InfoHub Logo

(pesa)

Bip perdeli pesa

QATYSÝSHYLAR:

Ábdiraq — kolhozshy.
Áıimkúl — onyń áıeli.
Bátı — kolhozshy.
Saqan — kolhozshy.
Jumabaı — jer aýǵan baı.
Shámshıa — onyń qyzy.

BİRİNSHİ PERDE

Bir bólmeli úı, eki tereze. Jupyny ǵana buıym. Tor aldynda sáki. Shymyldyq ashylǵannan keıin sahna az-kem bos turady.

Áıimkúl (tystan kire berip, artyna burylyp daýystap). Shesheı deımin, kishkene ǵana kelip ketshi!

Bátı (Áıimkúlmen birge úıge sóılese kiredi). Ysqaq qaınaǵańnyń óneri saǵan juqqan ba, ońashalap sóılespese, kóńili kónshimeıtin onyń. (Otyryp.) Al aıta ǵoı, ne kádege jarar ekem?

Áıimkúl (o da otyryp). Shesheı-aý, Shámshıanyń úıin qaıtemiz?

Bátı. Iá, ıá... ( Umtyla túsip.) Men de senimen aqyldasarmyn degen ekem-aý, ony qaıtsek eken, kelin?

Áıimkúl. Bizdiń úıdegi qaınyń bezildep jolar emes.

Bátı. Bizdiń úıdegi qaınaǵań odan on ese jaman, sol úıdi tipti aýzyma alýǵa qorqam.

Áıimkúl. Onda qaıttik, shesheı-aý?

Bátı. Qaıdan bileıin, kelin-aý?

Áıimkúl. Uıat boldy-aý, shesheı, bergenin ala beremiz, ala beremiz... Tym bolmasa bir samaýryn sý qaınatyp berýge jaramaı otyrmyz.

Bátı. Ibaı-aý deseńshi... Búgin ne berdi saǵan, kelin-aý?

Áıimkúl (kúlimsirep, qaltasynan shyǵaryp). Myna bir bilezikti.

Bátı (ustap qarap). Ońdysyn-aı, kelin, mynanyń! Salyp kórshi qolyńa.

Áıimkúl (bilezikti salyp jatyp). Sizge de berdi me?

Bátı. (qaltasynan altyn baldaq shyǵaryp, kıip, kúlimsireıdi). Myna bireý... (Ekeýi qoldaryna qarap, kúlimsirep az otyrady.)

Áıimkúl (kenet). Shesheı-aý, Qulǵaıshany sezdiń be?

Bátı. Joq, kelin.

Áıimkúl. Óshigip alypty bizge, «baıdyń úıin qorǵashtaısyńdar» dep.

Bátı. Adyra qalsyn-aý, baıdy jek kórse, baıaǵyda baıdyń esiginde nege júrdi eken?

Áıimkúl. «Ekpindimin»dep, «báıge aldym»dep sol qatyn-aq tóbemizge sekirip bolatyn shyǵar. (Burtıyp.) Sizdiń úıdegi qaınaǵa toı sony súırelep. Bıyl aıtpap pa em?

Bátı. Joq, kelin, tap sol aıtqanyńnan saý ma dedim.

Áıimkúl. Saý emes, saý emes... Senim bar ma erkekke? Seni aldaı salǵan ǵoı ásheıin. Osy jazdyń ishinde on shaqty erkektiń, áıelimen aırylysqanyn bilemisiń?

Bátı. Iá, ıá... solaı eken-aý, kelin.

Áıimkúl. Jurt kózine qalaı iligemin dep Qulǵaıshanyń istemegeni bar ma. Tábilshik balany jazdaı úıine jatqyzyp... soǵan qoıdyryp ala bergen ǵoı.

Bátı. Neni aıtasyń, kelin-aý?

Áıimkúl. Eńbekkúnin aıtam.

Bátı. Iá, ıá... qoıdyryp ala bergen.

Áıimkúl. Maýsym aıynda Qulǵaıshaǵa otyz bes eńbekkún jazypty, meniki on eki-aq kún.

Bátı. Iá, ıá... meniki on bir-aq kún.

Áıimkúl. Bizden artyq ne istep edi ol qatyn?

Bátı. Iá, ıá... Shep kezinde ol máshıneniń artyn tastady. Biz shómele saldyq, máshıneniń artyn tastaǵanǵa kóp bermeı me eken, kelin?

Áıimkúl. Táıiri, bir jumys emes pe?

Bátı. Iá, ıá... bári bir jumys. Máshıneniń artyn tastap júrip, sol Qulǵaısha meni shaqyrdy bir kúni: «Balamdy emizip kele qoıaıyn, sen mine turshy, shesheı»,— dep. (Kúlip.) Ańqaý basym, álgi máshınesiniń artyna mine qoıarmyn ba... Kelin-aı, shóp te munda aýyr bolady eken, álgi qurǵyryn máshıneden syryp túsire alsamshy. Sasqanymnan aıyryn tastaı qashyppyn ǵoı. (Az tynys.)

Áıimkúl. Endi qaıttik, shesheı? Álgi áńgimemen aıtam.

Bátı. Iá, ıá... báse, qaıtsek eken, kelin?

Áıimkúl. Shesheı-aý, araqqa toltyryp boldy osy úıdi sulý murt qaınaǵa ákele beredi, ákele beredi.

Bátı. Iá, ıá... qaıtsin-aý baıǵus.

Áıimkúl (kúlimdep). Álgige eptep berip júrmin. «Sharshap júrsiń ǵoı» dep jatarda ǵana beremin. Kóńildendirip alyp qulaǵyna quıamyn da jatamyn.

Bátı. Ikemdele me, kelin, sirá?

Áıimkúl. Ikemdelmeý qaıda, sulý murt qaınaǵa kelgen kúni «aýylǵa jolatpaý kerek» dep daýryqqan meniń baıym edi ǵoı, osy kúni sol qaınaǵaǵa sálem berip, amandasatyn da bolyp júr.

Bátı. Iá, ıá... seniń baıyń jóndem toı, bizdiń úıdegi qaınaǵańnan qudaı saqtasyn! Jumyspen basy qatyp júr. Áıtpese baqan alyp qýar edi ǵoı ol.

Áıimkúl. Sulý murt qaınaǵańnyń qarmaq sal dep júrgen adamy myna ekpindi qaınym — Saqan ǵoı. Basqarma múshesi toı ol. Qaryndasy kolhozǵa kirem dep aryz berse, sol Saqannyń súıeýi óte kerek bilem.

Bátı. Iá... ıá... ol omyraýlar bolsa, kimdi bolsa da alǵyzady qalqozǵa.

Áıimkúl (kúlimdep). Shyraılym aıtady: «Sol sobalyńmen durystap bir tanystyrshy, ar jaǵyn ózim retteıin», — deıdi.

Bátı. «Shyraılyń» kim, kelin-aý? Shámshıa ma?

Áıimkúl. Sol ótkir qyz-aý, shesheı, á?

Bátı. Iá, ıá... Ajarǵa da táýir.

Áıimkúl. Minezin de unatam, naq baıaǵy qyzdardyń minezi:

Bátı. Kirmegen jeri joq, barmaǵan eli joq, ysylady toı sosyn.

Áıimkúl. Ózderi bir úlken qalada turypty, shesheı-aý... Shyraılym aıtyp otyrady: «Ylǵı ákimder kelip, qonaq bolyp júrýshi edi», — deıdi, «talaıynyń basyn aınaldyryp em», — deıdi. (Az tynys.) Saqan men shyraılymdy qalaı sóılestirsem eken, shesheı?

Bátı. Iá, ıá... men de sony oılap otyrmyn-aý.

Áıimkúl. Shetten sulý qyz kelgende, baıaǵynyń bozbalasy jeńgesin araǵa salyp sóıleser bolar edi.

Bátı. Iá, ıá... bátir-aı deseıshi. (Az tynys.)

Áıimkúl. Búıtsek qaıtedi, shesheı?

Bátı. Iá, ıá, kelin...

Áıimkúl (kúlimdep). Saqanǵa araq berip mas qylsam...

Bátı. Iá, ıá, kelin.

Áıimkúl. Mac bolǵan kezde shyraılymdy shaqyryp kele qoısam.

Bátı. Iá, ıá, kelin. Osynyń durys, kelin, osynyń durys.

Áıimkúl. Netshi, shesheı... Saqannyń úıine soqta, sybyrlap aıta ǵoı: «Áıimkúl jeńgeńniń saqtaǵany bar eken» de, «ońasha ǵana bara ǵoı» de.

Bátı. Iá, ıá, durys, kelin.

Áıimkúl. Men kúteıin, shesheı, á?

Bátı. Iá, ıá.. kút, kelin. (Turyp.) Qazir jibere qoıaıyn. (Bátı ketedi.)

Áıimkúl (jalǵyz. Eski shapan jamaýǵa kirisedi. Kúrsinip). Sáti bolyp alyna qoısa jaqsy bolar edi... Shesheı baıǵus jylaıdy da otyrady: «kalqozyna basymyzdy» dep... (Oılanyp.) Bizdiń «álgi» de bir sorly, qur ekpindimin dep mastanyp. Óz basynan artylmaǵan adamshylyǵy qursyn! Bir kezdegi aýyldas, atalas kisimizdi qorǵaı salǵannan ne kemshilik keler edi soǵan?!

Tystan Jumabaı kiredi: sulý murny, jupyny kıim. Áıimkúl ushyp turyp, kórpe salmaqshy bolady.

Jumabaı (bezildep). Aınalaıyn kelin, nıetińe rızamyn! Bul qalpyńdy ózgert: kisi kózinshe meni qurmetteı kórme! (Sandyqqa otyryp.) Qurmet tilemeımin, qaraǵym. Aıtyp em ǵoı ózińe: meniń tilegim sol ǵana. (Jaǵalaı qaranyp.) Ábdiraq kelmeıtin be edi búgin?

Áıimkúl. Kelmeıdi, jumystyń basynda bolady.

Jumabaı. Saqan úıinde júr eken.

Áıimkúl. Shaqyrttym ǵoı, keledi qazir.

Jumabaı. Á, bárekelde, ózim de oılap em. Súıte ǵoı, qaraǵym. Shámshıany da jibereıin, oınap-kúlip otyryńdar. Áı órkeniń óskir, kelin!.. (Tura bastaıdy.)

Áıimkúl. Ras. Shyraılymdy jibere qoıyńyz.

Jumabaı. Jibere qoıaıyn. (Ketedi.)

Áıimkúl (oılanyp). Odyr minezdi jigit edi. Saqandy aıtam-aý. Ikemge kóne qoısa... Shyraılymmen bir sóılestire alsam, sosynǵysyn kóre jatar ek. (Oılanyp). Bátir-aý, ne bop keter eken osy jurt? Bozbalanyń qyzdan shoshynǵanyn munda kórdik! Qyz degende qyrylyp jatpas pa! «Baıdyń qyzy»,- «kedeıdiń qyzy» degendi shyǵarypty, bátir-aý, qyz bolǵan soń bári bir emes pe?

«Qyzyl bıdaıdyń» ánimen bir aýyz óleń aıtady. Tystan Saqan kiredi.

Áıimkúl (kúlimdep). Al, ekpindi qaınym, joǵary shyq.

Saqan. E, nege shaqyrdyń?

Áıimkúl (kúlip). Shoshýdan saýmysyń óziń?

Saqan. Shoshymaı... baıyń úıde joq, ońasha otyryp shaqyrtqan soń...

Áıimkúl. Qoı, shyraǵym, onyń adamy emespin.

Saqan (sandyqqa otyryp). Jumysym bar, bol, nege shaqyrdyń?

Áıimkúl (kúlimdep). Baıǵus ekensiń ǵoı, dákpirimdi jańyltyp... ot ala kelgen kisi qusamaı otyrshy az ǵana.

Saqan. Otyrmaımyn, aıt jumysyńdy!

Áıimkúl (nazdanyp). Tý... dikeńdep... (Tósektiń bas jaǵyndaǵy sandyqty ashady.) Sharshap júr ǵoı dep men seni aıasam. (Qalyń sandyqtan almaı.) Álde kereksinbeıtin shyǵarsyń sen?

Saqan. O ne?

Áıimkúl (kúlimdep). Azǵana qymyz bar edi.

Saqan. Araq pa? Ol qaıdan keldi munda?

Áıimkúl (sandyqty jaýyp). Tergeıtin bolsań, túk bermeımin.

Saqan. Bermeseń qurysyn. (Ornynan tura berip.) Ábdiraq kelmeı me búgin?

Áıimkúl (salqyn). Bilmeımin.

Saqan (esikke baryp oılanyp turady. Bir qoly esikte, keıin burylyp). Álde...

Áıimkúl. Bara ber. Surasań da bermeımin endi.

Saqan (burylyp). Qoı, berersiń... (Sandyqqa otyryp.) Ákelshi, dámin tataıyn, qolyń uıalmasyn.

Áıimkúl. Tergep bolasyń ǵoı taǵy.

Saqan. Sózdi qoı, ákel, ýaqytym joq... Qyrmanǵa baram. (Áıimkúl araq shynysyn sandyqtan shyǵarmaı quıyp, stakandy Saqanǵa ustatady.)

Saqan. Tý... munsha toltyrǵanyń ne? (Stakanǵa qarap qoıyp.) Bul anturǵan mas qylyp júrer, asyǵys jumystarym bar edi.

Áıimkúl. Mas bolyp bala ma eń?

Saqan. Áı, táýekel... (İship salyp, kózin jumyp birsypyra otyrady.) Tý... Ashysyn-aı... Baqaıymnan baryp bir-aq shyqty-aý.

Áıimkúl. Taǵy bereıin be?

Saqan. Súıtesiń be? Óziń bilshi. (Jymyńdaıdy, qaltasynan mahorka alyp, úlken ǵyp oraıdy.)

Áıimkúl (taǵy tolyq stakan berip). Tez júr, bireý kelip qalar.

Saqan (qyzý). Kelse meni qorqar deısiń be? Nege qorqamyn? Qylmysym joq. Tapsyrylǵan jumysty múlt etkizbeı oryndaımyn. Basqa qalqozdar bylyǵyp eginin sýǵa uryndyrdy, meniń brıgadam qalaı istedi? Oınama, shyraǵym!

Áıimkúl. Araq ishti dep júrer.

Saqan. Sen bergen soń iship otyrmyn. Basqa jerde ishkenimdi kórdiń be, sirá? Áı, osy sen aram oımen ishkizip otyrmaǵan ediń. Ne oıyń bar, aıtshy?

Áıimkúl (kúlip). Ras, qyzben tanystyraıyn dep em.

Saqan. Qaıdaǵy?

Áıimkúl. Shámshıa she?

Saqan (shoshynyp). Áı, ket ári... Aýlaq! Baı-qulaqpen qushaqtastyraıyn degen ekensiń.

Áıimkúl. Qoıshy, baı-qulaq bolsa, ákesi boldy, qyzyna birdeme juǵyp qaldy deısiń be?

Saqan (shylymyn tartyp). Aýlaq, aýlaq!.. Kórmegenim baı bolsyn!

Áıimkúl. Ekpindi bolam dep perishte bolyp ketseńdershi. Oınap-kúlip ótkizbegen ómirdiń de qyzyǵy bola ma eken? 

(Kúrsinip.) Oıqaı, dáýren-aı... (Saqanǵa qaraı túsip, is tigip otyryp óleń aıtady.)

Qaraǵym, aınalaıyn oıynyńnan,
Aq bilek oraı tústi moıynymnan.
Bolǵanda tan mezgili týar sholpan,
Turar ma em shıratylyp qoıynyńnan!
Qaraǵym, sen de selim, men de selim,
Bul elge sen bolmasań kelmes edim.
Qaırylyp aqsha betten bir súıgizseń,
Jetse de naq ajalym ólmes edim...

Saqan (qyzynyp). Tý...áldenelerdi eske túsirdiń-aý...ákelshi dombyrany!

(Dombyrany sabalap tartyp án salady.)

Degen soń ekpindimin, ekpindimin,
Ómirdiń ekpinimen ektim gúlin.
Jarysta júlde alýmen ozyp shyǵyp,
Eńbektiń maıdanynda ótti kúnim!
Enemin eńbek dese emirenip,
Qaldyǵyn eskiliktiń jemirelik.
Talmaımyn, taıtalasta úzdik shyǵam.
Úlgi alsyn basqalar da meni kórip...

Áıimkúl. Qoıshy, ekpindi qaınym, adamnyń ańsaǵan óleńin aıtsań qaıtedi?

Saqan (qyzyp, taǵy ánmen):

Maıdanda alysqanym baı men qulaq.
Baı-qulaq tozǵyndady týyp qulap,
Tyǵýly qoıynynda qanjary bar,
Júrekti jibite almas jylamsyrap...

Sońǵy óleń aıtylǵanda Shámshıa kirip, sahnanyń janynda turady. Ondy kıingen boıjetken qyz.

Shámshıa. «Jylamsyrap» deısiń be? Kúlimsirese qaıter eń? Onda «jibir» me ediń? (Saqanǵa qatarlasa otyrady. Saqan adyraıyp alystaı túsedi.)

Áıimkúl (máz bolyp kúlip). Qaıteıin-aý seni. Qartaıyp qalǵan menimen ázildeskenshe, mynadaı teń-qurbyńmen...

Saqan. Aýlaq, aýlaq... Qulaqtyń qyzyn teń qylma! (Áıimkúl ańyryp, betin shymshıdy.) Shámshıa (ánmen):

Bolǵanyn qashan kórdiń qyzdyń qulaq,
Uıalyp óz sózińnen júrme, biraq.
Qyryna alsa qyz degen kúıdiretin,
Kúlersiń kúni erteń-aq ózin, shyraq.
Erikke qoımaı súırep jastyq jalyn,
Túıdirdi oramalǵa bettiń aryn.
Kúlshi, janym, kóktegi kúnim bolyp,
Moınyńdy bura tússhi, qalqa janym!

(Saqan kózin jumyp, basyn tómen salyp otyrady. Shámshıa Saqannyń moınyna qolyn salady, ıyǵyna basyn súıep.)

Qadalǵan júregińe qandaı tiken.
Tikendi óz qolymnan julsam ba eken?
«Jas jastyń tilegi bir» degen qaıda?
Oıyndy tasta, sáýlem, bolsa bóten...

Saqan (mas bolyp, kózin ashpaı). Á, baı-qulaq! Qurtarmyn tuqymyńdy! Qazarmyn kórindi!..

Áıimkúl. Bátir-aý.

Shámshıa. Qazdyrmaspyn. Aıla-amaly alpys eki atanǵa júk bolǵan áıelmin ǵoı, kóndirermin degenime!

Áıimkúl jaırańdady, Terezeni ashyp, Bátı basyn suǵady.

Bátı. Boldy ma, kelin? İlikti me tuzaqqa?

Áıimkúl. İlikti, shesheı.

Bátı. Iá, ıá... kelin.

Áıimkúl. Iá, ıá, shesheı.

Ekinshi terezeni ashyp, Jumabaı basyn suǵady.

Jumabaı. Netti me, kelin?

Áıimkúl. Áý?

Bátı. Iá, ıá...

Saqan (tómen qaraǵan kúıi). Á, baı-qulaq! Qurtarmyn bálem! Qyrqarmyn tamyryńdy!

Jumabaı men Bátı terezeni kenet jaýyp, Shámshıa Saqandy ózine tartyp, onyń basyn tizesine salady, betin sıpaıdy.

Áıimkúl (Shámshıaǵa jaqyndap). Erkejan-aý, minezi jaman munyń, jibere tartqaısyń. Qorqam ózinen, osy aýyldaǵy baılardyń bárin kánpeskeletken osy.

Shámshıa. Sonyń úshin de qarmaqty osyǵan salyp otyrǵan joqpyz ba... Munyń basyn aınaldyrmaı bizge kún joq.

Áıimkúl. Shynymen kóner me eken, erkejan?

Shámshıa (kúrsinip). Qaıdan bileıin. Asaý synǵannyń talaıyn ashsam alaqanymda, jumsam jumyrymda qylatyn qyz edim. (Saqannyń betin sıpap otyryp án salady.)

Uıyqta, órkókirek qaıratty erim,
Sheshilsin meniń úshin býǵan beliń.
Qańbaqtaı jel aýdarǵan domalandym,
Qarasar qorǵandyǵyn kerek seniń.

(Áıimkúl ekeýi qosylyp.)

Qosylsa qyz ben jigit qandaı qyzyq,
Kómkerip kókjıegin tany syzyp.
Taraǵan qarańǵylyq buldyryndaı,
Býlanyp kóz janary dene qyzyp!
Kim eken tartys, talas, jik bastaǵan,
Kóńilge shoshynarlyq dyq tastaǵan?..

Saqan (sandyraqtap). Á, baı-qulaq! Qoımadyń ba? Qol salmaqsyń ba qolqama?

Áıimkúl. Bátir-aý, netken bolady? Shoshyp otyrmyn, erkejan...

Shámshıa (kúlimdep). Bul bizdiń talaı kórgen qoqaıymyz.

Áıimkúl. Erkejan-aý, kóndire alsań, qosylasyń ba osyǵan?

Shámshıa. Qosylam.

Áıimkúl. Qosylam deısiń? Shyn súıip qosylasyń ba?

Shámshıa (az oılanyp). Joq, súımeı qosylam.

Áıimkúl. Bátir-aý...

Shámshıa. Súıip kórgem joq eshkimdi. Súımeımin de. Men ózimniń maqsutty isimdi súıem. Sonyń úshin tıem. (Kúlimdep.) Muny qolǵa ustasam ne isteıtinimdi bilemisiń?

Áıimkúl. Iá,ıá, aıtyp eń ǵoı... (Túsi ózgerip, kópke qarap.) Bátir-aý, munyń aıtqany jaman edi-aý. Bizdiń úıdegi munymdy bilse, tóbemdi oımaı ma?

Tystan Ábdiraq kiredi. Áıimkúl sasady. Shámshıa Saqańdy kótermelep turǵyza almaıdy.

Ábdiraq (ańyryp). Bu ne?.. Áı, mynaý ıtke ne joq? Apyr-aý, Saqan, Saqan! Saqan deımin!.. (Saqandy eriksiz turǵyzyp otyrǵyzady. Basyn kóterip.) Saýmysyń, áı?

Saqan (uıqydan oıanǵandaı selk etip). Á... Ne boldy?

Ábdiraq. Neǵyp otyrsyń?

Saqan. Áı, qyzyq... Túsimde bir qyzben jolyǵyp...

Ábdiraq. Óńinde bolmasyn, mynaý otyrǵan emes pe? Saqan (ań-tań). Áı, bu neǵyp otyr...

Kenet tereze ashylyp, bótelke kórinedi.

Jumabaı. Kelin shyraǵym, mynany al, bitip qalsa, berersiń.

Ekinshi tereze ashylyp, Bátı basyn tyǵady.

Bátı. Kóndi me, kelin?

Áıimkúl. Shesheı...

Ábdiraq (ańyryp). Á?.. Alda ǵana quzǵyndar-aı!..

Shyǵa umtylady. Terezeni tars jaýyp Jumabaılar qashady. Az tynys.

Saqan (ornynan turyp, esinep). Da... bul bir sabaq boldy. (Áıimkúlge.) Ekpindi jeńge, endi bótelke jıýdan aýlaq bolyńyz! (Shámshıaǵa.) Zamandas, qosylýdan aırylýymyz tez boldy, aıyp etpeńiz!..

Shymyldyq.

---