Teýip tastap, shyǵyp ketedi. Az tynys. Baıaǵy qarsy shyqqandar birin-biri ıtermelep artymen sahnaǵa qaıta kiredi. Úreıli, sasý.

— Oıbaı-aý, anaý Jalbyr!

— Muqyshty qara!

— Qudaı urdy!

— Endi qaıttik?

— Tyǵylaıyq, oıbaı, oıbaı, tyǵylaıyq!

— Qaıda?..Qaıda?..

— Patpolǵa!.. Patpolǵa!..

Bóri sasyp úıge kiredi. Sahna bos. Syrtta sańqyldaǵan daýystar.

— Bizdiń jigitter!

— Jetti me sabazdarym!

Jalbyr bastap, birsypyra adamdar sahnaǵa shyqty.

Jalbyr. Bizdiń jigitter de keldi. Endi ólmeımiz! Muqysh! Baıla qyzyl shúberekti soıylǵa! (Muqysh tez baılaıdy.) Kóter!.. Jelbiret! Jaırandasyn júz!..

Jylap jiberedi. Qylyshyn ustap komańdır, qyzyl tý kótergen qyzyl ásker sahnaǵa shyǵady.

Komandır (artyna burylyp). Otrád! Stoı, smırno!.. Jalbyr (jylap turyp). Qaraqtarym, qadamdaryń qaıyrly bolsyn! Aryz kóp, aıtýǵa ýaqyt joq... Jaý jańa ǵana attandy, ile qýmasaq keshigemiz...

Komandır. Jumysshy, qara sharýa kópshiligine arqa súıegen qyzyl áskerdiń almaıtyn qamaly joq. Qyzyl týly kedeı. Ustasqan qolymyz bir, bet alǵan jolymyz bir. Mynaý – óz otrádyn, óz uldaryń, ortalaryńnan shyqqan qyrandaryń: Qosyl! Kúsheıt. Súıe!..

Kóp daýys. Qosylamyz!.. Kúsheıtemiz!

Komandır. Otrád! Pravoe plecho vpered! Shagom marsh!..

Tártipti aıaq daýysy. Mýzyka

Shymyldyq.

ÚSHİNSHİ PERDE

Ekinshi perdemen arada úsh jyl ótedi. Aýyldyń qotany. Dóńgelek sharbaq. Shymyldyq ashylǵanda sahnada sharbaqqa arqa súıep: Alshynbaı, Boqtybaı, molda, Aqtan, Raqmet otyrady.

Alshynbaı (daýysyn kótere túsip). Qudaıǵa shúkir, astasqan aǵaıyn aramyzǵa pana bop, aıbynymyzdy burynǵydan kótere túspese, kemitken joq, ásirese Boqtybaı, zamanyń birge zamandas eń, keshegi alasapyrannyń artynan Jalbyr kápirdiń syrttyǵy kóterilip, alqymymyzdan ala túskende, arýaqty atap, eldi silkindirip, orys-qazaqtan prıgovor jıyp, tirelgen tuńǵıyqtan bizdi alyp shyqqannyń biri sen eń... Myna Aqtanǵa ylǵı aıtyp otyram: basqany umytsań da Boqannyń eńbegin umytýshy bolma!.. – dep.

Molda. Sóz joq... Boqannyń eńbegi adal.

Raqmet. Ásirese Aqandy byltyr aýylnaı saılaıtyndaǵy Boqannyń eńbegi!

Boqtybaı. Meniki, áıteýir, Jánekem arýaǵyna kir keltirmeıin degendik. Ótken ómirde seniń tileginde kele jatqan adammyn ǵoı, Alshynbaı.

Alshynbaı. Myna toǵyshekke qaraǵan elderdiń jelbas buzyqtary, sergeldeńge serpetin syńaılary bar dep estip, túısinip qalyp em. Zamandastyń bary jaqsy-aý, keshe Jumabaı kelip edi, eki aýyz sózben uǵynysqanym.

Boqtybaı. E,onda qudaı ońdapty ǵoı: toǵyshek túgelimen qosylsa, Aqtan bolys bolmaǵanda, men bolys bolam ba?

Alshynbaı. Aqtan! Jumekeń bar, basqalary bar, basty - bastylaryn shaqyrsaıshy.

Aqtan. Bar, Raqmet, shaqyr, Asylbek pen Qasen de kelsin.

Raqmet ketedi.

Alshynbaı (Boqtybaıǵa). Sóz túıini álgi aıtylǵan ǵoı, sol saryndy ustap shyǵarsyń.

Molda (Alshynbaıǵa). Ózińiz aıtyp shyqsańyz qaıtedi?

Alshynbaı. Joq, Boqan aıtsyn.

Boqtybaı kóterilip, qaqyrynyp qoıady. Aqsaqaldy shal Jumabaı bastap, Asylbek, Qasen, taǵy bireýi kelip, jaǵalaı otyrysady.

Alshynbaı. Al, Boqa, tóreńniń ózi tym asyǵys kórinedi, jurtty ıirmeı sózińdi basta.

Boqtybaı. Kóp atyn sózde joq. Qysqasynan qaıyrǵandy jaqsy kórem... ıá, kópshilikten suraıyq degenimiz – bolystyqty Jánekem arýaǵyna baılańdar demekshimiz.

Asylbek. Basqa bireý saılansa, attan qulap qalady dedińiz be, Boqa? (Kúledi.)

Qasen. Jánekeń arýaǵy músheden toıǵandaı bolǵan joq pa edi?

Jumabaı shal (Qasenderge túıile qarap). Bizdiń balalar beıbastyqty bóten jerde isteýi kerek. Úlgili aýyldyń qotanynda, úlgili kisilerdiń aldynda, adam bolady degen jigit ózin-ózi ustaı biler bolar.

Raqmet. E, báse.

Aqtan. Sózińizdi aıaqtańyz, Boqa.

Boqtybaı. Aıaqtasam, munyń bolysy Aqtan bolsyn, kandıdaty myna Asylbek bolsyn, Zemotdeldi Jumabaı balalarynyń birine ber, Voenkomdyqty Nurqoja suraǵan eken, sol alsyn... taǵy neleri bar edi?

Aqtan. «Narabyraz», «pamgol» degenderi bar.

Boqtybaı. E, ony «Qubasy», «Qońyry», «Abyz, Kóshegi» bolyp ózara bólisip alsyn. Osynym durys pa, Jumabaı?

Jumabaı shal (kúlip). Óziń óz bop bılik aıta qalǵan ekensiń, teris desek, taǵy daýlasasyń ǵoı.

Botybaı. Pátýa osy. Osyny buzǵan adamdy eki arýaq... bir qudaıǵa tapsyraıyq. Qane, molda, ıllahı ámıin!

Qasennen basqasy qoıa kóterip bata qylady.

Aqtan. Qane, úıge júrińder.

Bári úıge betteıdi. Qasen otyryp qalady. Asylbek oǵan aınalaqtaıdy.

Asylbek. Júrmeısiń be, áı?

Qasen. Barmaımyn. Shyndyq joq senderde. Paraǵa satylasyńdar. Ana Jumabaı qaqpas Alshynbaıdyń shańyraǵyn opdasyna túsiremin dep kúni keshe kópirinip kelip edi, búgin jemsaýyn toltyryp, Alshynbaımen jymyńdasypty da qalypty.

Asylbek. Qoı, toptan jyrylyp torsańdaýyń uıatty. Ekinshi saılaýda este bolar. «Qazanbuzar» atanǵan Jalbyr da ońyp júrgen joq.

Qasen. Bizden Jalbyr artyq: eshkimniń jeteginde júrmeıdi.

Asylbek. Ózińe keregi ákimdik pe, basqa ma? Aıtshy!

Qasen (ornynan turyp). Sen meni uǵynbaısyń.

Asylbek. Ne tileıtinińdi sen óziń de uǵynbaısyń.

Bul ekeýi kete bergende, sahnanyń ekinshi jaǵynan Aqtan shyǵady.

Aqtan. Asylbek, moınyńdy burshy.

Asylbek (burylyp). Al, bolys-eke...

Aqtan. Bolyp alaıyq ta áýeli.

Asylbek. Bolmaǵan nesi qaldy endi. Saılaýdy ótkizýge Kereev keldi degende-aq ishim shurq etken.

Aqtan (kúrsinip). Áı, sondada qıyn. Synaptaı tolqyǵan bir jurt. Jalbyrdyń kózi joǵalmaı bizde tynym bolar deımisiń?

Asylbek. Qansha adam bar sonyń sońynda?

Aqtan. Edáýir... Aýyldyq saılaýda Jalbyr jeńip ketip masqaramyz shyǵa jazdady.

Asylbek. Sosyn?

Aqtan (kúlimdep). Áńgime jazýda ǵoı, qaǵaz júzinde chlen sovet qyp óz adamdarymyzdy ótkizdik. Áı, álgi Qaseniń nege burtıyp júr?

Asylbek. Birdeme dám etedi-aý deımin.

Aqtan. Dámetse tyǵynda. (Qaltasynan aqsha shyǵaryp.) Má, ber soǵan. Aqshaǵa kónse aıama. Saılaýshy óz adamymyz dep sene berýge bolmaıdy. Jalbyrdyń tobyn tozdyrsaq qana tilekke jetemiz.

Asylbek. Osynyń jón-aq...

Ekeýi kete berip, Aqtan bir búıir qarap, Asylbekten qalyp qoıady.

Aqtan. Zıba, mynda kelshi!

Zıba (kúlimdeı kelip). Seniń-aq saǵyna beretinin-aı... Álde min taýyp urysqaly tursyn ba?.. Qıǵash tartqan myrzalardyń kóbiniń-aq basyn aınaldyryp, jetegine jegip bergen joqsyń ba?

Aqtan (kúlip). Bir maqtanbaıtyn adam sen be dep em... Ras, sen serikke jaradyń... sendeı tolqyp, bordaı tozǵan kóptiń basyn biriktirýge aılanyń aılasy kerek.

Zıba. Shyraıymdy shyǵarshy súıtip... Janym, aıtshy yntyqtyrmaı: bolys bolyp shyǵasyń ǵoı anyq?

Aqtan (az oılanyp). Bolam! Bolyp shyǵam!.. Kópshiliktiń beti buryldy. Endigi bir qaýipti kisi Jáneýdiń Jamanǵalıy. Buǵalyqty soǵan sal. Bir ury neme ǵoı. Jalbyrdy janyna ertip burq-sarqymyzdy shyǵaryp júrmesin.

Zıba. Kóndirip berem!.. Jibere ǵoı, ońasha qymyz sapyryp otyryp sóıleseıin...

Ekeýi jymyńdasqan kúıi shyǵady. Sahna az-kem bos. Dabyrlap sóılesip Jalbyr, Muqysh, Mustafa, Dúısen shyǵady.

Jalbyr. Muqysh, sen Qasenge jolyq. Áıteýir Aqtannan ıgi ǵoı, men soǵan qol qoıam. Osyny sendire aıt. Mustafa, sen Táýkebaıǵa jolyq. Altynshy aýyl saılaýynda jeńildim dep moıymasyn, «Táýkebaı jeńildi» ǵyp kórsetip otyrǵan Aqtan. Men osynyń bárin de aıtam ókilge. Bar, tez kelinder.

Jalbyr bir jaqqa, Mustafa men Muqysh ekinshi jaqqa ketedi. Dúısen birese Jalbyrdyń sońyna ere túsip, odan keıin Mustafa men Muqyshqa ere túsip, aqyrynda ańyryp, sahnada jalyz qalady.

Dúısen (azdan keıin). Kim ekenimdi, kimge eretinimdi bilmeı-aq sorladym-aý!.. Men aıtsam, bular túsinbeıdi, bulardyń jumysyna men túsinbeımin. Ǵajap!..

Oılanyp sharbaqqa súıenip turady. Sharbaqty jaǵalap, Qazyna kele jatady.

Qazyna. Dúısen! Neǵyp tursyń jalǵyz? Taǵy ermeı qaldyń ba Jókeme?

Dúısen. Olaı deme, Qazyna, meni Jákeńnen aıyra almaısyń. Meniń, aıtaıyq, munym da, tilegim de, týysym da bir Jákeńmen... men, aıtaıyq....

Qazyna. Endeshe nege boı baqqan adam qusap seltıip tursyń? Nege júrmeısiń Jákemmen tize qosyp?

Dúısen. Sebebi bar, Qazyna.

Qazyna. Qandaı sebep?

Dúısen. Sen túsinbeısiń oǵan.

Qazyna. Ábden óziń túsinip turǵan shyǵarsyn.

Dúısen. Qazyna! Tym bolmasa sen uǵynsaıshy meniń júregimdi! Saǵan degen júrek... Sezemisiń. Men jalǵyzbyn. Men adasqan qazdaımyn. Aıtsam dep em saǵan bir ashyp...

Qazyna (kepke). Ne kóńirsitip tur osy?.. (Kúlimsireı túsip, Dúısenge.) Sezemin ǵoı baıǵus... (Dúısen eleńdeı bastaıdy.) Áıel basymmen saǵan aqyl aıtýym uıat, áıtkenmen dostyq sózim: sen bultaqty qoıyp, Jákeńe járdemdes. İsteımisiń osyny?

Dúısen. Qalaısha? Men osy kúnge sheıin bolyspappyn ba?

Qazyna. Onyń jetkiliksiz! Jákeń bastaǵan jumysty sen aıaqtaıtyn bolyp kiris.

Dúısen. Onda... (Oılanyp.) Qalaı bolǵany?

Qazyna (kúlimdep). Júregińniń bizdik ekenine kim senedi?

Dúısen. Júrekke tıme, Qazyna, júrek sendik!

Qazyna (tańdanyp). Seniń júregiń mendik?..

Asylbek (sahnanyń bir jaǵynan kele jatyp). Osylardyń aıtyp turǵany qaı júrek? (Toqtap, murtyn sıpap.) Tym ońdy-aý osy kelin... Aqtan soǵylǵan da tegin qyzyqpaǵan ǵoı buǵan. Biraq qasqyr eken. (Bul kezde Dúısen Qazynaǵa bir nárseni aıtyp turady. Qazyna kúlimsirep úndemeıdi. Asylbek jaqyndaı túsip, tamaǵyn qyryp.) Dúısen shyraǵym, o kelin eshqaıda ketpes, moınyńdy bur, sózim bar...

Dúısen men Qazyna selt etip, bastaryn kóterisedi. Dúısen jaltaqtap Asylbekke betteıdi.

Qazyna (ashýlanyp). Toqta! Aıaqtamaımysyń, sózińdi? Ne dep eń jana?

Dúısen. Túsinbegenińbe, Qazyna-aý?.. (Qazyna teris aınalyp júrip ketedi.)

Asylbek (sylq-sylq kúlip). Bu kelin ámeńgeriń-aý áli seniń... Qulaǵyn buraı bergeniń jón. Myna saılaýdy ótkizip qol bosasa, yńǵaıǵa alarmyz, eshqaıda ketpes bu kelin. Al, bala, mana aıtyp pa em? Sybaǵandy tolyq ákeldim, endi tolqýdy qoı. Usta mynany! (Qoınynan bir býda aqsha shyǵaryp, Dúısenge usynady.)

Dúısen (shoshynyp). Munyńyz ne? Ataı kórmeńiz, men paranyń adamy emespin...

Asylbek. Oqa joq, bastapqy kezde bárimiz de solaı deıtinbiz... qaltańa sal, «aq júrektigińe» tap osydan keletin kir joq. (Dúısen bezerip jolamaıdy.) Qap, balalyǵyń-aı...júrshi, bylaı baryp sóıleseıik.

Dúısen Asylbekke erip sharbaqtyń bir jaǵymen kete bergende, sharbaqtyń ekinshi jaǵynan Muqysh pen Mustafa shyǵa keledi.

Mustafa. Áne, Dúısendi ertip áketip barady Asylbek.

Muqysh. Oıbaı, aırylmaıyq. Dúısen! (Dúısen de, Asylbek te tura qalady.) Beri kel, Dúısen, jumys bar.

Asylbek. Qazir keledi, kúte turyńdar. Káne, júr, Dúısen! (Dúısen taǵy Asylbekke ere bergende.)

Muqysh. Dúısen! Ketkeniń shyn bolsa, aqtyq aırylysqanymyz osy bolsyn!

Asylbek. Aırylysqanda, óle qalar dep pe eń?

Bir búıirden Jalbyr shyǵa keledi.

Jalbyr. O ne?

Muqysh. Ana Dúısen iniń Asylbekke erip barady.

Jalbyr. Qoı, ermes, men tiri turyp Asylbek pen Aqtanǵa adam berýshi me em? Beri kel, Dúısen! (Dúısen Jalbyrǵa betteıdi.)

Asylbek (mysqyldaı kúlip). Yrzamyn, Jáke, sorlyny esek qylyp-aq mingen ekesiń.

Jalbyr. Áı, ket endi! (Asylbek ketedi. Azdan keıin). Bylaı, jigitter, álgi qazaq ókiliniń menimen sóılespegenin aıtyp pa em? (Kúlimdep.) Bizdiń baǵymyzǵa taǵy bir orys ókili kelipti. Shyn bólshevık pe dedim ózin: «Aryzyńdy ber, tanysaıyn»,–dedi; tegi osy qazaq ókilden mártebesi joǵarylaý ma deımin. Endi buǵan aryz jazý kerek. Aryz jazǵanda Aqtan men Alshynbaıdyń kim ekenin, ne istegenin túgin qaldyrmaı aıtyp berýimiz kerek.. (Dúısenge.) Osy aryzdy sen jazasyń, bala!.. (Dúısen tómen qaraıdy. Basqalar soǵan qadalady.) Nege tunjyradyń, jazbaımysyń?

Dúısen. Jáke, túsinińizshi, máselen aıtaıyq...

Jalbyr. Sózdi qoı, jazasyń, júr!

Muqysh pen Mustafa aldyńda, Dúısen, Jalbyr artynda sahnadan shyǵady. Az tynys... Sharbaqty oralyp Kereev keledi. Kózildirik, jalańbas, dýdar shash, aq jaǵa, jeleń jabylǵan. Sahnada yńyldaýmen keledi.

Kereev (yńyldap). Toqta, bulaı emes ...(Oılanyp, qaıta bir ándi salyp kóredi.) Short vozmı, jańylyp qalǵanym. Án jalki emes, osy ándi salǵan qyz jalki... Shirkinniń kúlkisi-aı!.. (Shapanyn tósep otyryp jatyp.) Esil Saryarqam, qymyz da sende, qyz da sende (Daýystar.) Aqa! Ýa Aka!..

Daýys. Áı... qazir...

Aqtan kelip, Kereevtiń janyna otyrady.

Kereev. Aqa-aý, álgi bir jaman shaldaryń meniń joldasyńdy nyqtap alypty.

Aqtan. Jalbyr deıtin buzyǵymyz sol.

Kereev. Ózin jańa boqtap jibere jazdadym.

Aqtan. Boqtaýyńyz kerek edi. Esińizde bar ma? Bul álgi ana jylǵy sizder ustap áketetin Esirkep degen balanyń jaqyn aǵasy edi ǵoı.

Kereev. Qoı-aý, solaı ma edi?

Aqtan. Aý, endi suraıynshy: sol Esirkep qaıda? Óli me, tiri me?

Kereev. Ol ma, ol... (Az oılanyp otyrady.) Osy aýyldan shyǵatyn kúni... (Kenet kúlimdep.) Álgi sizdiń silteýińizben bir kelinshekti ala ketip em ǵoı.

Aqtan. Sol kelinshegińiz de osy aýylda júr.

Kereev (shoshynyp). Kak! Qalaısha júredi? Men ony attyryp ketip em ǵoı?

Aqtan. Atylmaǵan bolar.

Kereev. Atylmaǵan? Atylmaǵan... da... da.,, sol áıeldiń skandalynda bir jigit qylyshpen shabylǵan sıaqty edi.

Aqtan. Tańsyq deıtin batyraq edi ǵoı. Ol qazir de bolnıste bilem. Bir qolynan aırylǵan deıdi, aýrý.

Kereev (oılanyp). Qatyn atylmaǵan... Ymm... svoloch, so jolǵy otrádymyzdyń yzasy... sizge Esirkep týraly aıtpaqshy em-aý: aldymyzdan da, artymyzdan da jaý qamap, qyspaqqa qysylǵan soń aldymen solardy jaılastyrmaqshy boldyq. Bizdiń Jantaev tym qyzý edi: «Atyńdar mynalardy!» – dep otrádqa buıryqty berip qaldy. Qaraımyn: buıryqqa selt etken bir jigit joq, Jantaev qyzýlanyp, Esirkepterdi óz qolynan atpaq bop naganyn sýyryp almasyn ba... Sol – sol-aq eken, on shaqty jigit Jantaevqa vıntovkesin tósep tura qalǵany. Záremniń ushqany sondaı, jigitterge syr bermegen bop Jantaevtyń naganyn julyp aldym. Sol túni senimdi degen 4–5 jigitti ertip, Jantaev ekeýimiz qashyp berdik.

Aqtan. Oıpyrm-aý, sondaı masqarasy bar ma edi?

Kereev (kúlimsirep). Biraq odan zıan kórmedik: erteńine aqtan qashqan adam bolyp qyzyldyń otrádyna qosyldyq ta kettik. (Oılanyp.) Ymm... sol kelinshek tiri edi deseńizshi... Qaryspa minezdi, ótkir kisi kórinip edi kápir... (Tystan daýys.)

Daýys. Aqtan! Jurt jınalyp kútip otyr.

Aqtan (eleńdep). Qane, baramyz ba? Aý, tóre, bizdiń jumysymyz ne bolady? Biz áıteýir sizge arqa súıep otyrmyz...

Kereev (turyp). Men turǵanda neden sasasyń, seni bolys saılaıtynym anyq.

Bular sharbaqtyń bir jaǵymen kete bergende, sharbaqtyń ekinshi jaǵynan Qazyna men Jalbyr kele qalady.

Jalbyr (sóılep keledi). Shyraǵym, áıteýir, qaldyrmaı ash.(Qazyna Kereevke qadala qarap, sostıyp turyp qalady. Qazynaǵa qadala qarap Kereev te turyp qalady.)

Qazyna. Sumdyq-aı, sol ǵoı!

Kereev. Apyrm-aý, sol qatyn ǵoı!.. Tap ózi...

Jalbyr. O ne, shyraǵym?.. (Aqtan Kereevpen sybyrlasyp ekeýi ketedi.) Aqtandy aıtamysyń? Ol jaýyzdyń joly bolyp júr, myna bir kózildirikke arqa súıep... moıyma, qaraǵym. Orys ókilge Aqtannyń kim ekenin aıtyp bersek...

Qazyna. Ózińiz baryńyz, men qaıtam. Jalbyr. Oıbaı, qaraǵym-aý, Aqtannan qaımyqqanyń ba? Qazyna. Bolmaıdy!.. Bolmaıdy!.. Bizdi súıeıtin eshkim joq. (Jylap jiberedi.)

Jalbyr (sasqalaqtap). Qoı, shyraǵym, jylama... Apyrm-aı, endi... E, ózide shyqty!.. Áı, tovarısh, joldas shyraǵym, beri kelshi, myna kelinniń sizge barmaımyn dep turǵany.

Stepanov (sahnaǵa shyǵa kep, anadaıdan). Onysy qalaı? Menen nege qorqady?

Qazyna selt etip basyn kóterip, ańyryp turyp qalady.

Qazyna (umtyla túsip). Siz... siz....

Stepanov. Iá, men partıa ornynan kelgen ókilmin,famılıam Stepanov.

Qazyna (eleýrep, jylamsyrsap). Siz... Stepanov? Stepanov (ózine). Bu kisini qaıdan kórdim?

Qazyna. Umyttyńyz ba? Jaýdyń oǵynan meni qutqarǵan siz emes pe edińiz? (Jylap jiberedi.)

Stepanov. Oıpyrm-aý, ıe... Qazyna!

Jalbyr (sasqalaqtap). Óı, eı... shyraǵym-aý, meni qara basypty ǵoı, sizdi tanymaı... (Bara qushaqtaıdy. Tanysý.)

Stepanov. Ǵajap. Sizderdi maǵan eldi dep edi.

Jalbyr. Aqtan ba?

Stepanov. Joq, Kereev.

Qazyna. Ol jaýyzdyń kim ekenin bilmeıtin be eń?

Stepanov. Ol kim edi?

Qazyna. Ol aqtyń ofıseri. Bizdiń túbimizge jetken sol edi ǵoı.

Stepanov (basyn ustap). Podojdı... Podojdı... Kak tak?..

Jalbyr (aýzyn ashyp). Á... báse!.. (Azdan keıin.) Qaraǵym, Esirkeptiń deregin bildin be? (Qazyna eleń etedi. Jalbyr ekeýi Stepanovqa telmiredi.)

Stepanov (azdan keıin). Bile almadym...

Shymyldyq.

TÓRTİNSHİ PERDE

Bir bólme, eki esik, shkaf, ústel, oryndyqtar. Shkaf janynda pısar: aqsaqaldy, kózildirikti orys shaly. Terp ústelde Aqtan – shala oryssha kıim, taqıashań. Aqtannyń janynda Molda.

Molda (jymyńdap). Allahý taǵala qaziretleriniń járdeminiń arqasynda din máselesin, enshalla, qal qylsaq kerek.

Aqtan. Sonyńyzǵa tilektespiz. (Pısarge baryp, qulaǵyna aıqaılap.) Trafım Pavlıch! Trafım Pavlovıch!.. (Pısar ańyraıyp qaraıdy.) Vot moldanyki mandat pısat. Moldanyki anaý meshitke sadaqa jınaıdy, moldanyki anaý meshit tozǵan, túzeterge nado. Vot soǵan mandat pısat qylsań, meniki podpısat qylady, túsingen?

Pısar. Horosho, horosho...

Aqtan (otyryp). Erinniń ymqyrýynan túsine qalatyn alaıaq qoı, suńqyldatyp jazyp jatqanyn kórdińiz be?

Molda. Bul jaryqtyǵymnyń nesin aıtasyń, dini kápir demeseń, shyn áýlıe ǵoı.

Aqtan. Oljańyzdan eskerersiz moldeke, á?

Molda. Halyqtan ǵana bir jınalsynshy, sosyn... (Pısar jazǵan qaǵazyn usynady, Aqtan qol qoıyp, mór basady.)

Aqtan (qaǵazdy moldaǵa berip). Oljaly qaıtýyńyzǵa tilektespin!

Molda. Ámın!..

Molda ketedi. Aqtan shalqaıyp, oılanyp birsypyra otyrady.

Aqtan. Da... Zymyrap bara jatqan ýaqyt. Bolys bolǵanyma búgin attaı otyz kún... «bir kún otyra almaıdy» dep ósektep edi jurt. «Syıynǵanyńnan súıengeniń kúshti bolsyn» degen osy da. (Ústelge súıenip kúlimdep, azdan keıin oılanady.) Jalbyr ıtten derek joq, «kúbirneden oryndata almasam, sentrge sheıin baramyz» dep aıtty dep edi... Apyrm-aı, sol ıttiń ózi... (Kórshi bólmege qulaǵyn salyp tyńdap.) Qazyna kelinniń daýysy ǵoı? (Aqyryn baryp esikti ashyp.) Kelin shyraǵym, beri kelip ketshi! (Ornyna otyryp durystalady, Qazyna kórshi bólmeden shyǵyp, bosaǵada turady.)

Aqtan. Otyryńyz ústelge.

Qazyna. Jáı shaqyrdyńyz ba?

Aqtan. Apyrm-aı, otyryńyzshy, kelin! Sizdi kórgende sasyp qalam.

Qazyna. Qylmysyńyz bar shyǵar.

Aqtan. Túý, kelin-aı... sóılessek túsinispeıtin ne bar?

Qazyna. Túsinisetinińdi sodan bileıin, mynany aıtyńyzshy.

Aqtan (eleýrep). Ie, ıe...Al?

Qazyna. «Topalań kezinde toıdyń» kebin keltirip, ashtan qyrylyp jatqan kedeıdi arestpen topyrlatýyńa jol bolsyn?

Aqtan. Kelinjan... «Jańylmas jaq bolmas, súrinbes tuıaq bolmas» degendeı, bálkim qatam da bar shyǵar. Biraq men kedeı tobynyń adamymyn. Sóılessek, bári de ashylady...

Qazyna (kópke). Ne betimmen sóılesip turmyn osymen? Qoı oıbaı, ósekke tanylyp júrermin. (Burylyp kete bastaıdy.)

Aqtan. Kelin, kelin!.. Kelin!.. (Ańyryp az otyryp.) Ýa, toba!.. Zorlap ta kóndire almaımyn, jalynyp ta kóndire almaımyn, netken áıel bul!.. (Oılap kúlimdep.) Bir reti bolar... Ózim bolystyǵymda bekip alaıynshy... Júre tursyn. (Kóterińki.) Qutqarmaspyn! Qutylmas menen! (Qaǵazyn aqtaryp otyryp.) Basqaǵa oıynshyq bolsam da, áıelge oıynshyq bolmaspyn! Ásirese osy kelinge oıynshyq bolmaspyn. Jeterlik boldy ózi.

Tystan Zıba kiredi.

Zıba. Bolys-aý, keńseńe kúnine bir kelmesem tura almaıtyn boldym.

Aqtan (jyly shyraı bermeı). Dosekeńniń úıinen ishik kelmekshi edi, aldyń ba?

Zıba. Táıiri, qur daqbyrt eken ǵoı: janat ishik degenge pul jetpeıtin asyl eken desem.

Aqtan. Jumannan kelgen kilem she?

Zıba. Onyń turarlyq.

Aqtan. Baıseıitten alǵan at she?

Zıba. Men mal tanımyn ba, baı maqtap otyrdy.

Aqtan (kúlimdep). Baı rıza bolsynshy.

Zıba. Meniń de rızalyǵymdy kereksinbeısiń-aý? Ajary táýir kelinshekterdi mılısıamen qýdyryp alatyn óner taýypsyń... (Kúrsinedi.)

Aqtan. Ústerinen aryz túsken soń...

Zıba (kekete). Qazyna kelinińmen jıi ushyrasasyń bilem?

Aqtan. Onyń qata, Zıba, jumys babynda...

Zıba. Ábden, «jumys babynda» bolmaı... (Kúrsinip.) Qaıteıin, kezinde jeńgelik mindetimdi ótegen sıaqty edim, bul kezderge kelgende...

Tystan Asylbek kiredi. Aqtan sonymen sóılesedi.

Zıba (birazdan keıin kúrsinip). Myna qaınyńa as astyraıyn, erip kele ǵoı, bolys. (Ketedi.)

Asylbek (ıegin kóterip.) Jeńgeı nege ashýly?

Aqtan. Áı, pále boldy ózi, tisti baqadaı jabysyp.

Asylbek (kúlip.) Taǵy Qazyna kelinge aýytqyp júrsiń be? Úıir qylamyn dep basyńa sekirtip alyp júrme.

Aqtan. Senimen aqyldasaıynshy: men ǵoı sovettiń bolysymyn. Baıaǵydaı ysqyrynýdy kótermeıdi... solardyń ózin ishke tartsam dep em.

Asylbek. Qara tobyrdy ma? Áı, bilmeımin-aý. (Az oılanyp.) Álde... Jalbyr jaǵynan jamandyq habar estile me?

Aqtan. Ázir tynysh. Kereev ýeze óz sózin maquldatyp shyǵarypty... Sodan keıin Jalbyr kúbirnege ketipti...

Asylbek. «Kúbirnege ketipti» deısiń be?

Aqtan (kúlimdep). Biraq, onda Jantaevymyz otyr ǵoı, qalaı aldyrar eken jaýǵa?!

Asylbek. Áı, qoı degen tildi bosa da almassyń; Qazyna kelindi alamyn deıtin bolsań, retiń endi keldi. Onyń úshin mynany isteý kerek... (Aqtan oǵan telmiredi.) Dúısen muǵalimdi bar ǵoı... Sonyń kózin joǵalt.

Aqtan. Qaıtip?

Asylbek. Basqa bir mektepke jiber. Sosyn Muqysh pen Mustafany qolǵa al. Mustafanyń basyn jutý ońaı: ol bir kezdegi áıgili ury emes pe. Kerek bolsa Mustafanyń ústinen myń túrli materıal jıyp bereıin. Jany yshqynsa qoltyǵyńa kiredi. Súıtip, tobyn buzyp, birine-birin urystyrmasań...

Aqtan (kúlimdep). Teris emes-aý, á?

Tystan eki qaıyrshy kiredi. 

Aqtan (jekirip). Ne kerek?

Qaıyrshy. Bolys shyraǵym, járdem...

Aqtan. Bar, bar... shyǵyndar. Shyq deımin endi. Járdem, beretin úı bul emes. (Qaıyrshylar ketedi.) Tolyp ketken qaıyrshy, kúnine júzi keletin shyǵar.

Asylbek. Áı, meniń jumysym bar. (Kúlimdep.) Raqmet degen soǵylǵanyń eldiń qyz-qatynyń qoıar emes. Bizdiń eldiń bir kelinin satyp jiberipti.

Aqtan. Satylsa aqshasy tımeı me saǵan? (Kúlip.) Raqmettiń alatyny ústindegi prosenti ǵana ǵoı.

Asylbek. Aqshasy da teris emes. Áıtkenmen uıat bola ma deımin.

Tystan Boqtybaı kiredi. Aqtan báıek bop, oryndyq berip otyrǵyzady.

Boqtybaı. Qutty bolsyn kónseń (Jaǵalaı qarap pısardy kórip.) Aý, mynaý Fedekın be? (Bórkin qolyna alyp, pısardyń janyna baryp, ıilip qolyn usynady.) Zdrastyı, Tyrapym Palysh!

Pısar. O... Boqtybaıke, Boqtybaıke... Zdrasty, zdrasty... Kak jıvem?

Boqtybaı. Qudaıǵa shúkir, qudaıǵa shúkir. (Ekeýi biraz daýryqqannan keıin ornyna otyryp.) Apyrm-aý, bul tiri eken ǵoı? Oı, sabazym-oı. Opyr-aý, osynyń jasy seksennen asqan bolar, á?

Aqtan. Seksen tórtte.

Boqtybaı. Bolar, bolar... baıaǵy Alshekeń bolys bolatynynda pısir bolǵan kisi edi-aý, onda biz jas edik.

Alshynbaı kiredi.

Alshynbaı. E, keldiń be, shal?

Boqtybaı. Qudaı kel degen soń keldim. Aqtannyń bolystyǵyn kórip, qýanyp qaıtaıyn dedim.

Asylbek. Boqa! Ádeıi qarap saılasańyz da, osynyń adamshylyǵy kem be deımin. Baıaǵynyń bolysyndaı ysqyrynyp turmaıdy.

Boqtybaı. Asyqpa, qaraǵym, bári de bolar.

Vıntovka súıretip Elekbaı kiredi.

Elekbaı. Bolys-ay, álgi bir meletseń myna bir nemesin maǵan ustatyp: «yrystaýyńdardy kúzete tur», – dep ketip edi. Áli turmyn, áli turmyn...

Aqtan. Tursań, aqy suraımysyń?

Elekbaı. Aqyńda ózińe, má, myltyqtaryń da ózińe, men malymdy qaraımyn. (Kete bergende.)

Aqtan. Elekbaı! Usta myltyqty! Kúzetesiń! Elekbaı. Aýlaq! Ata-babam myltyq ustamaı-aq ótken.

Aqtan. Osydan qamaýdaǵylardyń bireýi qashsyn!

Elekbaı (esikte turyp). Atasynyń basyna qasha ma: aldynyń qamalǵanyna on kúnnen asty, kóbi ashtan buralyp jatyr.

Esikti qatty jaýyp ketedi, otyrǵandar birine-biri qaraıdy.

Alshynbaı. Bul minezdi qaıdan shyǵaryp júr bul?

Aqtan. Short bilgen be...

Asylbek. Osylardy iske tartamyn deısiń-aý? Boqtybaı. Qaraýdaǵylar kimder?

Alshynbaı. Táıiri... ury-qary buzyqtar ǵoı.

Urqıa kirip, esikte turady.

Aqtan. Kel, kel, jeńgeı, jumysyń bar ma edi?

Urqıa (Aqtanǵa sybyrlap). Tańsyq kelipti. Aqtan (shoshynyp). Á?..

Urqıa. Túnde jıylystary bolypty.

Aqtan. Al...

Urqıa. Búgin taǵy jınalmaq.

Aqtan. Al...

Alshynbaı (eleńdep). Jáı ma sybyrlaryń? Aıtsańdarshy ashyp.

Aqtan (azdan keıin kóńilsiz). Tańsyq kelipti.

Alshynbaı (shoshynyp). Tańsyq?

Boqtybaı. Kim deıdi?

Asylbek. Qoly shabylsa da ólmegeni! Ne degen berik jan edi?

Aqtan. Jalbyr jalǵyzsyrap júr edi, muraty berer edi-aý endi.

Asylbek. Kıt etse sholaq qolyn alǵa tartady da turady-aý...

Alshynbaı. Bilesi4der me? (Otyrǵandar Alshynbaıǵa telmirisedi.) Álgi Elekbaı ne úshin elirip júr? Meniń esigimde júrgen batyraqtyń til qaıyrǵanyn kórip pe edińder ómirge? (Az tynys, Alshynbaı kúrsinip.) Jaqsy yrym emes. (Basyn shaıqap otyrady.)

Aqtan (Urqıaǵa). Jıylystarynda ne týraly aıtqandaryn sezdiń be?

Urqıa. Sezdim: Tańsyq aıtty: «uıym ashaıyq, – dedi, – partıa bolaıyq», – dedi.

Aqtan. Partıa... Qandaı partıa?

Urqıa. Komýnıs partıasy.

Alshynbaı.Óı, aýzyńnan qaǵyn! (Urqıa sasyp qalady.)

Boqtybaı. Mundar... jaqsy sóz buıyrmady ma?

Aqtan. Qaıtsin, esitkenin aıtady.

Pısar. Aqtan Álmaǵanbetish... Má, al, qazaqsha jazý... meniki bilmeıt...

Aqtan alyp, qaǵazǵa úńiledi.

Boqtybaı. Ras, qazaqsha bilmeıdi. Baı-baıdyń dinine berigi-aı: bala kúninen qazaq ishinde júrse de, bir aýyz qazaq tilin bilmesten keledi-aý!

Asylbek. Trafım Pavlovıchty aıtasyń ba?

Alshynbaı. Ór minezdi kisi... Kep joldas boldym ǵoı.

Aqtan, qaǵazdy oqyǵan saıyn úreılenip, sheginshektep baryp esikke soǵady, bylaıǵylar ańyrysyp qalady.

Asylbek. Aý, aý...

Alshynbaı. Ne sumdyq?

Aqtan (ústelge álsireı súıenip). Esirkep...

Alshynbaı, Boqtybaı (shoshynyp oryndarynan turysady.) Esirkep tiri me?

Asylbek. Ol qaıda?

Aqtan (sózin bólip). Petrimpordamyn depti. Oqýdamyn depti. (Aqtan sózin bólip otyrady. Basqalar telmirip soǵan qaraýmen turady. Azdan keıin Aqtan.) Jazǵa qaraı... kelem depti

Sońǵy sóz aıtylǵanda bári de myqshıyp oryndaryna otyrysady. Az tynys... Raqmet kiredi. Júzi jaıdary. Úı ishine jaǵalaı qaraǵanmen, ne bolǵanyn túsine almaıdy.

Raqmet (Aqtanǵa tónip, qulaǵyna sybyrlap.) Bolyseke, segizinshi aýyldan on shaqty kedeıdi topyrlatyp qýyp keldim. Báriniń ústinde de púrtekeli bar... Ermaǵambettiń kelinin de ala keldim. Oı, ózide sulý eken! Mynaý degen sulýyń!.. Qaıda qamar ekemiz? Baıdyń saraıyna syıar emes.

Aqtan (aqyryp). Qysqart! Kúıgen ústine kúıdirme...

Raqmet shoshyp shegingende Urqıaǵa qaqtyǵady.

Asylbek (kekete). Raqandiki saýdanyń jáıi shyǵar!

Alshynbaı. «Tyshqanǵa – ólim, mysyqqa oıyn» degen ǵoı.

Raqmet (sasyp, Urqıaǵa). Aıtshy, Urqıa, ne sumdyq boldy?

Urqıa men Raqmet sybyrlasady. Kórshi bólmede kóp adam qosylyp «Internasıonal» kúıin jyrlaıdy. Alshynbaılar tútigip tynyshsyzdanyp tyńdaıdy.

Alshynbaı (Aqtanǵa). Alyp júr ana shaldy, ońashaǵa shyǵaryp, osyǵan túsindirip kóreıik. (Kúrsinip.) Kópti kórgen kóne edi, em bolǵandaı birdeme tappas pa eken. (Kúrsinip.) «Ylaq qurly baqyrmaı, ólgenim ne apyrm-aı» dep Ahmet aıtqandaı, tuńǵıyqqa tireletin esh nárse joq, munan qıynyn da kórgemiz.

Boqtybaı (Alshynbaıǵa). Dup-durys-aý, dup-durys... el syryn biletin kókjalymsyń ǵoı.

Alshynbaı (myrs etip kúlip). Qan jaýǵyr «kókjalyń» ne? Buryn qasıetti sóz bolǵanmen, bul kúnde qubyjyqqa aınalǵan... maqtaımyn dep boqtap alyp júrersiń.

Aqtan (pısarge kelip). Trafım Pavlovıch! Domoı poıdem, sháı pıt, maqan ashaıt... nemnojke kalakaıd...

Pısar. Horosho, horosho...

Pısar qozǵalǵanda, Asylbek pen Aqtan eki qoltyǵyna jabysady. Esikke alyp júredi.

Boqtybaı. Júrip baq, sabazym, júrip baq!.. Sen kádege jaraıtyn bolsań...

Bular shyǵa bergende shymyldyq jabylyp, azdan keıin qaıta ashylady. Sahna bos. Kórshi bólmede dabyr daýys. Azdan keıin qolyńda ustap, yńyldap óleń aıtyp Qazyna shyǵyp, esik janyndaǵy ústelge otyrady.

Dúısen (kórshi bólmeden daýystap). Qazyna!.. Qazyna deımin!..

Dúısen shyǵady.

Qazyna. Jáı ma?

Dúısen. Sóıleseıin dep em.

Qazyna (kúlip). Júregińniń jáıin uǵyndyraıyn dep pe eń? Biraq ózin aıtpaqshy, ondaı názik nárseni túsine alamyz ba biz?

Dúısen (kúlimdep). Qursynshy júrek, qaıtesiń. Qalaı oılaısyń, Qazyna, máselen aıtaıyq, men ómirde adasa berýge tıistimin be?

Qazyna. Ózińshe qalaı?

Dúısen. Adasa berýge tıisti emespin. Aıtaıyq máselen, keshegi bir kezderdi... aıtaıyq máselen, men onda túsine almadym... (Qazyna kúlimdeıdi, Dúısen ójelenip.) Joq, shynym, túsine almadym.

Qazyna. «Túsinbeısiń» dep bizdi aıyptamaıtyn ba eń?

Dúısen. Onyń qate. Aıtaıyq máselen, men qazaqty tegis aldym. «Qazaq balasy bir aýyzdy bolsa ǵana, tilegine jetedi» dep túsindim.

Qazyna. Endi she?

Dúısen. Endi ózgerdim. Odan beri qap kitaptar oqydym. Kóp nársemen tanystym. Qazir men ózimdi jana adam dep sanaımyn. Osynymdy Tańsyqqa uǵyndyrǵym keledi... ol menen beker úrkedi. Aıtaıyq máselen, «Keńes úkimetiniń maqsutyn birden uǵyna qalmadyń» dep aıyptaýǵa bola ma? Aıtaıyq máselen, myna basta ne joq: dinniń ýy da ornaǵan bas, ultshyldyqqa da uıa bolǵan bas, qazaqshylyq eki bastan kernegen. Meniń jaıymdy sen ǵana uǵyna alasyń.

Qazyna. Ony qaıdan bildiń?

Dúısen. Joq, uǵynasyń. Bilem... men degendegi senin júregiń...

Qazyna. Tys-tys...

Kórshi bólmeden Muqysh shyǵady.

Muqysh. Dúısen, beri kel. (Ózi ekinshi ústelge otyryp.) Otyr, usta myna qaǵazdy. Jaz. (Muqysh aıtyp otyrady. Dúısen jazady.) «Komýnıs partıasynyń uıymyna Muqysh Túıebaıulynan sálem! Baǵdyń da aıtatynym: toǵyz jyl batyraq boldym. Baıdyń taıaǵynan basym tilim-tilim jara...» (Bórkin alyp basyn sıpaıdy.) «On altynshy jylǵy kóteriliste Jalbyr deıtin shaldyń sońyna erdim. Muqamedjan deıtin bolystyń aıaǵyna shylbyr baılap úıden súırep shyǵatyn Muqysh Túıebaev men bolamyn!..» (Kórshi bólmeden Mustafa shyǵa keledi.)

Mustafa. O ne, áı? E, sen Muqamedjan bolysty súırep alyp shyqqanda, men seniń atyndy ustap turmap pa em? Aıtyp jazdyr osyny da... Qaıda baratyn qaǵaz ózi?

Muqysh (oılanyp). Muqamedjan bolysty óltirýde aıyptalyp, Jalbyrmen birge segiz aı túrmede jattym.

Mustafa (kópke qarap). Ras, patsha taǵynan qulaǵan kúni bosanyp shyqty.

Muqysh. «...Onyń úshin ótinem, meni komýnıs partıasynyń uıymyna alsańyz eken!»

Mustafa. Men she? (Kópke qarap.) Men qalmaqpyn ba dalada? Osylar ólgen jerde ólem dep júrgem joq pa?.. Áı, Dúısen, men de aıtamyn muńymdy, jaz! (Mustafa aıtyp, jazdyryp jatady.)

Qazyna (kúrsinip.) Meniń sáýlem tiri bolsa, partıaǵa aldymen aryz beretin sol bolar edi-aý. Átteń dúnıe!.. (Muńaıyp án salady.)

Kóp-aı, kóp kún jolyńdy tostym, sáýlem!
Muń-zarymdy muńdy ánge qostym, sáýlem.
Habaryna osynsha yntyq qylyp,
Qandaı orta shyqpastaı tústin, sáýlem!

Óleńniń sońǵy jolyn jylap aıtady. Kitabyn aqtarady.

Mustafa. Jaman jumysymdy da jasyrmaıyn. Súıteıin be, Muqysh?

Muqysh. Jasyrma.

Mustafa (oılanyp). On altynshy jyldyń aldynda bir jyldaı urlyq qyldym. Ne úshin deńiz?.. (Bul aıta beredi.)

Qazyna (taǵy ándetip).

Ketkeniń be bildirmeı deregińdi,
Máńgi-baqı qaraıtyp jelegimdi
Baıǵa attanys salǵaly bas qosqanda,
Naq búgin artyq sezdim keregińdi

(Aýyr kúrsinedi.)

Muqysh. Qaraǵym Qazyna, jańa tilektiń ústinde turmyz, moıymashy úıtip.

Qazyna. Qaıteıin-aý. Oılasam ishim órtenip ketkendeı bolady. (Jylamsyrap.) Tańsyqty kórgennen beri eski jara qaıta ashylyp...

Muqysh. Kimge batpaı júr deısiń. Apyrm-aı, bir dereginiń bolmaı ketkeni.

Qazyna. Qaıdan bolsyn... óldi ǵoı. (Jylaıdy.)

Dúısen (Mustafaǵa ójelenip). Joq, qata... aıtaıyq máselen, men onda jeke basymnyń qamyn oılaǵam joq, bárińniń qamyńdy kózdep em.

Mustafa. Ýaqaý dersiń, endi solaı demeı... (Búl ekeýi sóılese beredi.)

Qazyna. Shyrt uıqyda jatyr ekem. Túsimde... Apyrm-aı, óńimdegi sekildi-aý, jaırańdap jetip keldi.

Mustafa. Esirkep pe?

Qazyna. Iá... «Muńaıma, Qazyna, men janyńdamyn. Men tipti jaqyn jerdemin, kel dep shaqyrsań, jetip kelemin...» Osy sózi bar ǵoı – qulaǵymda shyńyldap turǵan sekildi. Tús dep oılarlyq emes.

Tańsyq keledi. Bir qoly sholaq. Basyńda eski fýrajke.

Tańsyq. Tústi «tús» demeı, ne demeksiń?

Qazyna. Tańsyq-aý, tústi de qımaısyń ba maǵan?

Tańsyq. Qımaımyn. Túske nanba!.. (Dúısenge.) Nemene, Mustafany azǵyryp jatyrsyń ba?

Dúısen (ushyp turyp). Joldas Tańsyq!

Tańsyq (syrt aınalyp). Joldas bolǵan jeriń joq. Qashan joldas bolyp eń?

Dúısen (apalaqtap). Aıtaıyq máselen...

Tańsyq. «Máseleniń» qurysyn! (Qazynaǵa.) Kúbirnedegi partıa mektebine bir adam jiberýimiz kerek. Kimdi jiberer ekenbiz?

Qazyna. Oǵan ba? Meni jiber.

Muqysh. Durys, kelin barsyn!

Tańsyq. Maqul. Sen bar. (Kúlip.) Oqysań, túske nanýyńdy qoıar ma ekensiń...

Muqysh (Tańsyqqa aryzyn berip). Partıaǵa aryzym...

Tańsyq. Solaı ma? Jaqsy.

Mustafa (o da qaǵazyn berip). Menen de aryz.

Tańsyq. E sen de me?.. (Qýanyp.) Mine, bizdiń jigitter osylaı keledi! Bolnıste alǵashqy kezde Vasılıı degen jigitpen birge jattym. Kereýetimiz qatar boldy. Máskeýdiń zaýytynda isteıtin jumysshy eken. Ózi oqymysty, hat tanıdy. Úsh aıdyń ishinde maǵan hat tanytyp shyǵardy ǵoı.

Mustafa. Sabaz eken, á!

Dúısen (Tańsyqqa qaǵaz usynady). Joldas Tańsyq!

Tańsyq. Bu ne?

Dúısen. Aryz.

Tańsyq. Partıaǵa ma?.. E... Toqta, shyraq, bolmaıdy olaı. Kim ekenińdi baıqaımyz áli...

Qazyna. Qoıshy? gen Dúısen partıaǵa tón emes-ti. Odan ózgergen bolsa, isinen kórermiz. Muqysh, beri Dúısendi bilmeıtin be eń?

Tańsyq. Bil kelshi.

Muqysh, Mustafa, Tańsyq úsheýi shetki ústelde otyryp sóılesedi.

Dúısen (qapalanyp, Qazyna otyrǵan ústelge súıenip). Qazyna! Men qańǵyryp qalmaqpyn ba? Qosyla almaımyn ba úıirlerińe.

Qazyna. Qaıǵyrma, qosylasyń, qosamyz!.. (Dúısenniń qolyn syrtynan ustap, qysyp, ornynan turyp, terezeden qaraıdy.)

Dúısen (eleýrep, Qazynaǵa tónip). Qazyna? Shyn uqtyń ba júregimdi?

Qazyna (jalt qarap). Uqqanda qaıt deısiń? Ne aıtpaqsyń?.. (Qadala qaraıdy. Dúısen tómen qaraıdy. Qazyna júzin jylytyp kúlimdeı túsip, Dúısenniń ıyǵyna qolyn salyp, kúrsinedi.) Tentek bolma. Uıat bolady. Jaramaıdy...

Tańsyq (Qazynalarǵa unatpaı qarap). Qazyna, beri kelshi... (Qazyna Tańsyqtyń janyna kelgende, Mustafamen Muqysh Dúısenge baryp sóılesedi. Tańsyq Qazynaǵa bir sypyra qadala qarap.) Jańaǵyń ne?

Qazyna. Ánsheıin...

Tańsyq. Esirkepti esińnen shyǵarmaqpysyń?

Qazyna. E, «eleske, túske nanba» degen óziń emessiń be?.. Ne iste deısiń, aıtshy!

Tańsyq (kenet muńaıyp). Ras... Túske nan ba... (Az tynys. Asyǵys Elekbaı kiredi.)

Elekbaı (Tańsyqqa kelip). Esittiń be, bala. Alshynbaıdyń úıinde jasyryn jıylys bolyp jatyr... (Báride eleńdesip Elekbaıǵa qaraıdy. Elekbaı jaǵalaı qaranyp.) Dúısen shyraǵym, seni segizinshi aýyldyń mektebine jibermekshi boldy bilem...

Dúısen. Qalaısha?.. Qalaısha?..

Elekbaı. Mustafa, seni ury dep qaralaı ma, qalaı...

Mustafa. Qoı áı... Nege shatasady olar? Nesin urlappyn men?

Elekbaı (az bógelip.) Kelin týraly da keńesteri bar ma-aý.

Qazyna. Ne dep?.. Ne dep?.. (Elekbaı úndemeıdi. Qazyna yzalanyp.) Nege qoımaıdy bular? Nege qalmaıdy sońymnan?.. (Tańsyqty ıyqtan tartyp.) Tańsyq! Estip otyrmysyń? Álde ózim baraıyn ba? Meni qaımyǵady eken deme, jibermeımin namysymdy!

Tańsyq (qatýlanyp, úı ishinde az-kem júrip). Jigitter, ne isteımiz?

Mustafa. Baramyz da, alamyz alqymnan!

Tańsyq. Durys emes.

Muqysh. Endeshe...

Jalbyr kenet kirip keledi.

Úıdegiler (shý etip). Jáke!

Jalbyr. E... Bizdiń jigitter... Ýaý, Tańsyqpysyń? Oı, aınalaıyn. ( Tańsyqty qushaqtap súıedi. Kenet qolyn kórip.) Taza aırylǵanbysyń?

Tańsyq (kúlimdep). Keńes úkimeti nyǵaıǵan saıyn meniń qolym ornyna túsedi. Qane, jumysyńyzdy aıtyńyzshy.

Jalbyr (jaırańdap). Stepanov joldas aıtqanyn istetti: saılaý buzyldy, bizde Revkom qurylatyn boldy!

Tańsyq. Bastyǵy kim?

Jalbyr (jymyńdap). Jalbyr Jaýqasharov degen jaman aǵań...

Muqysh, Mustafa, Dúısender daýryǵyp, úndi basyna kóteredi.

Qazyna (Jalbyrǵa jaqyndap yntyǵyp). İnińnen derek esittiń be?

Jalbyr. Esirkepjannan ba? (Jelkesin qasyp az turyp.) Áı, derek bolmaı tur-aý... (Qazyna muńaıyp tómen qaraıdy.)

Shymyldyq.

BESİNSHİ PERDE

Qala. Gýbernıalyq oqý bólimi keńsesi. Jaqsy buıym. Tórgi ústelde bastyq – Jantaev, janynda telefon, esik aldyndaǵy ústelde hatshy – Erjan, onyń da telefony bar. Shymyldyq ashylǵan soń azdan keıin telefon shyldyrlaıdy.

Jantaev (telefondy alyp). Á?.. Qatynbysyń? Qansha aldym deısiń. Onyń azyraq, taǵy birer bótelke al... Á?.. «Bazarǵa barýǵa at kerek» deısiń be? Qoı-aý, keńseniń atyn bazarǵa jegip... Á?.. E, basqalar jekse jóni bar shyǵar... Á?.. Jaraıdy, jaraıdy. Ashýlanba, jibereıin. (Telefondy tastap, hatshyǵa.) Erjan, jeńgeńe at jiber, bazarǵa barady bilem. (Hatshy ketedi. Jantaev bir qaǵazǵa qarap úńilip, kúrsinip.) Osy telegramanyń mánisine kesheden beri túsine almaı-aq qoıdym: Aqtan men Kereev ekeýi birden nege keledi? Tegin bolsa ıgi edi. (Oılanyp.) Gýbkomǵa jańa hatshy kelgeli úreı de joq ózimde: meni birtúrli jat sanaǵan, shetke qaqqan adam sekildenedi de otyrady. Maǵan qaraǵan kózi-aq (Oılanyp.) Osy soǵan bir sózdiń retinde: «Meni .tolyq tanymaı júrsiz», – dep em, julyp alǵandaı: «Ábden bilem... kópten tanımyn», – dedi-aý... qaıdan biledi ol?

Hatshy kiredi.

Hatshy. Esik aldy tolǵan bala, «qaryzymyz ne boldy eken?» deıdi.

Jantaev. Erteń kel de, mazalamasyn.

Hatshy. Ózim de «erteń kelge» siltedim.

Tystan Kereev pen Aqtan kiredi. Jantaev jaırańdap olardy qarsy alady.

Jantaev. Al, batyrlar, sóıleńdershi, jáı keldińder me?

Kereev. Myna Aqtan bolys qańbaq qusap qopańdap dekpirimdi alǵany.

Jantaev. Saǵan hat jazyp em ǵoı, sol jaqta orynda isti, kúbirnege jiberme dep.

Kereev. Oryndaýǵa boldy ma?

Jantaev. Bolmaǵany qalaı?

Kereev. Kóp keńes bar. Keıin aıtarmyn... ázirge Aqtan jáıin sóıleseıik. Aqtannyń isin dereý qolyna alyp ber, áıtpese búlinemiz.

Jantaev. Qalaısha?

Kereev. Ne «qalaıshasyn» suraısyń? Ózińe málim emes pe, Aqtannyń at arqasyna mingeniniń arqasynda ǵana kóp jumys búrkelip, kúńgirt qalyp keledi. Endi Jalbyr Revkom bolǵan soń, ishinen tynyp otyrǵan jurt qoıdaı shýlap, sonyń, sońyna erýinde sóz joq.

Jantaev. Sosyn?

Kereev. Sosyn... Aqtaryldy bylyq...

Jantaev (kúlimdegen bop). Úreıiń ushyp ketipti ǵoı. Telegramnan-aq baıqap em.

Kereev. Baıqasań sol. Estip pe eń: men ornymnan alynǵanmyn!

Jantaev. Nege ekenin sezdire me maǵan.

Jantaev oılanyp otyryp qalady.

Aqtan. Álshekeń de sálem aıtty. Ol kiside úreı joq. Jalbyrdyń ekpini seń soqqandaı. Baıaǵy qoly qylyshpen shabylatyn Tańsyq deıtin jigit qolyn emdetem dep shette qańǵyp júrip, elge komýnıs bolyp kelgen, kelgennen beri damyly joq: kúnde jıylys, úgit, partıaǵa lek-legimen kirip jatqan kedeı-batyraq...

Kereev. Sondyqtan da men ornymnan alyndym.

Jantaev (azdan keıin). Shepýha... (Kúlimdep, Kereevke.) Saǵan ylǵı aıtam: osy qorqaqtyǵyńdy tasta dep.

Kereev. Qalaı qoryqpassyń: qara bult basyńa tónse.

Jantaev. Tóngen bult joq, úreılenbe, ótkendegi jumys úshin kim jazalanady. Etegine namaz oqyǵan eshkimdi kórgem joq. Áńgime qazirgi jumysynda. (Kúlimdep.) Stepanov maǵan qadalýdaı-aq qadalyp edi, túk bitire aldy ma?.. O da otyr partıada, men de otyrmyn.

Kereev. Sóziniń tórkini táýir eken, kóńilim ornyna túseıin dedi, shylymyńdy ákelshi... (Shylym tartyp otyryp.) Aqa! Baıqaımysyń: qansha aıtqanmen túbirne-aý, mynanyń sóziniń qomaqtysyn kórdiń be?

Aqtan (jymyńdap). İshim jylı bastady, tak... áıteýir, sender cay bolyńdar.

Kereev. Sonymen Aqandy tuǵyryna qaıta qondyra alasyń ba?

Jantaev. Áı, ony qoıshy, shepýha... Gýbıspolkomdaǵy Qamysbaevqa sybyrlasań, erteń-aq jóndep beredi... (Kúlimdep). Aıtpaqshy, búgin Qamysbaev bizdikinde bolady, tanystyraıyn ózderińdi!..

Kereev. Pravılno!.. Súıtshi... (Telefon shyldyrlaıdy.)

Jantaev (telefondy alyp). Á? Qamysbaevpysyń? Iá... ıá, men... (Túsin ózgerip.) Á?.. Ne deısiń, áı?.. Nege, nege?.. Toqta, qaıtyp aıtshy? (Tyńdap.) Ol qalaı?.. Meniń ózime sezdirmeı nege alady ornymnan?.. Á? Qoı-aý... (Biraz tyńdap telefondy túsiredi, úıdegiler úreıli.)

Kereev. Qudaı urdy ma?

Jantaev (az otyryp). Solaı bopty... (Biraz tek otyrý.)

Xatshy (kúrsinip, kópke). Jantaev ornynan alynsa, meniń de sorymnyń qaınaǵany ǵoı...

Kereev. Ne deıdi, materıal tústi deı me elden?

Jantaev. El ne pashom. Áńgime Gýbkomnyń jańa hatshysynda.

Kereev. Kim deıtin ózi? Qaıdan kelgen adam?

Jantaev. Jumysshy ma, batyraq pa – short bile me... famılıasy Mýzeıchenko.

Aqtan (selt etip). Mýzeıchenko deısiń be?.. Aty Efım emes pe?

Jantaev. Siz ony qaıdan bilesiz?

Aqtan. Ol bolmasyn deńiz... Ol bolsa, bitkenimiz!

Jantaev. Kereev. Qalaısha? Qalaısha?..

Aqtan. Ol bolsa ma? Baıaǵyda sizder bizdiń aýylda Esirkeppen birge bir orysty ustap pa edińizder?.. Sonyń aty Efım, famılıasy Mýzeıchenko bolatyn.

Jantaev pen Kereev birine-biri qarady.

Kereev. Qoı, ol bolmas.

Jantaev (kúrsinip). Tap sol bolar. Meni partıadan shyǵaryp, sotqa bermekshi bopty ǵoı. (Iyqtary túsip az-kem otyrady. Jantaev basyn kóterip.) Keteıik, úıge baryp sóıleseıik....

Úsheýi súıretilip ketedi. Az tynys. Hatshy úreılenedi.

Xatshy. Al, Erjan, endi kelgen shyǵarsyń synyńa!.. Gýbkom hatshysy shyny sol jolǵy ustalatyn orys bolsa, aldymen meniń sybaǵamdy berer-aq! Oıbaı, ne istep em men oǵan!

Tystan Qazyna kiredi.

Qazyna. Oqý bólimi osy ma?

Hatshy. Osy.

Qazyna. Bastyq siz bolasyz ba?

Hatshy. Joq.

Qazyna (ańyryp). Qalaı jolyǵar ekem ol kisige?!

Xatshy (qaramaı). Kerek bolsa, kút, keler...

Qazyna dıvanǵa otyrady.

Qazyna (hatshyǵa qadala qarap). Bir kórgen adamym syqyldy-aý ózi... (Kópke qarap oılanady.)

Hatshy (Qazynaǵa qarap qoıyp, ózine.) Ondysyń qara óziniń... Jantaevtyń burynǵy jáıi bolsa, janyna alyp otyryp sóıleser edi mundaıdy.

(Qazyna hatshyǵa qaraı túsip). Bir jerde kórgen adamym... qaıda kórgenim esimde joq.

Qazyna qolyndaǵy gazetin jaǵyp, soǵan kómilip oqıdy. Esikten sypaıy kıingen jas jigit kiredi. Bul Esirkep. Qolynda portfel. Esikten kirgen boıda hatshyǵa qadala qarap turady. Hatshy shoshynyp ornynan tura bastaıdy.

Esirkep. Oqý bólimi osy ǵoı?

Xatshy (sasyp). Iá... ıá... osy... pojalýısta...

Esirkep bastyqtyń ústeline portfelin qoıyp, telefondy qolǵa aldy.

Esirkep (telefonmen). Gýbkom... Efım be? Deniń cay ma. (Qazyna basyn kóterip alyp qaraıdy, Esirkep oǵan syrt berip tur) Á?.. Iá.keldim. İsti endi alam. Jumysymen tanysam ǵoı, bylyǵy bolsa kóremin... Á?.. Ne deısiń? Durys, Jantaev pen Kereevtiń ekeýin de qolǵa alý kerek. Keshe aıtyp em ǵoı! Á?.. Elden habar joq. Jákemniń kelip ketkenin Stepanovtan estidim. Revkom bolyp burqyldatyp jatyr bilem. Á?.. Qazynany aıtamysyń? Ol bóten bireýge erge shyqqan bilem...

Qazyna (yrshyp ushyp turyp). Sáýlem!.. Ótirik!..

Esirkep. Iá...Men...

Ekeýi qushaqtasyp, kórisedi. Erjan hatshy tap osy kezde asyp-sasyp shyǵa qashady.

Shymyldyq.

---