InfoHub Logo

Nesine jortaqtatatyny bar, máselege birden kóshsek nemene, bireý bizdiń shapanymyzdy sheship ala ma?! Oı-hoı, osy bir túkke turmaıtyn shekten shyqqan «sypaıygershiligimiz-aı»! Qaıtalap aıtaıyn, taban astynan múláıimsı qalatyn tym «uıalshaq» minezden talaı márte taıaq jesek te, áli kúnge deıin osy soraqylyqqa núkte qoıa almaı-aq kelemiz. «Bas kespek bolsa da til kespek joq!..» Deımiz-aı kelip, deımiz! Sóıtemiz de jeme-jemge kelgende, álgi «batyrlyǵymyzdy» umytyp, jańa túsken kelindeı syzylamyz da qalamyz; bet monshaǵymyz úzilerdeı aspanǵa emes, aıaǵymyzdyń basyna qarap mińgirleımiz. Mińgir-mińgir, kúńgir-kúngir... Taıǵa tańba basqandaı kókiregimizde saırap turǵan oıdy da búkpesiz, ashyq ári qarapaıym tilmen jerine jetkize aıta almaımyz. Osynyń kimge keregi bar jáne kimge paıda?! Mine, oılamaǵan jerden sol «kesel» aldymnan taǵy da andaǵaılap shyǵa keldi.

Toq-tań-yz, men qara sózdiń maıyn ishken jazýshy, ne jýrnalıs emespin. Biraq bala kúnimnen teledıdarda dıktor bolsam dep armandaǵanym ras-ty. Qolymnan kelgeninshe soǵan talpynys jasap baqtym. Belgili bir ýaqytta kógildir ekrannan jaryq etip shyǵa keletin qazaqtyń qarakóz qyzdary netken baqytty deıtinmin. Bul meniń ishki qyzǵanyshym, kóre almaýshylyq degennen ada, taza peıilden týǵan qyzǵanysh. Bir jaǵynan adamdy jigerlendire túsetin qozǵaýshy kúsh desem de qatelese qoımaspyn. Sebebi, júrektiń arǵy túkpirinen burq-sarq qaınap shyǵatyn sezim tolqyny bir tylsym qupıalyǵymen: «ekrannan kórinip júrgender senen artyq pa?! Seniń de túr-túsiń kelisip tur, qaratorynyń ádemisisiń» dep úzdiksiz sybyrlaǵan sekildi bolady. Keıde «kóńildiń kók dónenin» erttep minip, qyzdy-qyzdymen erteń-aq sol muntazdaı jınaqylyqpen kıingen, betterine azdap opa-dalap jaqqan, jasandylaý bolsa da olaryn bildirmeýge tyrysyp, mıyǵynan kúlip sóıleıtin beıtanys qurbylarymnyń ornyn men almastyratyndaı sezinetinmin. (Máńgilik ne bar, dóńgelengen dúnıe. Birde bolmasa birde, eń bolmaǵanda bireýiniń dekrettik demalysqa ketýi de múmkin ǵoı). Já, kógildir ekran jaıyn sál keıinirek qaýzarmyn. Aıtaıyn degenim, jutynyp turǵan sóz marjandaryn qaǵaz betine tógip tastaıtyndaı sheberligim bolmasa da, jazýǵa eptegen ebim barlyǵyn sezdirý edi. Sondyqtan myna shatpaǵymnyń ón boıyna áldekimniń «qoly tıgen shyǵar» degen dúdámal oıdan aýlaq bolyńyz. «Óz sózim—ózimdiki...»

Jastar gazetinde qyzmet isteıtin aǵaıym (ol kisimen birneshe aıdan beri tanys-bilis bop qalǵam) jasyratyny joq, redaksıa tabaldyryǵynan attaǵanda kóńilsizdeý qabyldady. Jáne búıe shaǵyp alǵandaı, «...otyz bet, otyz betti qaı jerge sıǵyzamyz. Roman jazyp ákelgennen saýmysyń, ondaı bolsa ádebı jýrnaldarǵa barǵanyń jón ǵoı» dep menen op-ońaı qutylǵysy keldi. (Adamnyń peıil-nıetin birden ańǵaratyn jasqa keldik qoı). İshimnen bir eresen qaısarlyq taıfýn tárizdi barǵan saıyn qarsylyq kórsetip kele jatty: «Otyz bette turǵan ne bar. Oqyrman hattarymen jumys isteý úshin aılyq alyp otyrǵan joqsyz ba?! Aldymen oqyp kórińiz, jaramaıdy deseńiz qaıtyp áketermin. Sizge «basasyz, mindetti túrde basasyz!» dep mindetsip turǵan kim bar. Bul meniń basymnan ótken shyndyq, ıneniń jasýyndaı qospasy joq, kózimmen kórgendi, qolmen ustap tushynǵandy, júrek súzgisinen ótkizgen jaǵdaıattardy ǵana baıandadym...»

«Árkimniń bastan keshken «hıkaıasyn» jarıalaýǵa múmkindigimiz bola berse... Jastar saıasatyn nasıhattaý deıtin basty nysanamyz bar. Eger sol yńǵaıdan, ıaǵnı jastarǵa tárbıe bererlikteı mán-maǵyna turǵysynan tabylyp jatsa... İshinde ilip alarlyq «tuzdyǵy» tabylsa degenim ǵoı. Onyń ózinde de otyz bet alaqandaı bizdiń gazet úshin tym aýyr. Oqyp kóreıin, bálkim biraz jerin qysqarýǵa týra keler. Bir jetiden keıin soǵarsyz, ne telefonmen habarlas...»

Bir jetińiz bitip bolsaıshy. Ýádeli kúni tanys esikti syrtynan tyqyldattym. Aǵamnyń júzi baıaǵydaı emes, synyq: «Oqydym, jurt úılerine qaıtqanda keńsede jalǵyz qalyp, asyqpaı oqydym. Qy-z-yq, tipti aıtary joq tamasha! Basshylarmen de aqyldasarmyn, shamamnyń kelgeninshe túgeldeı jarıalatýǵa tyrysarmyn. Bul sekildi batyldyqpen ári shynshyl jazylǵan hattar qolǵa túse bermeıdi kóp...» Aǵam qoljazbanyń keıbir tustarynan shaǵyn-shaǵyn úzindiler oqyp, ózi de raqat kúıdiń qushaǵynda otyrdy: «Seks. Mahabbat mashaqaty. Biz bilmeıtin osy kúngi jastar arasyndaǵy almaǵaıyp tirshilik. Tipti adamnyń aıtýǵa júzi shydamaıtyn jaǵdaılarǵa deıin... Qalaı-qalaı siltegensiz, qaraǵym-aý?! Nesine qaıtalaıtyny bar, biz úshin taptyrmaıtyn taqyryp. Biraq, etıka-estetıka, adamdyq qundylyq, óz-ózińdi qadirleý degen bar ǵoı, onyń ústine áli besikten beli shyqpaǵan qyz balasyz. Osy turǵydan kelgende aty-jónińizdi sál ózgertip jarıalasaq... durys bolar edi dep oılaımyn. Mundaı tájirıbeni bizge deıingiler de qoldanǵan. Bul qalada sizdiń de tanys-bilisterińiz bar shyǵar, solardyń kózinshe adamǵa aıtylmaıtyn qupıalardy jaıyp salǵanyńyz qalaı, qalaı bolmaq? Bul sizdiń jeke basyńyzdyń... Iá, arǵy maqsatyńyzdy da túsinemin. Meniń basynan ótken jaılardan ózgeler sabaq alsa, myna jazǵandarym azdy-kópti bireý úshin tárbıe quralyna aınalsa deısiz ǵoı. Jón, jón-aq. Aty-jónińizdi ózgertemiz degen ýájimizben kelissiz ǵoı».

«Joq, kelispeımin! Olaı istesem, munym álgi ońtústik óńirlerden qaptap shyǵyp, biriniń jazǵanynan biri aınymaıtyn, oqyǵan boıda-aq umytylyp, artynsha at kópir bop aıaq astynda shashylyp qalatyn sarǵysh gazetterdegi qan-sólsiz maqalalarǵa uqsap ketpeı me? Uzaq jyl baspasóz salasynda qyzmet istep kelesiz, ózińiz oılańyzshy, tap qazir meni de yńǵaısyz, tipti yńǵaısyz jaǵdaıǵa ıtermelep otyrsyz. Saýdaǵa salǵyńyz keledi. Aty-jónimdi ózgertsem qalaı oılaısyz, men kádimgi maska kıgen ártis sekildi bolmaımyn ba, shyndyqty shyryldap aıttym-aý degen erik-jigerim sonda qaı buryshta tunshyǵyp qalmaq? Bul túptep kelgende kózboıashylyq, arydan siltegende satqyndyq! Bar oqıǵanyń basty kýágeri — men, biraq sońyna qoıar famılıam bólek... Meıli, maǵan janashyrlyq tanytyp, jazǵandarymdy aty-jónimdi ózgertip jarıalaıdy ekensiz, sonda ony ózgeler túgili aldymen ózim qalaı qabyldaımyn. Keıin mynaý meniki edi dep qalaı menshikteımin, menshikteýge quqym bar ma? Túgine túsinsem buıyrmasyn. Sizdiń osyǵan bola nesine qınalatyndyǵyńyzǵa qaıranmyn... Osyndaı jalǵandyqtan qashan qutylamyz, ábden streotıvke úırenip, etterińiz ólip ketken. Dáýde bolsa «aty-jónimdi ózgertip jarıalańyzdarshy» degendi qashan aıtar eken dep, ol ótinishti meniń tarapymnan kúttińiz-aý. Oqıǵanyń basty kýágeri retinde basymdy báıgege tigip kelgende... Máseleniń bulaı shıelenisetindigin bilgende, janymdy qınap muny jazbaǵan da bolar ma em... Bilesiz be, tıtimdeı jalǵandyǵy joq, bári shyndyq jáne bárin óz basymnan ótkizgem. Mine, sóıte tura júregimnen shyqqan shyndyqty kózimdi baqyraıtyp qoıyp túlki bulanǵa salasyz...»

«Erteń bireýler hat jazyp, adresin taýyp berińiz dep, bizdi de mazalap júrse?»

«Oǵan nesine qınalasyz, qaıta bárekeldi-aı dep, qos qolyńyzdy kókke kóterip, qýanbaısyz ba?! Gazetke shyqqan dúnıe rezenans týdyryp jatsa, eńbektiń aqtalǵany sol emes pe?»

Aqyry uzaq-sonar «aıtys-tartystan» keıin ǵana bir-birimizdi túsingendeı boldyq-aý. Qoljazbamnyń sońyna Balqońyr Ábdirásilova dep qol qoıdym. Jas jaǵynan úlkendigi bolsa qaıteıin, «Eger ǵaıyptan taıyp, aty-jónimdi ózgertetin bolsańyz sotqa shaǵymdanýdan da taıynbaımyn» degendi shegelep tapsyrdym.

«Óziń bir qadalǵan jerden qan alatyn shaqar ekensiń» dep ázil-qaljyń aralastyryp sýyqtaý jymıdy. Redaksıanyń hat bólimine tirketip, kóshirmesin jastyǵymnyń astyna tyǵyp, arakidik ózim oqyp júrgen qoljazbanyń uzyn-yrǵasy mynaý...

R.S. «Gınnestiń rekordtar kitabyna» enetindeı erlik kútip otyrsyz ba, álde shytyrman oqıǵaly shyǵarmadan dámelisiz be? Ekeýi de joq. Kórip otyrsyz ǵoı, jarylmaǵan «bomba» sekildi aldyn ala qońyraýlatyp, jarnamalatyp ta jiberdim.

E...e, kirispede myna máseleni túıindeı ketýdi de esten shyǵaryp alyppyn. Ý. «Men ishpegen ý bar ma?» Bul meniń sózim emes. Avtory bar. Nege ekendigin qaıdam, uly danyshpannyń esimin bul araǵa qystyrǵym kelmedi. Otyzǵa jeter-jetpestegi tragedıalyq ahýaldy ýdan basqa nege teńestirersiń?! Ý. Denedegi ýly jylan shaǵyp alǵan jarany emdeýge bolady. Buǵan kelgende bizdiń medısına qaýqarly. Alǵashqy járdem kórsetý týraly «bissimiláni» mektepte júrgende oqyǵanbyz. Jylan ýynan qutylýdyń joldary jetkilikti. Al bilgish bolsańyz aıtyńyzshy, shemen bop qatqan júrektegi ýdan qalaı qutylýǵa bolady? Qandaýyrmen júrektiń bir pushpaǵyn kesip tastaı almaısyz. Aqyl qosatyndar da tabylar. Olardyń meni qalaı músirkep, qalaı jubatatyndyqtaryn jaqsy bilemin: «Búıtip tomaǵa-tuıyq júre berme, kóńil jaqyn adamdarmen syrlas. İshińdegini armansyz aqtar. Sender qaı-da, jassyńdar ǵoı, túngi klýbqa baryp boı sergit, sharap ish, qydyr. Ózińdi-óziń tárbıeleýge tyrys, kúlmeıtin jerde ózińdi qınap kúl, eshkimnen qysylma, erkin júr...»

Mundaı «jarapazandy» estı-estı qulaq ábden jaýyr bolǵan. Jattandy, ishinde ilip alary joq, syldyr sóz. Mine, senińiz, senbeńiz men ol ýdan qutylýdyń tóte jolyn tapqan sekildimin...

1. ELDE

Oblys ortalyǵyndaǵy pedınstıtýttyń mektepke deıingi tárbıe jumystarymen aınalysatyn fakúltetine qınalmastan oqýǵa túsip kettim. Erteńgi kúni kim bolarym kóz aldymda saırap tur. Alys aýyldaǵy bastaýysh mektep, ne sol aýyldaǵy balabaqsha. Osy tusqa kelgende qabaǵym eriksiz kirbiń ete túsetin-di. Sirá, tańdap alǵan mamandyqty súımegendiktiń áseri me, álde aýyldyń qara batpaǵyna qaıta maltyǵamyn-aý deıtin qaýip pe, búıirimdi túsiniksiz bir nárseler túrtkiledi. Instıtýt qabyrǵasynda júrgende gıtaramen eptep án aıtatynmyn. Biraq men sekildi «ánshilerden» ol kóz súrinetin ýaqyt qoı. Kýrstastarym án aıtqanda meni aqy-pulsyz aspan álemine bir-aq shyǵaryp tastaıdy, «aqsha bulttarmen aralastyryp, aq qanat perishte» keıpine aınaldyryp kep jiberedi. Dese de óz jaǵdaıym ózime belgili. Jastyq maksımalızmdi qoısańshy, keıde shynymen «aqqýǵa ún qosqan» ánshige aınalyp ketkennen saýmyn ba dep, aına aldyna baryp, keýdeni asqaq ustap, tamaǵyńdy kenep, «sheberligińdi» odan ári shyńdaı túsesiń. Jaman emes, artyq ketken de túgiń joq, ázirge «osyǵan shúkirshilik jasa». Áni bar bolsyn, jan-dúnıeńdi qoıarǵa jer taptyrmaı úzip-julyp bara jatqan qaı bir án? Sirá, jurttyń maǵan qurmet kórsetetini tek óz sózime jazylǵan ánderdi ǵana oryndaıtyndyǵymnan bolar. Jataqhanadaǵy toı-tomalaqtyń tóri meniki, «repertýarym» kóptiń kóz aldynda. Qol shapalaqtaýdan qulaq tunady. Uıat, shek-shekara qaıda?! Keıde jan-jaqtan dýyldaǵan daýystarǵa shydamaı tura qashqyń keledi. Asyra siltegendi de ishiń sezedi. «Mynalar tegin ánshini tapty ǵoı». Endigi joly barmaıynshy, men sahnaǵa shyǵyp júrgen kánigi ánshi emespin, aýyldaǵy áke-sheshem «án salyp júrgenimdi» estise shashymdy taldap jular, bárine tormyz bereıin dep ózimdi qaıraǵan bolamyn. Biraq aýyzǵa salǵan qant qıyǵyndaı salǵannan erip júre beretin ıilgish, kónbis, jumsaq minezdi adam ǵyp jaratqan soń, ol «ókinishińdi» kimge aıtarsyń. Burtıǵanym uzaqqa barmaıdy, sylq túskendigimdi ózim de sezbeı qalamyn.

«Ánshiligim» dıkanatqa, rektoratqa da áıgili bop qalsa qaıtersiń. Fakúltetaralyq kórkemónerpazdar básekesinde de meniń juldyzym joǵary. Sonyń arqasynda keıbir pánderden synaqty «avtomatty» túrde alyp júrdim. Ustazdar sózge kelmesten «synaq kitapshańyzdy ákele ǵoı» deıdi de, «bestik» baǵany shıyryp kep jiberedi. Ómir óstip jalǵasa berse... İshimnen taǵy bir túıtkil eriksiz bas kóteredi: «Ýaqytsha, bári ýaqytsha, odan góri bilimińe muqıat bol, erteń eldiń ortasyna túskende syr berip alsań, «ánshiliktiń» kókesi sonda bolar».

Tis jarmasam da tabaqtaı dıplommen alys aýylǵa jolaǵym joq. Jolyń bolaıyn dese osy ǵoı, mynadaı sáttiliktiń tóbeden top ete qalǵandyǵyn qarańyz. O kezde «Biz talanttylardy izdeımiz» degen habar teledıdardy ashyp qalsań burq ete qalatyn. Oblystyq teledıdar «jutynyp turǵan» men sekildi «talantty» kórmeı, janymnan qalaısha ún-túnsiz óte shyqsyn. Alǵashynda aýyldaǵy áke-sheshemnen yńǵaısyz bolar dep qysylyp ta júrdim, olar meni ánshilik oqýǵa emes, ustazdyq oqýǵa jibergen. Dese de oblystyq teledıdardyń meni habarǵa shaqyrǵan tildeı qaǵazy rektordyń aldyna barady da, kóp aıaldamastan «shuǵyl tapsyrma» «optımısik notasyn» japsyryp qaıta shyǵady. Meni shabarmandar jer-kókten izdeıdi. «Sen qyz bizge pále boldyń ǵoı» dep jeńil ázildeıdi keıbiri, meniń de bergi jaǵymnan tilep turǵanym sol: «pále bolsam qatyspaı-aq qoıaıyn, meniń ornyma basqa bireýdi qolaıly kóretin shyǵarsyzdar, ash qulaqtan — tynysh qulaq». Sonan soń álgilerdiń qalaı ábirge túskenin kórseńiz, jata kep jalynady, ólerdegi sózderin aıtady. Rektordan «taıaq» jeý kimge ońaı.

Kez-kelgen adam ruqsatsyz bas suǵa almaıtyn oblystyq teledıdardyń men úshin qashan da esigi ashyq. Qyzmet isteıtinderdiń kópshiligi tanıdy. Ásirese, ózim quralpy habar júrgizetin qyzdarmen de tanys-bilis bop qalǵam. Tún uıqymdy tórt bólip júrgen mendegi arman belgili: «oblystyq teledıdarda qyzmet isteıtin myna qyzdar qandaı baqytty!» Baıqatpaı syr tartyp kóremin. «Seniń de dıktor bolýǵa barlyq ımıjiń kelip tur, tek osy múmkindikti qoldan shyǵaryp alma». «Ne isteýim kerek?» «Ne isteıtindigińdi óziń bilesiń, bizdiki saǵan bolysý, azdap aqyl qosý». «Aqyldaryńdy aıama, men de qaryz bop qalmaspyn». «Osynda bastyqtarǵa sózi ótetin eki-úsh kisi bar, solardyń tilin tap. Qor bolmaısyń». «Olar kimder?» «Jan-jaǵyńa tiktelip qara, qandaı adamdar ekendigin ózderi-aq kórsetedi».

Ol jumbaqtyń túıinin tabý asa qıynǵa soǵa qoımady. Qadyrǵalıdyń túpki oıymdy qalaı sezip qoıǵandyǵyna qaıranmyn. Qadyrǵalıdy aıtam, Qadyrǵalıdyń aty Qadyrǵalı. Teledıdardyń tabaldyryǵynan atasymen-aq maǵan degen jyly qabaǵyn ańǵartyp úlgeredi. Terezeden qarap tura ma, álde ınstıtýt jaqta sybyrlap jiberetin jansyzy bar ma, áıteýir osylaı qaraı burylsam-aq bitti, arsalańdap aldymnan shyǵa keledi. Kezekshi-qaraýylǵa ıek qaqsa bitti, qujat suramastan jibere salady. Úshinshi qabatta jeke bólmesi bar. Bólmeniń tórt qabyrǵasy ylǵı «sen tur, men ataıyn» óner juldyzdarynyń sýretterine toly. Jáne Qadyrǵalı kópshiligimen tanys, birazynan suhbat alǵan. Meniń kózimshe qalta telefonymen anaý Almatydaǵy, anaý Máskeýdegi óńsheń dókeılermen ámpáı-jámpáı, tap birge týǵandaı baýyrmaldyq sezimmen baryn aqtaryp, emen-jarqyn sóılesip jatady. «Ol álgi pálenshe ǵoı» deıdi maǵan esep bergendeı. Pálensheńizge bereke bersin. Tanymasam da tanyǵandaı bas ızeımin.

Qoly qolyna juqpaıdy, shaǵyn ústeldiń ústin áp-sátte jaınatyp kep jiberedi. Qustyń sútinen basqasynyń bári osynda. Ózi de ótkir, qýaqy, ázildiń de túbin túsiredi. Kýáger tartýdyń qajeti shamaly. Soqyr emespiz, bárin kórip, kóńil súzgisinen ótkizip júremiz. Onyń ústine teledıdarda qyzmet istegiń keledi eken, aldymen ańǵarympaz bolýǵa, adamnyń ishindegisin bilýge, qysqasy psıhologtyń róline kóshýge tıistisiń. Alystan oraǵytqanda Qadyrǵalı da anaý-mynaýdyń qolyna sý quıatyn adamǵa uqsamaıdy. Júris-turysy nyq, pysyq, ishi-baýyryńa kirip, aqyndardyń óleń-jyrlaryn aralastyryp sóılegende tula boıyńdy shymyrlatady, jan-dúnıeńdi balqytady. Mekemede bedeldi. Asa qıyn, biraq abyroıly núktelerge ylǵı asaı-múseılerin arqalap Qadyrǵalı ketip bara jatady, alys sapardan oljaly oralǵan jolaýshydaı artynyp-tartynyp, taltańdap Qadyrǵalı kele jatady. Qadyrǵalı júrgizgen reportajdardyń qoldaýshylary da, qolpashtaýshylary da jetip artylady. Qurmet taqtasynan Qadyrǵalıdyń sýreti túspeıdi. Yńǵaıy kelse kúlip júretin kórkem jigit. Kózinde de kisi jatyrqamaıtyn jylylyq bar. Al bárinen buryn meniń asty-ústime túsetin qamqorlyǵyn aıtsańshy. Saýsaǵymdy syǵymdaıdy, baıqamaǵan bop qushaǵyna qysady. Betimnen súıedi. Jarasymdy, anaý aıtqandaı eshbir oǵashtyǵy bilinbeıdi. «Osy jigittiń oıynda ne bar, a? Meni unatyp qalǵannan saý ma? Eger ǵaıyptan taıyp, erteńgi kúni sóz salsa qaıtemin, ne aıtamyn? Erkek kórmegendeı tura qashaıyn ba, álde qaıdaǵy-jaıdaǵyny kókip, ótirik qylymsyǵanym jón be?»

Kómekke keletin kim bar?! Qadyrǵalıdyń maǵan qyryndap júrgendigin sezip, áldekimniń tas-talqan bolmasyna kim kepil. Sylyńǵyrdaı jigitti qarmaǵyna túsirgisi kelip, yndyny quryp júrgen arýlar osy tustan da tabylmaı qalmas. Bálı, mynaý ne sumdyq, aıdyń-kúnniń amanynda aqyl-esim aljasqannan saý ma?! Maǵan ne kóringen? Ana joly ol orbıtaǵa jedel ushyrylatyn halyqaralyq ǵarysh kemesiniń «keremetin» aıǵaqtaıtyn operatıvti reportaj túsirý úshin apaı-topaı jınalyp, Baıqońyrǵa atanyp ketken-di. Bir kún, nemese tolyq bir apta bolýy múmkin ol jaqta, ol biraq Qadyrǵalı sheshetin másele emes. Masqara bolǵanda myna qyzyqty qarańyz, bir túrli oblys ortalyǵynda arqa tireıtin janashyry joq jalǵyz qalǵan adamdaı sezineıin, kóńildi ortamnyń qyzyǵyn bireý dórekileý minezimen otap ketkendeı, tipti talaı túndi dóńbekshýmen ótkizip, ázer-ázer kóz ileıin. Ólip-óship Qadyrǵalıdy izdeıtindeı aramyzda anaý aıtqan mahabbat ıirimi de saltanat qura qoımaǵan edi ǵoı. Oniki de, meniki de nemeýrin. Ym, kirpikke ilingen jyly kózqaras. Munyń sońy jaqsylyqpen tynǵaı!

Qoı, qoıyńyz, mahabbat, áli syryn bilmegen jigitke qulap túsetindeı ol qańǵyryp júrgen qaıdaǵy mahabbat?! Eles, eles bolar. «Tańǵy eles», bul lırıkalyq áýendi men de ishimnen yńyldap aıtyp júremin. Jeńil, jyly, tula boıyń tazaryp-aq qalady. Biraq... ne «biraǵy» bar, bir túrli, júregimniń bir buryshynan Qadyrǵalıǵa degen ystyq-yqylas ózdiginen, meniń erkimnen tys «búrshik» jaryp kele jatqannan saý ma?! Bárinen buryn túske enetindigin aıtam-aý! «Jaqsy kórý»... Ondaı sezimnen qalaı qashyp qutylarsyń, bolady ǵoı ondaı sezimder. An-aý aýyldaǵy mektep bitirý keshinde dırektordyń segizinshi synypta oqıtyn eńgezerdeı top-tolyq balasy erinimnen eriksiz súıip alǵan. Óı, ońbaǵan júgirmek dese!.. Qyzdyń erninen súımek túgili shalbarynyń yshqyryn durys baılap alsyn. Anań qara, sózi de tóbeden túskendeı: «Men sizdi ómir boıy súıip ótem!» Súıip ótti ǵoı, aldymen mektepti durystap bitirip almaı ma, qyzǵa sosyn-aq qyryndamaı ma?! Nemene, ólip bara ma, úlgeredi ǵoı áli de. Mektep bitirýshi, jasy úlken apasyndaı qyzǵa jabysady. «Jabysatyndar» ınstıtýtta da syńsyp júr. Betterine kúle qarasańyz bitti, birden qala syrtyndaǵy jaldamaly páterine súıreleıdi. Bar máseleni birden, bir túnde «sheship» tastaǵylary keledi. Bizdiń baıaǵy aǵa-apalarymyzdyń bir-birine degen ystyq kóńilderin qalaı jetkizerin bilmeı, syrttarynan bir kórgenderine máz bolyp, mazasyz kúı keshetin «móldir mahabbattary» qaıda qalǵan búginde?! Bir-birine hat jazysyp jáne ony qalaı jetkizerin bilmeı, kishkentaılarǵa jalynyp-jalpaıyp, olardan da «járdem» taba almaı, aqyry «adam aıaǵandaı» kúı keshetin qaıran keshegi zaman-aı! «Keshegi zaman» men biz bastan keshken búgingi zamannyń arasynda adam óte almaıtyn «tozaq ótkeli» jatsa jaqsa-aý! Kózdi ashyp-jumǵansha óte shyqqan jıyrmashaqty jyl. Al qazirgi sylqym jigitterińizdiń tirligi álgi, sózge kelmeıdi, birden — tósekke!. Tósekke súırelegende «tósek qatynasynyń» qupıa-syryna qanyqsa, káne. Olardyki «bydy-bydy» birdeme, basy bar da aıaǵy joq, aıaǵy bolsa basy joq. Tipti «jutyp» alǵandar men «shegip» alǵandar bireýdiń alaqanǵa salyp aıalap ósirgen búldirshinine kúsh kórsetedi eken, judyryq kórsetedi eken degendi de aýyq-aýyq qulaǵymyz shalyp qalady. Onyń beti arman, ózimen ketsin.

Qadyrǵalı bir issapardan kelgende aldynan júgire shyǵyp, júgire shyqqanymmen túk bitire almaı, eki betim dýyldap, qalt turyp qalǵandyǵymdy ózim de kesh ańǵarmadym. Meniki ańǵyrttyq, árıne. Sol ańǵyrttyǵymnan ol biraz jaıdy uǵynsa kerek, teledıdarda qyzmet isteıtin qý ǵoı. Onysyn syrtqa shyǵarmaıdy. Kelesi kúni kınoǵa shaqyrdy. Shetel kınosynyń ne jaıynda ekeni esimde qalmapty. Sońǵy orynǵa jaıǵastyq, ol aldymen saýsaqtarymdy qysty, qulaǵymnyń túbine tanaýyn taqap ıiskedi, tizemniń arasyna qol júgirtti. Órikpip óre túregeletindeı oǵashtyq baıqamadym, kerisinshe buryn-sońdy bolmaǵan bir ystyq aǵys tula boıymdy osyp ótti. Artynsha ol qalypty jaǵdaıǵa aınaldy. Ekeýmizdiń ashyq, jasyryn kezdesýlerimiz jıileı tústi. Dıplom alýyma eki-úsh aı qaldy ǵoı, ol meniń basy bútin aýylǵa baratyn saparyna «shlagbaým» qoıyp tastady, bitirgen boıda oblystyq teledıdarǵa qabyldatady. Qabyldatýǵa qudireti jetedi Qadyrǵalıdyń, nemese «meniń Qadyrǵalıymnyń». Arman-maqsattar aqtaryldy kól-darıa bolyp, artyq aıtylǵan da, kem túsip jatqan da «Barbaros josparlarynyń» esebin kim túgendedi deısiz. Al meniń kóńil kúıim aqsha bulttardyń arasyna baryp áldeqashan «jaıǵasqan», aıaǵym jerge tımeı ushyp júremin. Tóńiregim óńsheń jasyl boıaýlar. Jasyl tústi bala kúnimnen jaqsy kóremin. Jasyl tús jigerlendiredi, áldenege asyqtyrady. Qos ókpemdi qolyma alyp, alǵa qaraı júgire bergim keledi. Shirkin, teńiz jaǵalaýyndaǵy aq qaırannyń ústimen júgirse ǵoı. Sharshamas edim, entikpes edim. So kúıi bir jerge jetip qulasam, qulaǵan boıda aspanǵa qarap, shalqamnan jatsam... Aspan álemi tunyq jáne tuńǵıyq. Sonysymen qyzyq ám qymbat. Jaqsylyqty, tek tazalyqtan kútińiz qoldan kelse!..

Birde Qadyrǵalı maǵan úlken «ótinishpen» shyqty. Máskeýge shaqyryp tur. Máskeýge baratyn júrdek poıyzdar bizdiń aýyldyń ústimen ótetin. Máskeýdiń Ortalyq TV-sy Qadyrǵalıdyń Baıqońyrdan túsirgen 5-6 mınýttik habaryn sózge kelmesten qabyldapty. Soǵan kelip ket deıtin syńaıly. Gonorary da qomaqty. Ol jaǵyn túsinip jatqan kim bar. «Sen kereksiń Máskeýge. Meni bıikterge talpyndyrǵan Baıqońyr, seniń atyń — Balqońyr. Qandaı uqsas, Baıqońyr men Balqońyr. Ne oılanatyny bar, kettik!» Kelisim berdim be, bermedim be, este joq. Erteńinde ekeýmiz júrdek poıyzdyń eki adamdyq jumsaq oryndyǵyna jaıǵastyq. Raqat. Ekeýden-ekeýmiz, tiri adamnan qysylyp-qymtyrylmaısyń. Jol boıyndaǵy shaǵyn bekettiń turǵyndary bizge qol bulǵap, sát sapar tileıdi. Raqmet olaryna. Joldyń uzaqtyǵy sebep boldy ma, Qadyrǵalı ishim-jemdi de molynan qarpypty. «Boı jylytatyndary» da jetip-artylady. Qushaqtasamyz, súıisemiz. Birimizdiń keýdemizge birimiz basymyzdy qoıyp, bolashaǵymyzǵa barlaý jasaımyz. Sholaq kisideı birimizdiń aýzymyzǵa birimiz qasyqpen tamaq salamyz. Men gıtaramen án aıtamyn, tapsyrys beretin Qadyrǵalı. Al júrdek poıyz júrisinen tanbaıdy, uly dalanyń apshysyn qýyryp, júırik attaı alǵa júıtkıdi. Keıde úlken qalalardyń vokzalyna túsip, az-kem taza aýamen tynystaımyz. Sonyń ózi biraz ýaqytymyzdy jep qoıǵandaı, nemese uzaq joldan úzdigip jańa kelip tabysqandaı, súıisti qaıta bastaımyz. Máskeýge túsken bette qaıda baratyndyǵymyz jazýly hattaı belgili. Máskeýińizdi buryn-sońdy kim kóripti, jol bastaýshym Qadyrǵalı. Men muryny tesilgen taılaqtaı sonyń sońynan ere beremin. Meniń tarapymnan «túzetý» engizilmeıdi.

Uıqynyń da kestesi kelisken. Eki táýlik qoldary bos, isteıtin sharýalary joq, eki pendeńizge ýaqyt molynan jetkilikti-tin. Terezege qarap telmirý de kisini jalyqtyrady bilem, sosyn esinep uıqyń keledi. Kelesi túni ǵoı «aspannan qara bult tónip, naızaǵaı shatyrlaǵany». Qadyrǵalıdy ne túlen túrtkenin qaıdam, «ashshy sýdan» da biraz silteńkirep jiberdi. Buǵan deıin tyrmysyp, «uıatymdy» anaý-mynaý «komýnızm» ornatyp tastaıtyn qurǵaq ýádelerge aıyrbastamaı, aıyrbastamaq túgili «sýyq qol» qaı jaǵymnan kirip ketedi dep, ózime-ózim kúsh berip, myqty «qaraýyl» qoıyp jatqam. «Qarýly kúzet» emes, árıne. Meniki qyz «uıatyna» degen sheksiz adaldyq. Bul «jeti jarǵyny» jeti jasymyzdan bastap jattap óskenbiz. Asyǵatyn ne bar, úlgiredi ǵoı bárine. Qadyrǵalıdyń qutty tabaldyryǵynan da kirshiksiz pák kúıimmen attaǵym keledi. Sátin salsa oǵan da kóp ýaqyt qalǵan joq, osy Máskeý saparynan aman-esen elge jetsek, turmysqa shyǵý máselesine de túpkilikti núkte qoıamyz. Qadyrǵalıdyń oı-maqsaty soǵan qaraı aýyp barady. Meıli. Buıyryq solaı bolsa, táýbe deımin-daǵy bárine. Qyz balanyń mańdaıyna o bastan basqa shańyraqtyń tútinin tútetý taǵdyry jazylǵan. Meniki de oryndy, dıplom qaltada, endi bir basym ekeý bolsa ata-anamnyń da qýanyshtarynda shek bolmas. Táýekel.

Qadyrǵalı baıqaımyn birazǵa deıin taǵy da «at shaldyrdy», osy toıǵanymen demalsa káni. Vagonnyń terbelis yńǵaıymen kózim ilinip ketken eken, ústime taý qulap ketkendeı tunshyǵyp qala jazdadym. «Mynaý qaıtedi-eı!» Qarýly qoldar aldymen tóstartqyshty julyp aldy, aqjaımamen qymtanǵan bolamyn, tilim jetkenshe Qadyrǵalıdyń kózin de bir nársege jetkizýge tyrysamyn: «Meni yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrma Qadyrǵalı, shyda, boıymdaǵy tazalyqtyń bári seniki. Buǵan deıin shydap keldiń ǵoı, eki-úsh aıǵa mursat berseńshi». «Seniń tazalyǵyńdy qalaı bilemin, qazirgi zamanda onyń qajeti shamaly. Eger mendik bolsań, búginnen bastap jubaılyq ómirge kóshemiz». «Shańyraqty qadirleý degen she?..» «Arhaıkalyq uǵym-túsinikten qashan arylasyńdar?! Sender de osy...» İshimdik adamdy azdyrady degen ras-aý, kúni keshege deıin menimen mádenıetti, yzylyp sóılesetin Qadyrǵalıdy osy tusta múldem joǵaltyp aldym, tanymaı qaldym. Basqa, bóten adammen arpalysyp jatqandaı kúı keshtim. Abaısyzda kózińnen jas shyǵyp ketse, birden utylasyń. Sondyqtan «kúzetti» kúsheıttim. Bul kúreste men jeńiske jetýge tıistimin, sebebi tazalyqty qorǵaý úshin qarsylyq kórsettim. Iá, bir danyshpan aıtatyndaı, ómirdiń ózi kúres. Jyǵylsań moıyma, jigerlen, qabyrǵańdy qaıta tikte. Durys-aq, biraq bul kúres ol kúresten áldeqaıda mańyzdy, áldeqaıda qundy.

Júrdek poıyz júrisinen jańylmaıdy. Tershigen terezeden anda-sanda aı syǵalaıdy: «Uly joldyń boıynda uıatsyzdyqqa barmańdar, barmańdar!» Qansha ishtige sanaǵanmen, er adamnyń kúshi basym. Meniń jalynǵan, jalbarynǵan, shyn nıetimmen armansyz aqtarylǵan aqtyq sózderim aıdalada qaldy. Ol túpki maqsatyna jetip tynbaı qoımaıtyn tárizdi. Aýyr salmaq qabyrǵamdy kútirletip áketip barady. Uzaqqa sozylǵan teketiresten silem qatty, kimnen kómek suraryńdy jáne bilmeısiń. Adamnyń bitim-bolmysy qalaı ózgeredi-aı, a?! Dál osy araǵa deıin tazalyǵy men aqtyǵyn saqtaǵan arman «aınasy» byt-shyt syndy, dálirek aıtqanda dúnıe qarań qaldy. Keleshek kómeski tartty. Kúsh-jigerim taýsyldy. Berildik. Biraq bul opasyzdyqty eshqashan keshire almaıtyndyǵym anyq, erteń ǵaıyptan taıyp «baı bolyp, baqsha muratymyzǵa jetkende» de...

Sharýasyn tyndyryp alǵan soń, ol aqyry meni kinálaýǵa kóshti: «Torǵa túsken torǵaıdaı shyryldap, ólerdegi sózińdi aıtýyń jaman edi, páktigińdi baıqaı almadyq». Ne deıin, bir nárse aıtsam aqtalǵan bolyp shyǵady ekem. Qyzyl qanǵa bylǵanǵan aq jaımany ákep aldyna tastaımyn ba. Odan qandaı nátıjege qol jetkizbekpin. «Mastyqpen ańǵarmaǵan shyǵarsyń». Netken jıirkenishti edi. Bul -- «meni qorlady, aıýandyqqa bardy, arymdy taptady» dep sotqa aryz bergennen de soraqy edi. Odan úndemegenim myń artyq. Erteńgi shaı ústinde de ol keshegi «áláýlaıyn» qaıtalady. Aıtyp otyrmyn ǵoı, dúnıe shynymen qarań qalǵandaı. Kelesi aıaldamadan túsip qalyp, artqa qaıtsam ba eken, a? Ony-munymdy jınastyra bastadym. Ol shynymen mastyqpen jasady ma, álde meni qorlaǵysy keldi me, o jaǵyn baǵamdaýǵa shama qaıda. Meniń bir sheshimge tirelgenimdi bilgen soń, al kelip jalynsyn: «Seniń aqylyń bar edi ǵoı, Balqońyr, ishimdik aljastyrdy týra joldan. Aqymaqtyqpen arǵy jaǵyna tereńdep bara almadym. Sen meni mazaq etip, únemi mıyǵyńnan kúletin sekildi elestediń. «Osyndaı múmkindikti tekke jibere me eken jigit degen...» Osy pálege tutqyndaldym da qaldym. Búkil bolmysymdy osy aram oı bılep aldy. Al, jón-josyǵyna kóshkende buǵan týlaıtyn ne bar, maǵan tıesili «nesibe» eken, ony búgin jeımin be, erteń jeımin be, báribir emes pe?! Onyń... ıesi — men. Bári jóndeledi. Biz oılaǵandaı bári durys bolady».

Ol jol boıy óstip aqtalýmen, jalynyp-jalbarynýmen boldy. Men raıymnan qaıttym. Qaıtpaǵanda ne istemekpin. Máskeýde de, qaıtar jolda da «jubaılyq ómir» jalǵasyn tapty. Elge kelgen soń bir-eki aıdyń o jaq-bu jaǵynda úılenemiz dep ýáde baılastyq. Eki-úsh aı degen kózdi ashyp-jumǵansha óte shyǵady. Oǵan deıin men dıplomymdy qorǵap úlgeremin. Sóıtip báriniń yńǵaıy keler. Men biletin Qadyrǵalı jaman jigit emes-ti. Sol-aı, aıtqanym aıtqan, maǵan jasaǵan so jolǵy «ıttigin» ómir boıy umytpaımyn. Ara-tura esine túsirip, táýbesine keltirip otyratyn bolamyn. Boıǵa bala bitkende áıel organızmi túbirli ózgeriske ushyraıdy. «Ómirsheń bala shartaqtyń syrtynda paıda bolady» degen orystyń maqaly bar. Apyr-aı, á?! Tamaq batyrmaıdy, qusqym keledi, basym aınalady. Kóp júrgendi kótere almaımyn. Sharshaı beremin. Jasyrynyp baryp dárigerlerge kóringem, dúdámalym rasqa shyqty. Júktimin.

Eki-úsh aıdy qalaı ótkizemin. Ýaqyt óter ǵoı, ýaqytty ustap turýǵa eshkimniń qudireti jetpeıdi. Tek sol ýaqyty túskirdiń oqshantaıyn maǵan qaratyp, oq atatyndyǵy jaman da. Aı túgil, kún túgil, saǵattardy sanaýǵa týra keler. Náresteniń jetilý prosesi seniń dıplom qorǵaǵanyńa qarap turmaıdy. Bylaıǵyda ótpeıtin ýaqyt endi jalyna qol tıgizbeıdi. Dıplom alǵan kúni ol meni jataqhanadan «alyp qashatyn» boldy. «Alyp qashý»— bizdiń eldiń úırenshikti dástúri. Bul men úshin qajet-aq, kúnámdi jeńildetýge taptyrmaıtyn tásil. Ruqsatsyz uzatylǵan qyzdaı «jylap-syqtaımyn, ata-anamnyń aldynan ótińder, keshirim surańdar» dep «mindetsımin».

Jataqhanadan «sán-saltanatymen» attanatyn boldym, «qutty ornyma qondyrý úshin» qasyma bir qurbym ilesti. Jastyq dáýrenim ótken jataqhanany qımaıtyndaı yqylas ańǵarttym, biraq arǵy jaǵym bos, dańǵyr-dúńgir, keýek, ne qaıǵyrmaımyn, ne jylamaımyn. Júregim de dúrsildemeıdi. Osynyń bári meniń erkimnen tys ótip jatqan tirlikter tárizdi. Kesh bata Qadyrǵalı keldi bir dosyn eritip. Qushaǵynda gúl. Aýzynan araq ıisi shyǵa ma qalaı, «mundaı qýanyshty sátterde... ıá, jora-joldastaryna «jýyp» ta jibergen bolar. Meniń esil-dertim kıeli shańyraqtan oń aıaǵymmen attaý. Qazir basyma aq oramal salǵysy keletin jeńgeleri meni kórisimen tura umtylar. Otqa maı tamyzar. Jan-jaqtaǵy aǵaıyn-týystary jınalar. Qalaı degende de kelin túsirý úlken oqıǵa, ómirde sırek kezdesetin eleýli oqıǵa. Aq túıeniń qarny jarylatyn osy tus.

Jeńil máshıne aryq jıegindegi taqtaı shartaǵy bar jupynylaý úıdiń janyna kelip toqtady. Etekterine shalynysyp, shashý ala júgirgenderdiń qarasy kórine qoımady. Qadyrǵalı maǵan kóp aǵaıyndymyz dep aıtqan-dy. Álde jumysbastylyqpen júgirip júrgende kelin keletindigin aldyn-ala eskertpegen de shyǵar. Oǵan ókpeleıtin túgi joq, tek artynyń qaıyryn bergeı. Bizdiń jaqta «kelin túsirýdiń» jazylmaǵan zańdary kóp. Qyzdyń áke-sheshesiniń ruqsaty kelgenshe, abyr-sabyr basylǵansha bir tanysynyń úıine ýaqytsha kirgize salady. Birer kún sonda aıaldap, keıin barsa da túgi ketpeıdi.

Tús qaıta «toı jyry» dúrildep bastaldy deısiz kelip. Keń bólmege dastarqan da jaıyldy, jasaý-jabdyǵyn da úıip tastady, túrli-tústi qylmoıyndardan kóz súrinedi. Jas jigitter men jas kelinshekter zyr júgirip júr. Júzderinen shattyq nury shalqıdy. Alǵashqy otyrys uzaqqa sozyldy. Báriniń aıtatyny jaýyr bolǵan bir tilek: «Jas jubaılar baqytty bolsyn, toı toıǵa ulassyn, al káne, alyp jibereıik!» «Alyp jibereıiktiń» aıaǵy tún jarymyna jalǵasty. Otyrysqa jınalǵandardyń aldy qyljıa bastaǵan, bir-ekeýi baryldap án aıtqandaı yńǵaı tanytyp edi, ózgeler olardy quptamady Án áýelemedi. Meni qaıran qaldyrǵany, mynalar kópti kórgen, mádenı oryndarda ysylǵan, sózdiń júıesin túsinetin zıaly qaýym ókilderine uqsamaıdy. Oblystyq teledıdardyń qyzmetkerleri sirá, bul «toıdy» búıtip bastamasa kerek edi. Al mynalar jýynbaı-qyrynbaı, bir nárseden qur qalatyn kisishe osy jerge asyǵyp-aptyǵyp jetken maldy aýyldyń ishkish bozymdaryna kóbirek kelińkireıdi. Bulardy kemsiteıin degen kim bar, tek kóńili quryǵyr bógde oılarǵa basyn alyp qasha beredi. Kúdik kókirekte taban tirep jatyp aldy. Qadyrǵalı birer márte kórindi de, sodan soń zym-ǵaıym joǵaldy.

Tósek salyndy. Sýyq qabyrǵaǵa taqalyp jattym. Jas jubaılarǵa bólek bólme daıyndalǵan eken. «Lázzat túnin» este qalatyndaı qumarlyqpen ótkizsin degenderi ǵoı. Túnniń bir ýaǵynda bólmeniń topsasy synǵan taqtaı esigi syqyrlap ashyldy. Qadyrǵalı emes, júregim tas tóbemnen shyqty. Álde mastyqpen adasyp júrgen bireý me. Joq, janyma kelip ysyldap-pysyldap sheshindi, alasa ústólge quıryǵyn qoıyp shylym shekti. Qaqyryndy-túkirindi. Qozy qaryny qozǵalǵan saıyn búlk-búlk. «Siz kimsiz, ústimizge nege kiresiz?» «Men, men. Seniń baıyńmyn, shyraǵym, týlama, aıqaı shyǵarma, dem alyp jatqan el-jurtty dúrliktirme! Eldiń mazasyn almaıyq. Bul araq kimge opa bergen, mastyqtyń áserimen Qadyrǵalı mán-jaıdy túsindirmegen boldy-aý saǵan. Oqasy joq, men de osy óńirde tiri janǵa jaltaqtamaı, jalynbaı óz nesibesin terip-jep júrgen aǵańmyn. Jaǵdaıym, turmys-tirshiligim eshkimnen kem emes. Mal da bar, jan da bar. Áıelim ótken jyly qyltamaqtan qaıtys boldy. Jatqan jeri jumaq bolǵyr, kódı-sódı sózi joq, jaqsy adam edi. İshimnen duǵa baǵyshtap, osy sharýaǵa kiriserde rızashylyǵyn suradym. Ólmektiń artynan ólmek qaıda, ekeýmizdiń jaqsy turmys quryp ketetindigimizge sen, aınalaıyn, senimmen qara! Al Qadyrǵalı — meniń týǵan naǵashym, «jıen, tiri tursam seni óz qolymmen úılendiremin» dep júr edi. Bergen sertinde turdy. Budan artyq endi ne isteıdi maǵan. Órkeni óssin, men de onyń bir qyzmetine jararmyn...»

Kórpeniń bir shetin kóterip, jyp-jyly qoıynǵa jylandaı jyljyp kele jatty. Sondaǵy qudiretti kúshtiń neden paıda bolǵandyǵyna áli kúnge qaıranmyn. Beıne bir jer dúmpýi laqtyryp jibergendeı áser etti. Ushyp túregeldim. Ol ustap qalmaqqa umtyldy. Bar kúshimmmen keýdeden ıterip qalǵanymdy bilemin. Ap-aýyr denesimen jarǵa soǵyldy. Sodan qolyma ilingen kıimdi qoltyǵyma qysyp, tysqa atyldym. Jeti qarańǵy túnde qaıda baramyn? Qaladan shyǵa bere laısań jol bastaldy. Darıanyń sol jaǵalaýynda jamaaǵaıyn bir apaıym turatyndyǵyn bilemin. Baǵytym durys. Biraq mı batpaq óksheńdi keri tartyp, ilgeri júrgizbeıdi. Jar jaǵalap júgirgen sondaǵy tartqan aqyret azabymdy tiri pendeniń basyna bermesin! Keýdemde shyqpaǵan janym bar, bálkim aldaǵy kórer jaryǵymnyń túgesilmegendigi shyǵar, ólip baryp, áýpirimmen tiri qaldym.

Apaıym «qaıdan júrsiń, quldyǵym-aý» dep jeti qarańǵy túnde qushaq jaıa qarsy aldy. Aǵyl-tegil jyladym. Ári basymdy súıeıtin bir adamnyń kezikkenine qýandym. Tyńdaıtyn qulaq tabylǵan soń ishki sherimdi armansyz aqtardym. Kúzge qaraı, eshkimge kórinbeı sol alys aýyldaǵy bákene tamda bosandym. Tuńǵysh ulym dúnıege keldi.

2. QALADA

Máseleniń qaıda, qalaı burylyp bara jatqandyǵyn sezgen bolarsyz. «Balańdy baǵamyn, alańdama, artyńa qaraılama. Ómir sen úshin osy beınetpen tuıyqtalyp qalmas. Baǵyń ashylsa munyń bári bir-aq kúnde umytylady». Apamnyń búıtip sheshim shyǵarýy maǵan kórsetilgen úlken kómek edi. Qalaǵa barǵanda meni quraq ushyp kútip alatyn kim bar? Betaldy laǵý, qańǵyrý, bireýlerge kiriptar bolý... sóıtip búgingi kúnniń dramasyna aınalǵan jezókshelik deıtin «kásiptiń» jalynan jarmasý. Bilýimshe munyń tóńireginde de daý-damaı kóp. Bireýler quptaıdy, bireýler qarsy. Eki jaǵyna da tórelik aıtýyń qıyn. Olardyki de durys, bulardyki de durys. Quptaıtyndar «kúnkórisimiz» dep talaı argýmentterdi araǵa tyqpalaıdy: «Bizdiń de jaqsy ómir súrgimiz keledi jurt qusap..»

Qarsylarynyń únderi óktem, túıeden túskendeı. (Olar óńsheń «qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan zamannyń keıipkerleri», «moraldyq qaǵıdalardan qarys súıem attamaǵan, tańdaılaryna bulbul uıa salǵan sheshender»). Jekeleı júzdesseń júndeı tútedi, ıt qosyp aıtaqtaıdy. «Láppaı, taqsyr, kelisemiz, sizdermen kelispegende... Teginnen-tegin úlestiretin aqyldaryńyzdan aınalaıyn! Óstip órkenıet kóshin órge qaraı súıreı berińizder! Aldaryńyzdan jarylqasyn!».

Ekinshi toptaǵylar, ıaǵnı meniń «áriptesterim. (Bul topqa qalaı qosylǵandyǵymdy áńgimelesem, siz de sharshaısyz. Qysqasha túıindegende bylaı: o-ho, onyń «jaýabyn» ózińiz de bes saýsaqtaı bilip tursyz. Jáne oǵan anaý aıtqandaı kóp bilimniń de qajeti shamaly. Sanada saırap tur barlyǵy ). Aýyldan qalaǵa qańǵyp kelgen qyz... Barar jer, basar taýy joq... Bireýlerdiń emis-emis adresin biledi. Barsa, esikte ylǵı qara qulyp. İshten dáý tóbettiń abalaǵan daýysy estiledi. Vokzalǵa túneıdi. Vokzal tóńiregindegi jeńil-jelpi jumystarǵa jaldanady. Eden tazalaıdy, býfettiń ydys-aıaǵyn jýady. Sóıtip júrgende bireýler buǵan janashyrlyq tanytady, qamqor bolǵysy keledi. Qol ushyn beredi. Vokzal tóńiregindegi jyly páterine ákep qondyrady. Taǵy da tolyp júrgen órimdeı qyzdarmen tanystyrady. Bul orta kóńildi. İshim-jemnen de tarshylyq kórmeısiń. Jutynyp turǵan jigittermen tanysasyń. Olar seni keıde restoranǵa, keıde saýnaǵa, keıde jasaý-jabdyǵy kelisken jeke páterge shaqyrady... Arǵy jaǵyn nesine ejikteısiz. Bilip tursyz. Dap-daıyn senarı. Búgingi kúnniń ertegisi. Jáne san márte jazylǵan, san márte telehabar da túsirilgen, polıseıler san márte reıd te uıymdastyrǵan. «Jeńil júristi qurbylar» degen statámen talaıy túrmege de toǵytylǵan. Eki-úsh kún túnetedi de shyǵaryp jiberedi. Sebebi, taban tireıtin zań tolyqtaı qarastyrylmaǵan. Baıaǵy muraǵa qalǵan komýnıstik ıdeıanyń sarqynshaǵy. Uıat, uıalamyz, ulttyq mentalıtetimizge saı kelmeıdi. Biraq... olar «ońbaǵandar, arsyzdar». Dúńk, dúńk. Barǵan saıyn daýys údeı túsedi. Dúńk, dúńk... Áne, birazdan soń elergen, jaýshaptylaǵan ekpin sál báseńsıdi. Tipti jezókshelerdi jeltoqsanǵa qatysqan qarakóz qaryndastarymyzdy júk máshınesiniń qorabyna tıep, qala syrtyna aparyp, úskirik qara sýyqqa qaramaı «tógip» tastaǵany sekildi sál de bolsa «tynyshtyq» ornaıdy. Al álgi qarǵys tańbasyn arqalap júrgender (ıakı bizder) ondaı-ondaı dúńkildegen, shińkildegen daýystarǵa pysqyryp ta qaramaıdy. «Jumystaryn» jalǵastyra beredi. Kúlemiz-aý, óńsheń paradoksterge toly ǵoı bizdiń qoǵam. Bir jaqty, bir túsinik, bir uǵym. Kim jaman «túngi kóbelekter» jaman. Máseleniń ekinshi jaǵyna attap baspaıdy. «T.K»-terdi qajetsinetin kimder? Suranys azaısa, tipti ǵaıyptan bolmaı qalsa «jezóksheler» qaıda barady. Kimdi izdeıdi, asylyp óle me? Shirkin, sol sylqym jigitterdi ustap alyp, otynyń basynda, bala-shaǵasynyń kózinshe ar sotymen sottasa, jazalasa... Sol sotqa siz de qatyssańyz. Árıne, o jaǵyn baqaıshaǵyna deıin butarlap aıta almaspyn. Meniki bergi jaǵyndaǵy tileýqor kóńil. «Eger bylaı bolsa qaıter edi» deıtindeı syrttaı ton pishý. Shyndyǵynda kúlkińiz keledi. Biz keleshegi keremet, kóptegen memleketterdi qaı jaǵynan bolmasyn basyp ozǵan, ekonomıkasy qaryshtap damyǵan, «jumyssyzdyqty» baıaǵyda-aq aýyzdyqtaǵan jáne halqynyń ál-aýqaty, turmys-dárejesi bıikterden-bıikterge kóterilip kele jatqan, san-salaly el emespiz be?! Keshirińiz, bul men bas aýyrtatyn «problemaǵa» jatpaıdy, tipti mańaılamaıdy. Endi eldik máselelermen «túngi kóbelekter» aınalysatyn bolǵan ba dep teris aınalsańyz da, ózińiz bilińiz. Desek te biz de on jyldyq, bildeı joǵary oqý ornyn támámdaǵan osy qoǵamnyń «belsendi» múshesimiz ǵoı. Álde buǵan kelispeısiz be?! Ózińiz bilińiz, já, qoıdyq, sizder sekildi zıaly qaýym ókilderimen óńesh jyrtysyp aıtysqaly jatqan kim bar?! Báribir jeńis sizderdiń jaǵynda. Kerek deseńiz, «TK»ni adam qataryna qosqysy kelmeıtinder de jyrtylyp aıyrylady. Bul «kásipke» májbúrlikten barǵanymyzdy, erteń qolymyzǵa birnárse ilikken soń bul mańaıǵa jolamaıtyndyǵymyzdy, bizdiń de jurt qatardy «baqytty» ómir súrgimiz keletindigin, tipti júrekteri romantıkalyq sezimderge toly pendeler ekendigimizdi sizderge qalaı dáleldeıik?! Báribir tyńdamaısyzdar. Sebebi, «T.K»—mańdaıǵa jazylǵan qarǵys tańbasy.

Mine, kórdińiz ǵoı (meıli, myń jerden «T.K»-min) keýdem bos keýek bolsa, osyndaı oılardy aq qaǵazǵa tize alar ma em. Iaǵnı, túbi bizdiń qoldan da birdeme keletindigine senińiz! Bári ýaqytsha... bizdiń tilmen aıtqanda «kúnkóris qamy». Sizdiń kókeıińizdi de qandaı pikir túrtip turǵandyǵyn jaqsy bilemin: «Budan basqa kúnkóris túgesilgen be?» Qaıdan túgesilsin. «Esektiń artyn jýsań da, mal tap». Bul joldardyń da avtory bar. Oý, men vokzal ishindegi býfettiń ydys-aıaq jýýshysy bolyp, bir jyldaı jumys istegen joqpyn ba. Barymdy saldym. Erteden qara keshke deıin bel jazbadym. Qaıda jumsasa soǵan jegildim. Qaı qylyǵymnyń jaqpaı qalǵandyǵyn qaıdam, (býfet jekemenshik ıesiniki edi) kúnde keshkilik bir kúndik tabysty qolma-qol sanap alý úshin keletin jýan apaıymyzdyń bir qabaǵy ashylmaıdy. Urysyp kirip, urysyp shyǵady. Syn meniń ádresime kóbirek aıtylady. Únim shyqpaıdy. Keıde 180 gradýsqa burylyp, bas aýǵan jaqqa qańǵyp ketkim keledi. Shyny ydystardy tas edenge bir uryp, ketip qalsam. Qaıdan tabady? (Kúdege túsken ıne ońaılyqpen tabyla ma?) Azdap aryma tıedi. «Bul jumys jaqpasa tabanyńdy jaltyrat! Kún saıyn eki myń teńge, jatar oryn, tegin tamaq. Budan artyq ne isteımiz saǵan?!» Bir jaǵynan onyki de durys. Eki myń somdy qınalyssyz usynady. Býfettiń qara matamen búrkelgen arǵy qaltarysynda, azyq-túlik taýarlary qoıylǵan alasa sákiniń janynda uıyqtaımyn. Jınalmaly temir kereýetti keıin bir buryshqa qoıa salamyn. Tamaqtan tarshylyq joq.

Jón-aq. Adam-aý, men kezinde jaqsy-jamandy kórgen, dıktor bola jazdap bola almaı qalǵan, anaý-mynaý emes Máskeýdi aralaǵan, «aspanǵa áýeletip án salǵan», bir sózben aıtqanda, aýzy «aqqa» erte tıgen «marqasqanyń» naǵyz ózi emespin be?! Namysty taptatyp tiri júrgenniń nesi jaqsy?! Býfettegi aspazdar men satýshylar «qojaıynnyń» týystary. «Jarylqaýshylarynyń» sýyq qabaǵynan soń olar maǵan qaıtip ish tarta qoısyn. Tyrnaq astyna kir izdeıdi. Kemshilik ataýlyny meniń moınyma júkteıdi. Bul qalaı jáne netken ádiletsizdik?! (Ári men dıplomdy mamanmyn. Al myna «boqmuryndardyń» deni dıplom degenniń ne ekendigin de túsinbeıtin bolar). Meni kúń sekildi jumsaýdan júzderi janbaıdy. Eki bilegimdi túrinip alyp, sylp-sylp ydys jýyp jatamyn. Árıne, «ereje» boıynsha ydystardy saldyratýǵa bolmaıdy. Al men ádeıi saldyratamyn (olardyń júıkeleri de temirden jaratylmaǵan). Kisini qorlaý qalaı eken, «kelimdi-ketimdi kisilerden uıalsańshy» dep urtyn toltyryp, kózin alartyp biri ketedi. Ekinshisi de sony qaıtalaıdy. Men de qarajaıaý emesin, ishki esebim túgel. Qýyp jiberse de kóshede qalmaımyn. Bir-eki aıǵa jetetin qarajat qaltada. Qıtyǵatyn sebebim, ydys jýatyn máshıne satyp alýǵa «qojaıyn» tipti nıet tanytpaıdy. Jer sıpap otyrǵan joq. Tek oıy: «baıyǵan ústine baıysam». Kórshi býfettegi orys kempiriniń tirligi maǵan qaraǵanda ájeptáýir. Ydys jýatyn máshınesi sart ta surt jumys isteıdi. Jazataıym bir-eki kún buzylyp qalsa da, ústeme aqysyn tóleıdi. Artyq pul qalta tese me. Men sorlynyń eki qolym bir bosamaıdy. Oıpyr-aı, ádeıi tabalaǵandaı ma, álde bizdiń qoǵamnyń ómir súrý áleýeti solaı ma, búıirdegi kishkene teledıdardan qudaı salmasyn, qaradaı-qarap júrek aınytatyn óńsheń «gúmpildegen» habarlar berilip jatady: «Bizdiń ómir súrý shkalamyz eýropalyq standartqa jetip qaldy». «Tabıǵı baılyqty ıgerý jóninen álemdegi ozyq ozyq elderdiń sanatyndamyz.» «Eń tómengi jalaqynyń mólsheri...»

Oı-oı, siz qaıda?! Sizben sóz talastyryp óle almaı júrmiz be. Jáne «T.K» basymyzben. Dese de, qudaıshylyǵyn aıtyńyzshy, bizdegi jan-jaqtan qulaq tundyra gúmpildegen ylǵı ótirik, ylǵı madaq sózder kisini mezi qylmaı ma? Shyndyqtyń betine nege týra qaramaımyz?! Mine, senseńiz, dıplomdy maman ysyldap-pysyldap taǵy kimnen ǵaıbat sóz estir ekem dep, jan-jaǵyna jaltaqtaı qarap, kir-qoqys jýyp jatyr. Ne úshin ınstıtýt qabyrǵasynda tórt-bes jyl salpaqtadym? Dúńk, dúńk. «Biz, biz degen kosmos dáýiriniń urpaǵymyz?!..» Aıtyńyz ǵoı, taǵy aıtqyńyz kele me? Bári esimde. «Óz baqytyńdy óziń tap! Eldiń belsendi patrıoty bol, artyńnan kele jatqan urpaq saǵan qarap boı túzesin!».

Sonymen solaı, siz jaqtyrmasańyz qaıteıin, qas pen kózdiń arasynda sol «ortanyń» belsendi ári tabysker, óte ónimdi «taýaryna» aınalyp shyǵa keldim. Bul — sylp-sylp ydys jýýdyń «ótpeli dáýirin» múldem umyttyrdy. Kóńildi, jan-jaǵyń qyzyldy-jasyldy kıingen óńsheń júziktiń kózinen ótetin «áriptes» qurbylaryń. Olardyń da men sekildi «durys ómir súrgileri keletindigin» jaqsy túsinemin. Bul topqa anaý-mynaýdyń ońaı «shóbi» túse bermeıtindigin de esten shyǵarmańyz. Aldymen joǵarǵy «ákimshilikke» «emtıhan» tapsyrasyz. «Emtıhandy» eki-úsh apaı qabyldaıdy. Olardyń biri — «dıspecher», ekinshisi -- «esep komıtet»», «úshinshisi» — «qarjy polısıasy». Tártip túrmedegideı qatal ám jaýapty. Seniń ishki álemiń, oı-maqsatyń, qoǵam jaıly túsinigiń... Olar «qosymsha suraqtarǵa» jatady. Negizgi sapalyq kórsetkish — syrtqy pishiniń, ıakı sulýlyǵyń. Adammen til tabysýyń. Bireýdi jaqsy kóresiz be, jaman kóresiz be, emosıaǵa berilmeısiz. Kúlip júrý, barynsha mádenıetti, izetti bolý...t.b.

Basty mindetter: «dıspecher» — komandır. «Jumys kestesin» sol kisi ázirleıdi. Oǵan qarsy kelýge, nemese «kesteniń marshrýtyn ózgerteıin» dep «ótinish» aıtýǵa bolmaıdy. Jumsaǵan baǵyttan bas tartpaýǵa, «tapsyrmany» minsiz oryndaýǵa jáne «tótenshe jaǵdaı» týyndap qalsa, dereý «dıspecherge» habarlaýǵa mindettisiń. Árbir qımyl «protokolǵa» tirkeledi. «Dıspecherdiń» tolyq seniminen shyqqansha baqylaýda bolýyń, jasyryn «jansyzdardyń» nysanasyna aınalýyń da bek múmkin. «Synaqtardan» qalaı ótkendigiń jónindegi «anyqtamany» tiri adamǵa sezdirmeısiń. Ony óziń jáne «joǵarydaǵy» úsh adam ǵana biledi. Kıim, opa-dalap, baılanys, dárigerlik kómek, kúndelikti júris-turysqa arnalǵan qosymsha shyǵyn «dıspecherdiń» ruhsatymen ǵana sheshiledi. «Esep komıteti», «qarjy polısıasy» sekildi «uıymdardyń» qandaı sharýalarmen aınalysatyndyǵy, saǵan paıdasy tıe me, tımeı me... Bul suraqtar jaýapsyz kúıinde qala beredi.

«Marshrýttar» myna kórsetkishterge qarap belgilenedi, bir jaǵynan muny «klıentterdi qabyldaý erejesi» dese de jarasady. «Búdjet» osy yńǵaıda bólinedi jáne qatań talap etiledi. «Tabysty» jasyrsań, ne ótirik aıtsań — jazaǵa kesilesiz, eger «joǵarǵy jaq» ymyrasyz «sheshim» shyǵarsa qańǵyp kóshede qalýyń da ǵajap emes... Nege kúlesiz, kúletin túgi joq, kerisinshe jınaqy ári taza júrýge ıtermeleıtin «stımýl». Eger «tapsyrmany» tap-tuınaqtaı oryndap, bireýden sóz estimeı, tipti «tapsyrys berýshileriń» kóbeıe tússe erekshe qurmetke bólenesiz. Jalaqyńa «ústeme» qosylady. Nemese kezeksiz «eńbek demalysyna» shyǵasyz. Qalanyń mádenı oryndaryn aralaýǵa, kóńilderi tússe, ózge óńirlerde turatyn jaqyn-jýyqtaryńa baryp kelýge de «joldama» beriledi. Biraq munyń bári «dıspecherdiń» «nastraenıesine» baılanysty.

«Klıentterge» qatysty «shkala» mynadaı:

«Shaı-pul» — bular otqa túsken kóbelek tárizdi. Kózderi alaqtap, kez kelgen tysyrdan tura qashatyndaı úreılenedi. Senimen de jóndep tanyspaıdy. Aty-jónin jasyryp, áldebir esimderdi ataı salady. Ókinishke oraı, ol qýlyqtary da uzaqqa barmaıdy. «Sotkasy» qapyda qońyraý shalsa tamaǵyna tas turyp qalǵandaı tutyǵyp, álek-shálegi shyǵady. (Áıeli ekendigi birden belgili). Sosyn dereý «sharýaǵa» kóshedi... Onyń da shyraıyn shyǵarmaıdy, shala-pula. «Apam da ań-tań, men de ań-tań». Yshqyryn kóterip jatyp, «meni tanymaısyń, men jaıynda tiri janǵa tis jarmaısyń» dep ólgenshe jalynady. (Onyń endi bizge qajeti qansha, atamnan arman). Tıyn-tebeni de aýyz jarymaıdy. «Dıspecher» aıtqan soń amal ne, kónesiń bárine. Aıaq kıimin shala kıip, bireý ustap alatyndaı, basqyshpen tómen júgirip bara jatady. Sol tıyn-tebenin bala-shaǵasynyń keregine jaratyp, artyn qysyp tynysh júrse qaıter edi...

«Qazy-qarta». Bular qalaǵa alys aımaqtardan kelgender. Túrli jınalystarǵa, forýmdarǵa qatysady. Kópshiligi shekten tys etjeńdi. Júris-turystarynan jer oıylady. Qazy-qarta, araq-sharap arqalap ákeledi. Qyzmetteri — úlken dókeılerdi qonaq etý. Sóıtip, negizgi máselelerin qonaq úıde sheship alýǵa tyrysady. (Buıyrǵan nesibe degendi qoısańshy). Biz týraly: azdap kóńil kóterý, «jyl boıy qara shańǵa kómilip jumys isteımiz, eptep dem alaıyq» deıtin tosyn oılar aıaq astynan «kún tártibine» ene ketedi. Jáne jyldam sheshiledi. Sebebi, ólerdegi sózin aıtyp, qonaq úıge shaqyrǵan dókeıleriniń qoldary bosamaı qalady. Olardy da odan joǵary turǵan sheneýnikter basqa maqsattarǵa jumsaıdy. Ondaıda bizdiń «dıspecherdiń» eki-úsh qalta telefony qoldy-aıaqqa turmaı bezek qaǵady. Sáti túskende ol kisi de ózin kórsetip qalýdy esten shyǵarmaıdy. «Qyzmetshilerin» «konkýrstyq» negizde tańdap alady. (Sondaı «konkýrstardan» meniń de úsh-tórt márte kezeksiz ótip ketkenim bar. Mundaı pysyqtyqty árıne, ózge «áriptesteriń» unatpaıdy. Sálemdesýleri salqyndaıdy. «Qara torynyń ádemisi-aý, ústimizdi basa-kóktep qaıda barasyń?!..»)

Bir ǵajaby, álgi jaısańdar bir-eki rómkiden soń «janym, kúnim, quldyǵym» dep asty-ústińe túsedi. Tamaǵyńnan ıiskeıdi. Shashyńnan sıpaıdy. Qorbańdap adresin jazyp beredi. «Jolyń tússe habarlas! Qatysyp turaıyq, kelesi kelgende birden sizdi taýyp alatyn bolaıyn. Menen jamandyq kórmeısiz!» Qyzdy-qyzdymen úlken bir mekemede bastyq bop isteıtindigin de aıtyp kep jiberedi. Mundaılarmen ýaqyt ótkizý zıansyz, kóńilden shyqsańyz «stavkasyn» da ústemeleıdi. «Shaı-puldar» sekildi tıyn sanamaıdy. Taksımen páterińe deıin jetkizip salady. Sharshamaısyń...

«Tyń ıgerýshiler» — «kóńil kóterý» oınyna endi-endi tuıaq iliktirgender. Kópshiligi stýdentter, ne kolejdiń oqýshylary. Jalǵyz-jarym júrmeıdi. Shetterinen qý. Ózderine yńǵaıly sátte ǵana «in qazady». Jalpy dúrmekke qosylýǵa qaltalary kótermeıdi. Otyz kún orazada, naýryz merekesinde bizdiń «qyzmettiń» ystyq temperatýrasy sál-pál tómendeıdi. Mine, osyndaı «abyrjyda» álgiler arly-berli moıyndaryn sozady. Arqa qysy belgili, keıbireýi alystaǵy aýyldaryna jete almaıdy. (Onyń bizge qajeti qansha?) «Tyń ıgerýshilermen» «jumys» isteý qyzyq ári ońaı... San túrli kınolardan kórgenderin isteıdi ǵoı sorlylar. Jeke bólmege qaraı ıtermeleıdi. Maqul. Qushaqtaıdy, tósimizdi aımalaıdy... Endi sheshine bergende... qoıanshyǵy ustaǵandaı, qabaǵy kirjińdep teris aınalady. Túsinesiń, amal qaısy...

«Tirápki» (trápka). Bularmen birer saǵat birge bolý azap. Bir staqan vıno ishse ishindegisiniń bárin aqtaryp, aqyrynda jylaıdy. Jylaǵanda da etekteri jasqa tolady. Áıeliniń, bala-shaǵasynyń tastap ketkendigin aıtyp, zar eńireıdi. Jalyǵasyń, endi bir qarasań kereýettiń bas jaǵyna ıegin artyp, qannen-qapersiz uıyqtap jatady. Sen de dalaǵa atylasyń...

«Shpıondar». Eń qıyny osylar. Ne oılap otyrǵandyǵyn sezdirmeıdi. Syzdanyp, ishin aldyrmaıdy. Seniń aldyńda da elpektemeıdi. Mańǵaz. «Seni satyp alǵanmyn» degendeı óktem sóıleıdi. Anaý-mynaýyna kónbeı qoısań, jaqtan tartyp jiberýden de tartynbaıdy. Naǵyz jaýyzdar! Dóreki. Júrek jylytarlyq jyly sózderin de buldaıdy. Saq. «Erteń menen qyzmet surap júre me, jumysqa ornalasýyma járdemdes deı me» dep oqtaý jutqandaı sazarady. Jaqsy jaǵy: taza, ústerinen qymbat ıissý ańqıdy. Qymbat páterlerden de aqsha aıamaıdy. Ne saýnaǵa shaqyrady. İshimdikke qınamaıdy. İshseń de, ishpeseń de óziń bil. Seniń aty-jóniń, qaıdan kelgendigiń, jasyń, balań bar ma-joq pa, buryn turmysqa shyqtyń ba, shyqpadyń ba?! — Olar týraly aýyz aýyrtpaıdy. Bulardy maqtaı berý de orynsyz. «Itterine» tap kelseń, temir torǵa túskendeı aıanyshty hal keshesiń. Ýaqytpen sanaspaıdy. Mas kúıinde qorlyqtyń kókesin kórsetedi. (Onyń bárin jiktep aıtýǵa bizdiń de júzimiz shydamaıdy. Ondaı da ózimizdiń «jedel járdem» kómegine júginesiń. «Dıspecherge» shuǵyl habar jetkizesiń. «Jekpe-jektiń» aıla-tásilderin jetik biletin boıjetkender bizde de bar, mynaý degen jigitterińe ál bermeıdi. Oń kelgenin -- oń, sol kelgenin -- sol, uryp jyǵady).

...Budan eki jyl buryn qara sýyq kúz aıynda sol «shpıondardyń» qoldaryna túsip qalǵanym bar. «Azap lagerinen» bir mysqal kemdigi joq-ty. Shaqyrý úsh qurbyma qatar tústi. Bir kósheniń qıylysynan jeńil máshınemen alyp ketti. «Qaıda baramyz?» «Qazir kóresińder» deıdi júrgizýshi janyndaǵy jylmańdaǵan juqaltań jigit. Qyzyl kirpishten salynǵan qala ortalyǵyndaǵy eki qabatty kotejdiń elektr qýatymen ashylyp-jabylatyn qaqpasy bizdi birden «jutyp» qoıdy. Aýla shaǵyn. Dastarhan syrtta jaıýly. Belderine aljapqysh baılaǵan eki jigit káýap pisirip, zyr qaǵady. Qarsy alý jaman emes ázirge. Biz aýyzǵy bólmedegi dıvanǵa jaıǵastyq. Jaqyn mańnan jeńil áýenniń yrǵaǵy estiledi. «Tańǵy elesti» qulaǵym shalyp qaldy. Osy ándi bala kúnimnen unatamyn.

«Turyńdar! Alǵa-úsh, artqa-tórt qadam attańdar!» Oıbaı-aý, munyń nesi qupıa, talaı kórgen quqaı. «Kúıeýlerimiz» bir tesikten syǵalap, «qalyńdyq tańdaý» aksıasyn ótkizip jatqan bolar. Meıli, tańdaý solardyń jaǵynda, bizge báribir. Eki qurbymdy jastary bizben shamalas eki jigit keldi de qoltyqtap, syrtqa shyǵaryp áketti. Bılep júrgen sekildi. Meniń «jigitim» sylqym bireý me kim bilsin, jýyq arada kórine qoımady. Qorqynysh, tanymaıtyn orta, bir pálege kezigip qalmaımyn ba deıtin sezimder bizdi «aınaldyra» bermeıdi kóp. Joq, olaı emes! Táýbe! Boı-soıy kelisken, qysqa shashyn bir jaǵyna jyǵa taraǵan, ádemilep qyrynǵan, ıyǵyna sý jańa móldirdeı qara kostúm ilgen «jas myrza» jasandylaý jymıyp keldi de qolymnan aldy. Ne aıtary bar, meniń jarym bolsyn-aq deıtin jigittiń sultany. (Jaman oıdyń aldymen alqymdaıtyndyǵyna ne berersiń. Áıeli, balasy bar ǵoı, bul jolǵa ne ıtermeledi? Álde bizdiń «dıspecherdiń» quryǵyna baıqamaı túsip qaldy ma. Soǵan qaraǵanda bizdiń de anaý-mynaý «arzan taýar» bolmaǵanymyz ǵoı!)

Qatarlasyp syrtqa shyqqanda aýla ishindegiler «bravosyn» áldeneshe qaıtalap, dáp bir prınsti jubaıymen kútip alǵandaı, qol shapalaqtap turyp qarsy aldy. Neniń qurmeti? Ótirik jymıǵan boldym. Baıqaımyn, eki qurbym meniń «baqytymdy» «kóre almaǵandyqtaryn» báribir jasyra almady. Biriniń-biri búıirin túrtti. (Erteń úıge barǵan soń, munyń sońy jaqsylyqpen bitpeıdi. Meni atarǵa oq taba almaı júrgender jeterlik. Jolym bolǵysh, «ádemiligim» únemi alǵa súıreıdi. Kedergilerdiń bárinen qınalmaı ótip ketemin. Ótip ketemin de, eń sulý jigit aldymen maǵan buıyrady. Mundaı «ádiletsizdik» keshirile me?! Syrtymnan bireýlerdiń ańdyp júrmesine kim kepil. Ózgelerdiń aldyn orap ketýim bul bir emes, eki emes. Jeter!)

Súıtsek, búgin «sultanymnyń» «týǵan kúni» eken. Otyz beske shyǵypty. Syılyqtar ústól ústinde úıilip jatyr. Aýqatty orta, aıtqyzbaı-aq belgili bolyp qaldy. Mundaıda ne isteý kerek?! «Dıspecher» álsin-áli qulaǵyńa sybyrlaǵandaı: «Aıanba, baryńdy sal, qolǵa túse bermeıtin klıentter!» Barymdy salǵanda, jurttyń kózinshe moınyna asyla ketip, betinen súıip alsam, «jeńiltek, ushqalaq» tizimine jazylamyn. Ustamdy bolǵan myń artyq. Ózi ıshara jasasa, bizdiń «qurmet» daıyn ǵoı.

Tóńiregindegilerdiń oǵan syılaǵan basty syılyǵy — men. Tiri, jany bar. Yńǵaıǵa kónedi. Oıyn máshınesin júrgizetindeı «batareıany» qajet etpeıdi. Bárinen buryn lázzatqa bóleıdi, kaıf alasyń. Kaıf! Osy sózdiń mán-maǵynasyn túsinetinder de, túsinbeıtinder de dalaǵa laǵa beredi. «Budan basqa kaıf alatyn dúnıe quryp qaldy ma?» İshtik, bıledik. Jigitter ónerlerin kórsetti. Bireýi ústól ústindegi araq toly staqandy qolyn tiremesten, tizesin búkpesten tisimen tistep, keńirdegine bir-aq qylǵytty. Ekinshisi aýzyna suq saýsaǵyn tyǵyp ysqyrdy. Men gıtaramen án shyrqadym. Keıin osy «ónerimdi» beker kórsettim-aý dep ókindim. Óıtkeni, maǵan qolqa salýshylardyń qatary tym kóbeıip ketti. Onyń ber jaǵynda «kúıeýim» de jaılap kelip, qulaǵyma sybyrlady. (Onyń atyn suraǵanym joq-ty, suraǵanmen aıta ma?) Aıtpaıdy, sebebi, myna aýlanyń ishin shylǵı ótirik elesi kezip júr. Bireý-bireýmen ótirik «syrlasady», ótirik «muńdasady» tipti ótirik súıisedi. Ótirik, bári ótirik!.. «Myna shýyldaqtarǵa sezdirmeı, ekeýmiz ońasha qalǵanda án salǵanyńda ǵoı!.. Daýysyńyz keremet! Ókinishtisi, dilgár dúnıeniń qunyn túsirip aldyńyz». Dilgár dúnıe... Esime Qadyrǵalıdyń Máskeýge bara jatqan joldaǵy opasyz qylyǵy túsedi: «Páktigińnen aıyrylyp qalypsyń ǵoı». Onyń janynda bul ne táıiri!

Sheteldik shampan býyn-býyndy balbyratyp barady. Qolqalaýsyz ózim ishemin. İshkim keldi. Onyń da bir sıqyry bar bilem, ishken saıyn jalǵasyn tileıdi. Birinen soń birin. Dene qyzdyratyn bıdiń de túbin túsirdik. Dúrkiregen tosta ne aıtylmady deısiz, biz dáp bir jastyq shaǵyn birge ótkizgen «ejelgi dostarǵa» aınaldyq ta shyqtyq.

Kotejdiń joǵarǵy qabaty bárimizge jetkilikti edi. Jeke-jeke bólme. Ózimizge tıesili bólmege de eki-úsh márte «kirip-shyqtyq». «Týǵan kún ıesiniń» ıntımdik qatynasqa degen qulshynysy myqty. Terletedi. Tájirıbesi mol. «Tyń ıgerýshilerdiń» tirligi munyń qasynda ádire qalsyn! Kesh batqanyn bilemin, qarańǵy túskeni de emis-emis esimde.

...Birde eki-úsh jigitpen úlken qalany qaq bólip ótetin ózen jaǵasynda júrgendigimdi ańǵardym. Taza aýada serýendeý úshin, ne bas jazý úshin keldik pe? Já, solaı-aq bolsyn, al janymdaǵy «áriptesterim» qaıda júr? Eki keshtiń arasynda qaıda joǵalyp ketken? Myna bozymdar kúsh kórsetip, mazalaryn alǵan soń «jedel járdem» shaqyrtty ma?! Endeshe meni nege tastap ketken? Apyr-aı, á?! Qyzǵanyshtyń qyzyl ıti sýmańdap, araǵa kılikpese ne qylsyn. Úsh jigittiń kóńilin qalaı «tabar» eken dep, meni jaý qolyna ádeıi tastap ketkennen saý ma? Bilem ǵoı, olardyń menen ala almaı júrgen «óshteri» bar. «Joly bolǵysh bıkeshti úlken «synaqqa» salyp, myqtylyǵyn baıqaıyq!»

Ózenniń oń jaǵalaýyna kirpish tastar tóselgen. Bas suqqylap áketip barady. Ózim ishtiń be, álde mynalar qınap ishkizdi me? Eshnárse esimde joq. Olar bir oryndyqta, men ekinshi oryndyqta búk túsip, búrisip jatyrmyn. Júregim aınydy. İshimdeginiń birazyn «tastaǵan» soń, eńkeıip ózen sýymen beti-qolymdy jýdym. Bolar-bolmas ál jıdym bilem. Qısaıyp jatqandy jaqsy kóremin. «Jedel járdem» shaqyrtsam ońdy bolar ma edi. Biraq qaı mańǵa tap bolǵanymdy dáp basyp aıta almaımyn.

—Araq taýsyldy, — dedi bireýi. — Endi ne isteımiz? Aqsha da túgesildi.

Sonyń artynsha olar áldenege daýlasyp, kelise almaı qaldy. «Mynany sataıyq» — Ekinshisi meni nusqady. Betaldy tura qashqym keldi. Ózenge batyp ólsem de. Biraq býyn-býynym bosap, aıaǵymdy ilgeri basqyzbaıdy. Maǵan ne kóringen? Buryn-sońdy mundaı kúıge kezikpegem-di. Satyp jiberetin men bazardaǵy mal ma ekem?!...

Janymyzdan uzyn boıly, sporttyq formada kıingen úlken kisi daǵdyly júrisimen ótip bara jatqan-dy. «Aqsaqal, — dedi bizdiń toptyń belsendisi, — siz de jas boldyńyz ǵoı. Basymyz synyp barady, járdemdesińiz!» «Qalaı, qaıtip?» «Bir jartylyqqa jetetin aqsha berseńiz, artyq suramaımyz!» «Artyǵy túgil, aqsham bolsa da bermes em. Jurt dem alatyn oryndy at qorǵa aınaldyryp jiberipsińder! Myna qoqystaryńdy kim jınaıdy? Álde polısıaǵa habarlap, qamatyp jibereıin be?!» «Onyńyzdan túk shyqpaıdy. Qamatsańyz, qamatyńyz. Al qazir qudaı úshin bir jartylyqqa jetetin birnárse taýyp berińiz! Tegin emes. Bir jartylyqqa myna qyzdy basy bútin aıyrbastaımyz. Baıqaımyz, siz de áli tuǵyrdan taımaǵan sekildisiz. Sekstiń túbin túsirińiz tań atqansha...»

Bir qarasam, satyr-sutyr tóbeles qyzyp beripti. Sport formasyndaǵy aǵaı ishpegen ǵoı, onyń ústine qarýly. Jan-jaǵynan jaǵasyna jarmaspaq bolǵandardy bir-bir judyryqpen ushyryp túsirdi. «Aıýandar!» degenin anyq estidim. Álgiler tus-tusqa tyrqyraı qashty bas saýǵalap.

Janyma keldi. «Bul ne qylǵanyń, quldyǵym-aý!» dedi jaılap. Saı-súıegim úgitildi. Mundaı janashyrlyq sózdi estimegeli qaı zaman. Dúnıe shyr kóbelek aınaldy...

3. ÚIDE

Ýaqytqa biz, álde ýaqyt bizge táýeldi me. O jaǵyn ajyratýǵa órem jetpedi. Mine, sonan beri eki jyl aradan zýlap óte shyǵypty. Meniń ómirimde de kúrdeli ózgerister boldy, túbirli ózgerister. Ne qudiretiniń baryn aıdam, taǵdyrdyń maǵan kúle qaraǵan osy bir eleýli sátterin ózgelerge de bastan-aıaq baıandasam, boryshtan qutylǵandaı bolmaımyn ba deıtin senim únemi alǵa jeteleıdi. «Men bastan keshken hıkaıattan sabaq alyńyzdar!» Netken jıirkenishti! Bul ádis túptep kelgende ótken dáýir sarqynshaǵy. Alady, almaıdy, ony árkimniń júrek qalaýy biledi. Meniki ishtegi túıtkildi syrtqa shyǵarý, boıǵa daryǵan ýdan qutylý. Ýdan qutylýdyń jolyn taptym. Osy joldardy oqyǵan pendeniń beıtarap qalmasyn ishim sezedi, qarǵys aıtsa da, alǵys aıtsa da erik ózderinde. Aı, qaıdam, alǵystyń aýyly alys bolar. «Jeńil júristiń» kórigin qyzdyrǵanym úshin alǵys dámetkenim — týra aqymaqtyq! Qarǵys aıtqandarǵa da rızamyn. Áıteýir, oń desin, teris desin, báribir meniń aty-jónim birazǵa deıin esterinde júredi. Umyta almaıdy. Bıotoktary deneme ınedeı qadalar. Bárin de aýyrsynbaı kóteremin. Sonyń arqasynda kúnám jeńildeıdi. Kúnániń jeńildegeni — boıdaǵy ýdyń taraǵany. Men týraly bireý-bireýge sybyrlap, jer-jebirime jetsin. Tym alaqaı! Aty-jónim esh jerde atalmaı, ishtegi ýdyń beti jabýly qazan —jabýly kúıinde qalsa masqaranyń kókesi sonda!

Mine, kórdińiz be, meniń aty-jónim sizge da birshama tanys bolyp qaldy. Telefonmen habarlasqyńyz kele me, qalaýyńyz bilsin. Qandaı suraǵyńyzǵa da tolyqqandy jaýap beremin. Sóıtip menimen «syrlasatyn» adamdardyń qatary kóbeıe túsedi. Olar meniń banktegi «dıpozıtym». Al meniń qolym bos, zerikkendikten emes, únemi syrlasatyn adam izdep júremin. Ý sonda baryp ydyraıdy, oǵan tıtteı kúmánińiz bolmasyn. Bul sheshimnen meni eshkim bas tartqyza almaıdy...

Sol túni álgi janashyrlyq tanytqan úlken kisi qolqany qabatyn araq ıisinen qanshalyqty jıirkense de onysyn sezdirmeı, asqan sypaıylyq tanytyp úıine súırelep ákelipti. Aıaǵynan tura almaıtyn «ǵaripti» súırelemegende qaıtedi. Jatqan ornymnan qozǵamaı aıdalaǵa tastap nege júre bermegen? Adamnyń adamǵa degen aıaýshylyq sezimi áli de tiri eken-aý! Bireýler ony baıaǵyda «ólip» qalǵan deıdi. Qatelesesiz. Úıge kelgen soń tyr jalańash sheshindirip, ystyq vanaǵa salyp, jýyndyrsa kerek. (Áne, albastylyqty qarańyz, tyr jalańash sheshindirýge ábden etimiz úırenip ketken. Qarsylyq kórsettim be, álde boıymdy jınaı almaı bylq-sylq etip tura berdim be, túgi esimde joq). Sýyq tıip qalmasyn dep, denemdi spırtpen ábden ysqylaǵan syńaıly. Hosh, sol jatqannan erteńgi tús áletinde bir-aq oıandym. Borsha-borsha terlegenimdi, ana dúnıege ketip baryp, qaıtyp kelgenimdi onsyz da bilip otyrsyz ǵoı, nesine qaıtalaı beremin. Kózimdi ashsam bóten úıde jatyrmyn. Typ-tynysh. Tula boıymdy mamyqtaı aq súlgimen tańyp tastaǵan. Aıaq jaǵymda úıge kıetin jeńil-jelpi kıimder, sý jańa áıel halaty selofan qaltadan shyǵarylmaǵan. Oý, bul qaıdan tap bolǵan batpanquıryq?! Álde aǵamyz meni bireýmen shatastyryp alǵannan saý ma? Tanymaıtyn, buryn-sońdy kórmegen, bilmegen «T.K»-ni birden úıine kirgizgeni qalaı? Úı bolǵanda qandaı úı, jáı páterge uqsamaıdy. Jıhazdaryna kóz súrinedi. Ne isteımin? «Jedel járdemniń» kómegimen tabanymdy jaltyratsam ba? Osy ýaqytqa deıin nege bir habar bermediń dep «dıspecher» de syrtymnan shańymdy qaǵyp jatqan bolar. Kózine tússem ońdyrmaıdy. Sebebi, men «jarǵy» talaptaryna qarsy, óz betimshe áreket jasadym. Bul keshirilmeıdi, «jumystan» qýylasyń, ne «ortaq qazanǵa» jospardan tys «tabys» túsiresiń.

Dáý de bolsa maǵan arnalǵan bolar dep aq mamyq halatty ıyǵyma ilip, as bólmesiniń esigin ashtym. Sol buryshtan ádemi tamaq ıisi shyǵady. Úlken kisi meni kórgende qalbalaqtap, qolynan áldebir ydysty túsirip ala jazdady: «Turdyńyz ba, uıqyńyz qandy ma, endeshe shaı daıyn...» Qudaı-aý, mundaı jyly sóz estımin degen úmit kimniń oıynda bar. Tús, tús kórip turǵannan saýmyn ba?! Qaıda tap bolǵam? Eski kıimderimdi qolǵa bir túsirsem, qaramdy batyrarmyn bul jerden. Solaı, sóz joq myna kisi meni bireýmen shatastyryp tur. Jumbaqtyń sheshimi tabylmaı turǵanda tabanymdy jaltyratýǵa tıistimin. (Bas áli tolyq iske qosylmaǵan, ystyq shaı ishken artyqtyq etpes edi).

Kıimderimdi surap em, qoqysqa ketti dep ıyǵyn qomdady. «Osy úıden de siz kıetin birdemeler tabylar». Bal qosylǵan ystyq shaı saı-súıegińdi jibitedi. Ara-tura úlken kisiniń bet-júzine urlana kóz júgirtemin. Salmaqty, ustamdy. Mansaby mol qyzmet istegendigi de bep-belgili. Sózderi de map-maıda. Ótken túnniń qyzyq-shyjyǵyn eske túsirip, «aınalaıyn-aý, bularyń neni» qystyryp jiberetin shyǵar dep em, o jaqqa attap baspady. «Ázir sizge kóp tamaq ishýge bolmaıdy, — deıdi qamqor nıetpen, — eptep-eptep. Qazir dáriger shaqyrtamyn. Kórsin, teksersin. Eger aýrýhanaǵa jatyp emdeletin bolsańyz...» «Qaıdaǵy aýrýhana?! Siz-siz, meni...» «Iá, sizdi dárigerlerge teksertý kerek. Túgeldeı...» «Sosyn?» «Sosyn kórermiz».

Shaı ústindegi «syrlasý» osymen támám. Úı-ishin aralatty. Qala ortalyǵyndaǵy keń saraıdaı tórt bólmeli páter. Ár bólme ártúrli jıhazǵa toly. Bógde adam qarasy da baıqalmaıdy. Sonda myna kisiniń jalǵyz turatyn bolǵany ma? Jalǵyz basty erkek. Qyzyq adam! Urlasa da táýirin urlasyn deı me. Ań-tań kúıdemin. «Myna zamanda osyndaı da aq júrek adamdar bolady, á?! Esik qońyraýy qaǵylǵanda ózimdi qaıda qoıarymdy bilmedim. Áıeli, ne bala-shaǵasy kirip kelse. Meniń nem keter deısiń. Ákeleriniń ıt terisin basyna qaptaıdy ǵoı. Janym ashıdy. Jaqsy adamdy qıanatqa qalaı qıarsyz. Bizde de júrek bar. Meni sheshindirip ystyq vanaǵa túsirgen adamnyń janyn qınaıdy-aý, bekerge azaptaıdy-aý! Elge belgili jaǵdaı... «Jas qyzben birge bolǵan». «Joq, olaı emes, ol ondaı adam emes!» dep shyryldaǵanyma qulaq asatyndar tabylsa!

Kirip kelgender óńsheń dárigerler edi. Bir brıgadany túgel shaqyrtqan jáne ártúrli salanyń mamandary. Basymnan bashpaıyma deıin tekserýden ótkizdi. (Gınekolog, stomatolog, ýrolog, kardıolog...) «Alańdaıtyndaı eshnárse joq!» — dedi olar bir aýyzdan. Bizben de jeńil qoshtasty. «Kerek bolsaq shaqyrtarsyz». Meni myna kisiniń kimi boldy eken degenderin qaıdam. Qatal rejımniń qursaýynda qaldym. Tús mezgilinde tas búrkenip uıyqtaımyn. Tórt mezgil tamaǵym tarazyǵa tartylady, bir gram artyq, ne kemdigi joq. Naqpa-naq. O-ho, qalta telefonnan «dıspecher» qylǵynyp ólip qala jazdaıdy. Sybaǵanda da ákemdi kózime kórsetti. Qolyna tússem shashymdy julatyn túri bar. Ne isteıin? «Keshirińiz, qınalǵanda qol ushyn bergen «jaqsylyǵyńyzdy» umytpaspyn». Sóıttim de telefondy segizinshi qabattan laqtyrdym da jiberdim. Bul sheshimge qalaı bekingenim de túsiniksiz. Iaǵnı, úırenshikti «shańyraqtan» aýlaq júrgim keldi.

Keshki tamaqty tize qosyp birge ishemiz. Ol kisiniń azan shaqyryp qoıǵan esimi — Bahradın edi. Kózin baqyraıtyp qoıyp, úlken kisiniń atyn qalaı atarsyń. Kóke desem qalaı bolar. Bizdiń jaqta jaqsy kórgen adamyn kóke deıdi. «Jaqsy kórgen adamyn». Bul túsinik ázirge artyqtaý. «Jaqsy kórýge» nege bir jaqty qaraımyz, a?! Bárin anaıylyq aýlasyna aparyp jumarlap tyǵa salamyz. Obal-saýabymen de sharýamyz joq. Máselen, myna kisini qalaı jaqsy kórmeısiz? Meni týǵan qyzyndaı, ne týǵan qaryndasyndaı mápeleıdi. Qazan-oshaqqa qolymdy tıgizbeıdi. Nesin jasyraıyn, ydys jýý meniń ejelgi kásibim. Áldeneshe márte bul úıden qashyp ketýdiń de josparyn syzǵylaǵam. Osy toıǵanym da jeter. Ómirbaıanyn túgin qaldyrmaı baıandap berdi. Al meniń aýzymdy ashtyrmaıdy. Men-«T.K»-min. Oǵan basty kýáger de ózi. Sonan kele... Ómir boıy dıplomatıalyq qyzmette bolypty. Mınıstrliktiń jaýapty departamentin basqarǵan. Áıeli munan bes-alty jyl buryn qaıtys bolypty. Bir ul, bir qyzy bar. Olar shetelde, úıli-barandy. Ákelerimen apta saıyn habarlasyp turady. Kókemiz nemerelerin saǵynady-mys, úlken qalany qaq bólip ótetin ózen boıyndaǵy kemelermen qydyrtýdy armandaıdy-mys, ana tilin umytyp qala ma dep alańdaıdy-mys.

Óz-ózime keldim, budan sońǵy ómirim ne bolmaq? Ómirimniń sońǵy jyldary «ot ishinde» ótti. Baıaǵydan berge «baıandaǵandarymdy» «ot ishindegi ómir» demeske sharań qaısy? Ylǵı arpalys. Jeńiske jettim be, jeńiliske ushyradym ba? O jaǵyn kókem qalaı baǵalar eken desem, aýzymdy ashtyrmaıdy. Ózi, tek ózi jaıynda. Meni burynnan biletin adamdaı erkeletip arqamnan qaǵady da, áńgime arnasyn basqa baǵytqa buryp jiberedi. Birneshe aıdyń júzi boldy, peıishtegi hor qyzynan bir mysqal kemdigim joq. Keshkilik ózen boıyn jaǵalap, serýenge shyǵamyz. Janymyzdan ótip jatqan kisiler bizge suraýly keıipte nazar aýdaratyndaı seziledi. «Shal men sulý». Odan basqa ne desin! Qaıdaǵy-jaıdaǵylardy aıtady, men tyńdaýshymyn. Osy júrisimizdi «áriptesterimniń» biri kórip qalmaı ma? Kórse dereý «dıspecherdiń» qulaǵyna jetkizedi. Qashqynǵa qoldanar jaza belgili. Jalań denemnen taspa tiletin shyǵar. Ózgelerdiń qudaılaryn umytyp ketpes úshin. Al sonda «kúndesterim» qandaı raqatqa batar edi deseńshi! Syqylyqtap, mıyqtarynan kúler edi. «Shalmen jatqan qalaı, unady ma? Tań atqansha ózińniń de silikpeń shyqqan shyǵar». Ánsheıin dolbar meniki. Olardyń ózen jaǵalap ne bastarynyń iskeni. Bul mańǵa at izin salmaıdy. Solaı bolǵan kúnde de qorǵaýshym olardyń qaqpaqylyna kónbeıdi. Bir túrli arqamdy asqar taýǵa tiregendeımin. Qıaldanyp, tús kórip júrgennen saýmyn ba? Serýennen qaıtar jol men úshin tym aýyr. Bıik úıdiń aýlasyndaǵy qum ústinde nemerelerin oınatyp otyrǵan kempir-sampyr bizdi kórisimen qubyjyqqa tap bolǵandaı tesile qaraıdy. Kirpik qaqpaıdy. Ne dep sarnaıtyndary kókirekte saırap tur: «Myna sumpaıynyń shaldyń basyn aınaldyryp alǵanyn qarańyz! Erteń bárine ıe bolyp qalmaq qoı. Biraq ol oıyń oryndala qoımas, jarqynym! Bahradınniń uly men qyzy seni tóbelerine shyǵara qoımas». Ekinshi varıanty odan ótken: «Erkek dese bárine tıedi. Áýkesi salbyraǵan Bahradın aıaǵyn qalaı-qalaı silteıdi-eı, a?! Ystyq qushaq shynymen qýtyńdatyp jibergennen saý ma? Artyn qysqany jón ǵoı, baıǵus shaldyń!»

Dál osy tusqa kelgende «olar ottaı bersin» deıdi de, qoltyǵymnan demep kep jiberedi. Boıymdy tiktep úlgeremin. Qazan-oshaqqa aralasa bastadym. «Erteń bala-shaǵańyz keledi. Meni kóredi, ne oılaıdy?» «Ne oılaǵylary kelse, sony oılasyn. Allataǵala meniń jalǵyzdyǵymdy baıqap, sizdi ádeıi jibergen ǵoı. Sizden aıyrylý... atamańyz, atamańyz!»

Erteńgi asty tósegime ákep beredi. Ornymnan qozǵalmaımyn. Qozǵaltpaıdy. «Aýyryp qalǵan joqsyz ba? Bálkim tústikti meıramhanadan ishermiz». «Qalaýyńyz bilsin.» Ekeýara suhbat osy dıalogtarmen bastalady. Kókem «sizden» «senge» kóshetindeı ıshara tanytpaıdy. Jáne syńǵyrlaǵan daýysy qandaı qulaqqa jaǵymdy. Bir qalyp, ózgermeıdi. Birtindep «bul úıden qashan ketemin» deıtin kúdik umytylyp bara ma qalaı. Turaqtap qalý úshin de men taraptan bir áreket jasalýǵa tıis qoı. Ol qandaı áreket? Jáne ony men nege jasaımyn? Basym qatty. Úı. Adamzat balasynyń ańsap kútetin jyly uıasy—úı. Bul úıge de boıym úırene bastapty. Túrli sebeptermen syrtqa shyǵyp ketsem de úıge jetkenshe asyǵyp turamyn. Sebebi, onyń sebebin aıta alsam, káni?!.. Seni bireýdiń kútip júrgeni qandaı baqyt! Jáne «aman-esen keldiń be?» dep kókemniń aldymnan shyǵyp, ony-munymdy qaǵyp alyp, bas balasha báıek bolatyndyǵyn nemen túsindirýge bolady? Máselen, oǵan meniń tilim jetpeıdi. Ol azdaı-aq «siz tóbe kórsetkenshe terezeden qarap turdym» deıdi. Senem. Tıtimdeı jalǵandyǵy joq. Kókemizge de tosyn jyldamdyq, jigerlilik paıda bolǵan. Lıfti júrmeı qalsa segizinshi qabatqa jas jigitshe júgirip shyǵady. Entikpeıdi.

Bir kúni meniń qujattarymdy suramasy bar ma? «Ony ne isteısiz?» «Kerek». Má, bezgeldek, bizdiń qujattarymyz «dıspecherdiń» seıfinde. Ol da sodan úmittenedi, «eń bolmaǵanda qujattaryn izdep keler». Ótirik aıtýǵa týra keldi. Munan bylaı kókemniń kózinshe ótirik aıtpaımyn dep ýáde berip edim. Jaqsy kisini jazyqsyzdan-jazyqsyz jamandyqqa ıtermeleımin-aý, á?! Meniń ótirigime sheksiz ılanady, bárin de shyn júregimen qabyldaıdy. Al onyń arty shıki. Áne, taza nıetti bylǵadym. «Joǵaltyp aldymnan» basqa ne aıtarsyń? «Qalaı, qaıda joǵalttyń?» Bul suraqtardy ishteı býyndyryp óltiredi. Bet-júzinen eshbir ózgeris baıqatpaıdy. Bir jumadan soń sý jańa qujatymdy ákelip, alaqanyma saldy. «Báriniń yńǵaıy keldi, osy úıge tirkeldiń. Endi sizdiń de úıińiz bar!»

«Sizdiń de úıińiz bar!» Kókemdi qushaqtaı alǵym kelip turdy da, sál irkildim. Áp-ádemi yqylas ıirimdi iritip alarmyn dep irkildim. Bir yńǵaıy keler. Ol qandaı yńǵaı? Ákemdeı kisimen... Túsim buzylyp ketti bir túrli. «Siz nemene syrqattanyp qalǵannan saýmysyz?» Tósegime ákep jatqyzady. Tanaýyma dári ıisketedi. Meniń túgimde joq, tek álgi qýanyshty oqıǵany boıǵa sińire almaı jatyrmyn. «Úlken qalada meniń de úıim bar!» A...a, ne, ne dedim, shynymen sondaı... «sondaı bir adam aıtsa nanǵysyz» keremet kún týsa she?! Biraq myna kisiniń oıynan shyǵarlyq jar bolý qaıda? Ne, ne dep sandyraqtadym-eı?! Adamnyń adamǵa degen ystyq yqylasy tıtteı nárseden anyq kórinip turady deıtini qaıda?! Qudaıdan jalbarynyp, meniń boıymnan búr jaryp kele jatqan káýsar sezim endi «ekinshi» jaqtan da bas kóterse eken dep tileımin. Muny «mahabbat» dep bylsh etkizip qalaı aıtarsyń?! «Mahabbat» deıtin qadirli uǵymnyń da qunyn sál túsirip aldyq qoı búginde. Tóńiregimiz tolǵan «mahabbat». Jáne bári de ashyq-shashyq. Turpaıy. Anaıy. Deneń túrshigedi. Qyrsyqqanda sonyń bári «mahabbat» dep aıtyla beredi. «Sizder aıtyp júrgen mahabbat ondaı bıiktikke áli jetken joq qoı» dep bireýi basý aıtpaıdy. Álde aıta almaı ma? Nege, nege olaı? Shirkin! Keıde túnniń bir ýaǵynda uıqymnan shoshyp oıanamyn. Kórshi bólmedegi kókemniń kókiregindegi oıdy maǵan aına-qatesiz jetkizip turatyn bir qudiretti aına bolsa ǵoı. Sol aınadan bárin kórip jatsam. Aramyzdy kirpish qabyrǵa ǵana bólip tur. Ol kisiniń qalaı tynys alǵandyǵyn óz qulaǵymmen estisem. Al ol she?.. İrgemde arshyǵan jumyrtqadaı arý jatyr dep áldenege elegzı me? (Jastyq, qaıdaǵy jastyq? Jerdiń astyndaǵyny biletin qý bolyp alǵanbyz búginde). Bilem, maǵan degen kóńili kirshiksiz. Aqtarylǵysy-aq keler, biraq aıta almaıdy. Tunyq aıdynnyń betin búldirip alarmyn dep qorqasoqtaıdy. Arnany buzyp-jaratyn kúsh qaıda? Qolymnan qysýǵa da, betimnen súıýge de qarsy emes. Quryp ketkir, jastyń aıyrmashylyǵy aıaqqa oralǵy. Ǵalymdar adamnyń fızıkalyq jasy degendi shyǵaryp júr ǵoı. Soǵan saıǵanda, kókem sonshalyqty qartaıyp turǵan joq. «Áli de bir qyzdy qartaıtady».

Bar bolsyn bári de. Áldebir túsiniksiz jaılardy dombazdap, sizdi de sharshatyp jiberdim bilem. «Á...á, shalǵa tıgińiz kelip, ólip-óship turǵandyǵyńdy baıqadyq!» dep osy tusyn short kesip tastasańyz da ózińiz bilińiz! Araǵa qandaı sezimniń «jeńgetaı» bolǵandyǵyn qaıda bileıin. Ony ańǵaratyndaı es boldy ma biz paqyrda?!.. Búgin biz erli-zaıyptymyz. Tystaǵy jel sózdiń qajeti qansha?! Nekemizdi jarıaly túrde meshitke baryp qıdyrdyq. Jaqynda qyzdy boldyq... Baıaǵy baıaǵy ma, kókem meni odan beter óbekteıdi. Aqmonshaqtyń ústine túsip, ólip-óshedi... Sypaıylap aýylda ulymnyń qalǵandyǵyn aıtqam... Qyzymyz qataıǵan soń aýylǵa ádeıilep baryp, toıyn, jol-jolarǵysyn jasap, alyp kelemiz dep meni de sheksiz qýanyshqa bóledi.

Siz qalaı oılaısyz men shynymen baqyttymyn ba?! Iá, adastym, otyz jyl ómirdiń sońǵy jyldaryn «ot ishinde» ótkizdim. Ony munan basqa nemen teńestirýge bolady? Olar eske túsken saıyn tula boıym túrshigedi. Ony bezireıip ishime búkkennen ne utpaqpyn? Jasyrmaı aıtaıyn, osy kúnginiń elge belgili ertegisi ǵoı. Bilem, bul ertegini tyńdaıtyndardyń qatarlary qomaqty. Sirá, shabyttana oqıtyn da bolar. Kókem de bul «bastamama» qarsy bolmady. Bilem, meniń aty-jónim qazir kóp adamdardyń esinde. Kelistik qoı, qarǵys aıta ma, alǵys aıta ma, ózderi biledi. Men basymnan ótken bar shyndyqty baıandadym. Jurt qumarta tyńdaǵysy keletin búgingi kúnniń ertegisin jaıyp saldym aldaryńyzǵa. Boıym jeńildendi, qaıta týǵandaı kúı keshtim...

---