InfoHub Logo

Qalmaq hany Qońtajyǵa baryp, teńdik alyp qaıtqannan keıin Qazybektiń abyroıy han Bertisten artyp ketedi. Qarakesek ishinde buryn han Bertistiń aldyna keletin el endi Qazybektiń aldynan taraıtyn bolady. Sondyqtan Bertis Qazybekpen óshtese bastaıdy. Bertis Qońtajynyń aldynda aıtqan Qazybektiń:

— Ýaı! Erden erdiń nesi artyq —
Eptestirgen sózi artyq.
Maldan maldyń nesi artyq —
Bir-aq adym jeri artyq.
Mindetine alǵan sózden shegingen jigitten
Ashtan ólgen adamnyń ózi artyq! —

degen sózin de kóńiline kek alyp júredi eken. Sondyqtan Bertis: «Qazybektiń kózin joımaı maǵan el de, bılik te joq eken, qalaıda ony qurtaıyn», — dep oılaıdy.

Sóıtip, aınalasyndaǵy adamdardy Qazybekke qarsy uıymdastyrady. Bertisti jaqtaýshylardyń basynda Bertistiń inisi Tileýkeniń balasy Jarylǵap batyr bar eken. Jarylǵap bastaǵan top aldyn ala óltirýge sóz baılasyp, Qazybekti qonaqqa shaqyrady. Sol kúni Qazybektiń batyr
inisi Bódene mal qarap ketken eken. Qazybektiń aqyldy qyzy Mańqan men Bódeneniń qyzy Náýetek Qazybekke:

— Siz osyǵan barmaı-aq qoıyńyz. Osylar sizge óshigip júr edi, úıde Bódene joqta jazym ǵyp júrer! — deıdi.

— Ólimnen qorqyp úıden shyqpaı otyramyn ba? — dep Qazybek qyzdarynyń aıtqanyna kónbeı, shaqyrǵan jerge barmaqshy bolady.

Sonda qyzdary:

— O tilimizdi almasańyz, myna tilimizdi alyńyz! — dep, ishinen saýyt kıgizip jiberedi.

Shaqyrǵan úıge kelgen soń Qazybek eldi ádetinshe aýzyna qaratyp, úıirip áketedi. Qazybekti óltirýge ýáde baılasqan adamdardyń ózderi de Qazybektiń sózderin uıyp tyńdap, ólimge qımaı irik-jarma bolady. Kóp ýaqyt ótedi. Sol ýaqyttarda Qarakempir Qosymjorǵa deıtin kisi:

— Ony aıttyq, muny aıttyq, baǵanaǵyny qaıttik?! — dep qıbyjyqtaı beredi. Sol ýaqytta Jarylǵap bastaǵan bir top qamsyz otyrǵan Qazybekti bas salyp pyshaqtaı bastaıdy, biraq ishinen qalyń saýyt kıgen Qazybektiń denesine pyshaq darı qoımaıdy.

Bul kezde mal qarap ketken Bódene batyr úıine keledi. Kelisimen aldynan eki qyz júgirip shyǵyp:

— Aǵańdy dushpandary qonaqqa shaqyryp, ketti. «Barmańyz!» dep edik kónbedi, jazym ǵyp júrmesin. Tezirek jete kór! — deıdi.

Qylyshy qolynda, aıǵyry astynda Bódene batyr attan túspesten jurt jınalǵan jerge jetip kelse, Jarylǵap bastaǵan bir top adam Qazybekke jabylyp jatyr eken. Bireýi esikten, bireýi tesikten tym-tyraqaı qasha-qasha jóneledi.

Solardyń ishinde Jarylǵap batyr da syrtta daıyn turǵan Aqboz atyna mine qashady. Sonda Qazybek:

— Ústim jeńildep ketti, ıapyrmaı, jalǵyzym kelgen bolar ma? — dep, tysqa shyǵyp, qashqandardyń artynan qarasa, Bódene Jarylǵapty atýǵa sadaǵyn kezeı qalǵan eken.

— Jalǵyzym, sol shirkindi atpaı-aq qoısaıshy! Atyn atyp ashýyńdy bassań, jeter. O shirkinniń arty zúrıatty bolsa kerek edi. Tuqymy quryp ketedi ǵoı! — deıdi.

Bódene sadaqty tartyp qalǵanda, Jarylǵaptyń astyndaǵy Aqboz aty qalpaqtaı ushady, ózi jaıaý qashyp qutylady. Qashyp kele jatyp, túıe qaıyryp kele jatqan Qazybektiń ákesi Keldibekke kezdesip qalady da, astyndaǵy atyn aýdaryp minip ketedi. Jáne atqa talasqan qarttyń bir aıaǵyn mertiktirip ketedi, sonda Bódene ashýlanyp:

— Bálem, Jarylǵap, tura tur! Osy qylyshty senen basqaǵa sýyrmaspyn! — dep sert qyp qylyshyn qynabyna salady.

Osyny estip Jarylǵap elden qashyp ketedi. Bul kezde el Syrdyń boıynda eken. Jarylǵap ózi sekildi Kishi júzden qashyp júrgen bir batyrmen joldas bolyp, Qarataýdy panalaıdy. Elden mal urlap, tamaq asyraıdy. Sol tóńirektegi bir baıdyń tý bıesi joǵalady, jerge
alǵashqy qar túsken kez eken. Baı aınala iz kezse, jylqy jatqan jerge kelip qaıtqan bir jaıaýdyń izin kóredi. İzge túsip kelse bir saıda jylqy soıyp, qara baqyrǵa et asyp jatqan eki batyrǵa kez bolady. Eki batyr baıdyń aldynan shyǵyp, qurmettep qarsy alady.

— Et jeńiz! — dep jańa pisken jylqynyń jas etin aldyna tartady. Et jep bolǵannan soń baı:

— Shyraqtarym, aıtyp ta bolmaıdy, aıtpaı da bolmaıdy. Búgin jylqy aralaı shyǵyp edim, ishinen bir tý bıem joq eken. Aınala iz kezsem, bir jaıaýdyń izin kórdim. Sol izge túsip senderge keldim. Osynyń mánisin aıtshy! — deıdi.

Sonda olar:

— Alaldan jıǵan malyńyz eken, minekı, ózińizge buıyryp, tisińizge tıdi! — deıdi.

— Men jaıaýdan basqanyń izin kórmedim, qalaı ákelip soıdyńdar, sony aıtshy.

— Alys jerden kelip edik, atymyz sýyp tur edi. Taıaý jerde jylqynyń daýysy shyǵyp jatqan soń bireýimiz baryp, jýsap jatqan bir bıeni bas salyp, arqalaı alyp keldik.

— Durys, olaı bolsa, balam! Ózderiń ekeý ekensińder. Bul bireýińniń qonaqasyń bolar. Taıaýda shópke qoıǵan qý múıiz on eki ógizim bar edi, sonyń da bireýin alyp ketip jeńdershi!

— Jaraıdy! — dep ekeýi atyna minip, baıǵa erip shyqty.

Baı ógizderin qoradan aıdap shyqqanda, Jarylǵap batyr on eki ógizdiń bireýine tap berip, bir qolymen múıizinen, bir qolymen qoltyqtap alyp attyń jalyna bir-aq salypty. Baı: «ógizdi jerden kóterip alǵanmen alysqa kete almas» degen oımen artynan ilese júredi.

Eki batyr biriniń qolynan biri alyp taý arasyndaǵy jurtyna keldi. Sonda baı:

— Jaraıdy, ekeýińe eki qonaqasy berdim. Qulaqpen estigennen góri kózben kóreıin dep edim, kórdim, sendim, — dep qaıtyp ketipti.

Sol kezde Qazybektiń qyzy Mańqandy Qarakereı Qabanbaı aýlyna uzatqan eken. Bulardyń arasy araz bolǵanmen týystary jaqyn bolǵandyqtan, Jarylǵap batyr Mańqandy izdep barypty.

— Men osy ań bolyp, taý arasynda ótemin be? Bolmasa eldi kórer kún bolar ma eken? — deıdi Mańqanǵa Jarylǵap.

Sonda Mańqan aıtypty:

— Meniń úıge baratyn mezgilim bolǵan joq edi. Tórkindep qaıtaıyn. El arasynan kóp uzamaı, qulaǵyńdy sala júr.

Sóıtip, Mańqan tórkinine keledi. Ákesi Qazybektiń úıine túsedi.

— Mezgilim bolmaı men kelip qalyp edim, suraǵanymdy alar ma ekem? — deıdi.

— Meniń saǵan bermeıtim bolar deımisiń? Menen suraǵansha, Bódeneden surasaıshy! — depti Qazybek.

Sodan Mańqan Bódeneniń úıine kelipti. Bódene uıyqtap jatyr eken, basyna kelip jylap otyrypty. Bir ýaqytta Bódene oıanyp ketip:

— Opyrmaı, qaraǵym, nege jylap otyrsyń? — depti. Sonda Mańqan:

— Mezgilim bolmaı kelip qalyp edim, suraǵanymdy alsam, jer ústimen jarqyrap qaıtamyn ǵoı. «Ágerde ala almasam, jerdi astymen ketemin be, ústimen ketem be?» — dep, — jol taba almaı otyrmyn! — depti.

— Jarylǵaptan basqanyń bárin al! — depti Bódene.

Sonda Mańqan aıaǵyn kósilip jiberip jylaǵan eken. (* ol kezgi ádet boıynsha, qyz aıaǵyn kósilip jylaý «budan keıin kórmeımin» degendeı aýyr jylaý bolady eken)

— Berseń, atyn atamaı berseń etti, atyn atap bergeniń neǵylǵanyń? — depti.

Sonda Bódene batyr qyzdyń betine qarap otyryp-otyryp:

— Paı-paı! Qyz jaý degen osy-a! Dushpanymdy suradyń-aý! Seni renjitpespin deýshi edim, sen jylaǵan soń jatyrym aıaǵymnyń basyna tústi ǵoı. Erkektiń de jatyry bolady eken-aý! Jaraıdy, alshy-alshy! — depti.

Mańqan qýanyp kóziniń jasyn tyıyp, Jarylǵapqa kisi jibertipti. Jarylǵap qasyna bes-alty kisisin ertip Qazybektikine kelipti. Qazybek qan tilemeıtin keshirimdi adam, Qazybektiń keshiretinin bilip, Qazybekti ertip Bódenenikine kelipti. Attan túse qalyp, Bódeneniń aıaǵyna bas kıimin salyp, júresinen otyryp qolyn alady.

Sonda Bódene kózin alartyp, Jarylǵaptyń qolyn qysyp qalady, Jarylǵaptyń túsi buzylyp ketedi, qolyn bosatqan soń ornynan zorǵa turyp baryp, bir buryshqa otyrady.

Bódene qylyshyn qynynan bir alyp, bir salyp Jarylǵapqa qaraı beredi. Jurt «mynaý búldireıin dep otyr ma» dep Qazybekke jaltaq-jaltaq qaraıdy.

— Ne ister deısińder, qaýiptenbeńder, sertin oryndap otyrǵany shyǵar! — depti Qazybek.

Sonymen tabysyp tarapty. Sol kezde Jarylǵap óz úıine kelip jatqan eken. Sonda áıeli:

— Iapyrmaı, sen osy joly Bódenemen tabysyp keldiń, bilem! — dep aıtpaı bilgen eken. Óıtkeni Bódenemen arazdasqaly beri Jarylǵap úıine jasyrynyp kelip turǵanmen, tósektep qalǵan eken.

* * *

Qazybekti toqsan tórt jasynda Kishi júz saýyn aıtyp asqa shaqyrypty.

— Qazybek osy asqa qatyssyn, ágarda qatyspasa, halqymyz túgeldeı ókpeleıdi, — depti.

Sonda Qazybek osy asqa bararyn da, barmasyn da bilmeı sol túni tóńbekship, keıip shyǵypty. Qazybek Syrymbet degen kishi balasynyń qolynda eken. Syrymbet muny bilip, Bekbolatty shaqyrtypty. Bekbolat Úshqara taýynda otyrady eken, qasyna 25 kisi ertip kelipti. Kelgennen keıin Syrymbet aǵasyna:

— Ákeń túnimen keıip shyqty, kisi dep maǵan syryn aıtpaıdy. Nege keıigenin sen surashy! — deıdi. Sonda Bekbolat:

— Áke, túnimen nege keıidińiz, nege keıigenińizdi aıtyńyzshy! — depti.

— Saǵan bireý aıtty ma, keıigenimdi qaıdan bildiń? —  deıdi Qazybek.

— Sizdiń tynyshyńyz ketken soń, meniń de tynyshym ketip keldim, — depti Bekbolat.

— Jaraıdy, meniń tynyshym ketkenin bilseń, týǵan ekensiń. Kishi júz saýyn aıtyp, at qoıyp asqa shaqyryp otyr. Soǵan barmasam, halyq renjıtinin aıtady. Barsam, keshegi ózim tustas Tóle bı, Mama bı, Qarajigit bı joq, meni kim tanıdy, kimmen sóılesip otyramyn. Sony oılap tynyshym ketip shyqty! — deıdi.

Sonda Bekbolat:

— Bizdi de kisi dep el jurt bıletip júr ǵoı, olardyń da biz sıaqty el bıletip qoıǵan kisileri bar shyǵar. Solarmen de sóılesermiz, — deıdi.

— Sonda sen meniń barǵanymdy unatyp tursyń ba? — deıdi Qazybek.

— Men unatamyn barǵanyńyzdy.

— Sen unatsań, endeshe, meniń jabdyǵymdy jasap, júrgiz!

Sonymen, Qazybekti at-tonyn saılap, arbasyn daıyndap, alyp júrip ketipti. Orta júzdiń shekarasynan shyǵyp, adamdar basyn qosqan soń Qazybek kisilerdiń shamasyn surapty.

— Bes júz shamasynda kisi kele jatyr, — depti.

— Asa kóp emes eken. Olaı bolsa, menen týǵan bes bala bylaı shyqshy, — dep ońasha shyǵaryp alyp, — meniń qolymdy halyq kóp kótertýge tıis, árkimniń ártúrli tilegi bar ǵoı. Menen týǵan balalar osydan sender dúnıe, mal úmit qylmańdar, meniń óler aldyndaǵy kebinim ǵoı. Halyq yrymdap bólip alsyn! — deıdi.

Sonymen, bular Kishi júzge baryp, asqa qatysypty. Qazybektiń batasyn alyp, jurttan bes-alty júz jylqy, júz elýdeı túıe tústi. Halyq qaıtyp shekaraǵa kelip, tarqaıtyn jerde Qazybek Bekbolatqa:

— Osy maldy halyqqa úlestir, bireýi narazy bolyp ketpesin, — deıdi.

Bekbolat maldy ıirip turyp halyqqa bólip beredi. Bir otyz-qyryq qara qalǵan kezde kenje balasy Syrymbet turyp:

— Eldiń bári alyp jatyr, bizge dánekeniń keregi joq pa? — depti. Sonda Qazybek Bekbolatty shaqyryp alyp:

— Myna kópshiliktiń ishinde qur qalǵan narazysy bar ma? Taǵy da bir ret aıqaılap, qur qalǵany bolsa, bershi! — deıdi.

Bekbolat jar salyp aıqaılap, taǵy da on-onbes mal úlestiredi. Qalǵan jıyrma shaqty qarasyn Syrymbetke bergizip:

— Syrymbet, óler aldyndaǵy kebinimnen sen de aldyń ǵoı, atyń da, ataǵyń da, kólemiń de ózgesindeı bolmasyn, — depti.

Syrymbet keıin óspeı, shaǵyn aýyl bolyp keldi.

---