InfoHub Logo

Artel predsedateliniń tyrysqaq orynbasary Kósebaı sáti túsip, oıda joqta bastyq bola qalǵaly Dabektiń de minezi ózgerip ketti. Basqany qaıdam, ol kollektıvtiń eń jaqyn joldasy menimen qatynasyn sıretti. Óıtkeni, meniń qý aýyzym tynysh tappaıdy da, keıde kórgen-bilgenimdi, estigenimdi el qusap ishime tyǵyp bezbúırektenip júre almaı, jarylǵan qarynnan tógilgen aırandaı jarq etkizip jarıa etip jiberetin jaman ádetim bar. Bilgenimdi ishimnen shyǵarsam, ıaǵnı táptishtep, tigisip jatqyzyp turyp bireýge aıtsam, sonda ishim bosap, janym jaı taýyp qalatyndaı bolamyn. Onyń ústine tek kórgenimdi aıtyp qoıý ma, keıde ony kádimgi maǵan bir shen beretindeı jınalystarda uzaq-uzaq sóılep shubyrtyp jóneletinimdi qaıtersiń. Árıne qoltyǵyna muqaba qysqysy keletin, mansap ataýlydan úmitker kisige meniń bul minezim oǵashtaý-aq. Nesin aıtasyz, ony keıin sezip qor boldyq qoı. Eger buryn bilsem, átteń.., Átteń tilime tyıym salar edim.

Sonymen aıtaıyn degenim Dabektiń menen bezýi edi ǵoı. Beker obaly ne, ol menen á degennen irgesin aýlaq salǵan joq. İshek-qarnymyzǵa deıin aralasyp ketkenbiz: Demek salǵan jerden Dikeń pyshaq keskendeı tyıylsa onda kózge ne bolyp kórinbek? Ol «al qolyńa myltyǵyńdy, endi atysamyn» degendeı bolyp shyqpaı ma? Sondyqtan Dabek qoıandy qolǵa úıretken kisideı maǵan jaılap keldi. Áýeli kelýin azaıtyp júrdi de, keıin at izin sırek salyn, aıaǵyn sıyr quıymshaqtatyp suıylyp kete bardy. Qyzmet ornynda kezdeskende buryn ot basyn — áıelimdi, bala-shaǵamdy, sheshemdi, aǵaıyn-týǵanymnyń, báriniń deni-qarnynyń saýlyǵyn, maly-basynyń amandyǵyn, keıbiriniń býynynyń syrqyramasyn, endi biriniń basynyń saqınasyn jattap alǵandaı tizip jónelýshi edi. Keıin Dikeń aldymen aǵaıyn-týǵandy, sonan soń sheshemdi suraýyn qoıyp, áıelimdi, bala-shaǵamdy ǵana atap biraz júrdi. Endi birshama ýaqyt ótkennen soń áıelimniń de, bala-shaǵamnyń da ishek-qarny oǵan kerek bolmaı, baýyry berish bolyp qala berdi de, ózime, soqa basyma «amansyń bany?» arnap aıtyp ótýge kóshti. Úırengen qý aýzym birde muny oǵan aıtyp qalǵanda ol: «Kosmos zamany» dedi. Nesi bar, asyǵys kosmos zamany! Zaman aǵymyna qaramaı bezekten ilesý ońaı deısiz be? Basqa dúnıe sonaý Aıdan jansyz nárseniń bergen habary kózdi ashyp jumǵansha aldyńa kelip top-top túsip jatqanda, jany bar, jumyr basty pende — Dabek senin janyńda — bireýdiń maly-basyn sanap, sonyń bas-sıraǵyn jep jiligin mujıtyndaı shubatyp turýynyń keregi bar ma? Juldyzdaı aǵyp ketýi tıis. Durys-aq!

Al endi biraz ýaqyt ótken soń Dabek jastaı ósip ketken qarıyn baqsynyń dorbasyndaı bólek-salaq qylyp janymnan ete berip, basyn ızeýge ǵana murshasy ketetin boldy. Qaıtesiń, kosmos zamany! Kosmos jyldamdyǵy. Aıdan habar eki mınýtta kelip jatqanda...

Kosmos zamany! Osy kosmos jyldamdyǵy qazir bárin bılep bara ma qalaı? Bizdiń arteldiń bastyǵy Kósebaıǵa búldirgen dámin úıretken de osy kosmos zamany, kosmos jyldamdyǵy. Jaqsy joldasymnan aıyryp, maǵan zorǵa amandasatyn etken de osy kosmos jyldamdyǵy. Bylaı qaraǵanda qyzyq ta emes pe!?

Sheshek shyqqan adamdaı maǵan múldem jolaýdy qoıǵan Dabek bir kúni bizdiń úıge kele jatyr. Sonaý aılanbadan-aq kózime ottaı basyldy. Áp bálem dep oıladym men, kosmos jyldamdyǵy búgelek qýǵan jylqydaı ózin bizdiń úıge de qýyp ákele jatyr eken ǵoı. Al qolyndaǵysy nesi eken? Eki jaǵyna teńdep alǵany shelek pe, nemene ózi. Bizdiń úıge ony qýyp ákele jatqan kúsh naq osy shelekte shyǵar. Sıqyrly shelek bolmaǵan edi munysy. Ia, naǵyz shelek. Kádimgi qudyqtan sý ákeletin úıdiń bosaǵasyn bermeıtin qańyltyr aq shelek! Mine qyzyq kerek bolsa! Ózi meni kóretin emes. Bir ǵasyr ómir súrgen aq terektiń túbine jasyryna qaldym. Kosmos zamanynyń jyldamdyǵymen ony bir qapylysta bas salmaq boldym. Dabek qary jýan bolǵanymen jasynda ıt tıgen be áıteýir shı borbaılaý. Kishkentaı qamyt aıaǵy maıysyp zorǵa keledi. Shamasy qolyndaǵy shelek bos bolmaýy kerek. Terek qalqasynda sál turyp, endi kelip qalǵan bolarsyń bálem deı berip ańyryp qaldym. Dabek jer jutqandaı zym-zıa. Kim biledi, kosmos jyldamdyǵy...

Biraz ańyryp turdym. Joldaǵy úılerdi oılastyryp shyqtym. Ne bolsa da ony izdeýge kiristim. Aýyl úımiz ǵoı, joldan áýeli Orazbaıdyń, sonan soń Ermekbaıdyń úıine kirdim. Olarda Dabek bolmady. Kádimgideı arteldegi menen keıingi onyń eń jaqyn deıtin dostary osy ekeýi bolatyn. Endi munyń arǵy jaǵynda Kósebaıdyń úıi. Ol arteldiń bastyǵy. Oǵan ol barmasa kerekti. Óıtkeni men biletin kezderi ol onymen birer ret áldebireýlerdiń úıinde kezdesip, azdap karta oınaǵanyn estigenmin. Ol shaqta Kósebaı orynbasar edi, arteldiń predsedatelimen bútin kúlshege talasyp alakóz bolatyn. Sondyqtan keıde meniń áli kúnge qaqtalmaǵan, balbyraǵan jumsaq qolymdy otqa kósegisi kelip turatyn. Osy pıǵylyn bilgendikten kóp jaılarda odan aýlaq júrýdi jek kóretinmin. Keıde orynbasar bolǵan soń amalsyz ıilip, sóziniń keregin alyp kete baratyn edim.

Meniń qý aýzym tynysh taba ma, keıde predsedateldi synap jibermeı tura almaımyn. Óıtkeni «Erkin betin bar, júzin bar demeıdi, jigit-aq» degen maqtaýdy álsin-áli estigim kelip turady. Ondaı kúnderi erteńine-aq Kósebaı meni shaqyryp, jibekteı jumsaq amandasyp, «keregiń bolsa surap, menen alyp tursańshy» deıdi. Men rahmet aıtyp shyǵyp ketemin. Sóıtip júrgen Kósebaıdy syrtynan Dabek te sypyrtyp jamandaýshy edi. Tipti eki-úsh jerde aqshamdy utyp aldy dep balaǵattap ta jiberdi. Biraq ol kezderi, bir áttegenaıy, Kósebaıdyń Dabekti utqanyn, álde Dabektiń Kósebaıǵa utylǵanyn esime almappyn. Sóıtken Dabekti Kósebaıdyń úıine qýalaǵan áldenedeı qoıyp ketedi dep qaıdan oılamaqpyn. Bizdiń úı dep adasyp júrmesin, qaıdan bilemin.

Shynymen Kósebaıdyń úıine bettedim. Aýyl úımiz ǵoı, nesi bar, buryn barmasam búgin bararmyn. Tipti aýyldyń basqa bóleginde turatyn Dabek eki balaǵy dalbańdap, baqaıshaǵy maıysyp, táltirektep qolyndaǵy júgimen kirip ketkende irgede turǵan maǵan ne joq.

Brıgadırdiń arteldiń bastyǵynda jumysy bolmaýshy ma edi, Kósebaıdyń úıine ne bolsa ol bolsyn kózdi jumyp qoıyp kettim, as úıde áldeqalaı abyrjyǵan sózder jypyldaq erinderden sypyldap aıtylyp jatyr eken:

— Apyr-aý, Dabek munyń ne?— deıdi Kósebaı aýzynda birdeme bar ma, sózdi buzyp aıtyp.

— Ózińiz qulaq qaǵys qylǵan soń...

— Uıbaı-aý, álgi oqýdaǵy balaǵa dep edik. Ózimiz-aq alatyn edik qoı. — Kósebaıdyń áıeli Naqannyń daýsy áldeqalaı ádettegi tarqyldaq, tantyqtyqtan aırylyp, maı jaqqan nandaı jumsap qalypty. Bul jerde Dabektiń sózi aıaqtalmaı men ústerine kirip bardym:

— Kosmos zamany ǵoı. Beretin bolǵan soń tez ózim ákelip tastaı salaıyn dedim. Qınalatyn túk joq...

Árıne meniń oıda joqta Kósebaıdyń as úıine kirip barýym tipti-aq orynsyz boldy. Men:

— Dabek bizdiń úı...— deı berin edim ony Dikeń tyńdar da emes, ózimdi ájepteýir adammyn dep júrsem de kózine ilmedi. Eki tyshqan kózi jyltyńdap, tik túregep turatyn qalyń qara shashy jalpyldap Kósebaıdyń toban aıaq qatynyna álde nelerdi aıtyp jatyr. Jańaǵy qolyndaǵysy shynymen eki shelek eken. Ekeýiniń ishi de tolǵan sıyr búldirgen — qulpynaı. Naq osy jerde tamaǵymnyń bala kúnnen bergi farengıti ustap, jybyrlap jótelip jibergenim. Jótelgenim qattylaý ma, álde kirgenim oǵashtaý ma, o jaǵyn qaıdam, áıteýir anyq baı« qaǵanym, meni endi ǵana kórgen Dabektiń pisirgen temirdeı óńi qońyraıyp, pora-pora bolyp terlep júrip bergeni. Tipti álgi qurǵyrdyń quıylǵany sonsha Dabek oramaly túskirdi izdemeı, jeńimen súrtindi.

Naq osy jerde — as úıde Kósebaıdyń óziniń de turǵanyn endi baıqadym. Eki shengeli tolǵan búldirgen. Kúbirtke me, kús pe, álde odan da basqa bir pále túskendikten mujylǵan tyrnaqtary bar, qunys bolǵan kisiniń belindeı búkir saýsaqtarynyń arasynan qulpynaıdyń shyryny qyzaryp aǵyp týr. Múıizdi qalyń áınek salǵan otsyz eki kózi maǵan qarap sharasynan shyǵyp barady. Tinti ánsheıinde bir jaǵyna bastyra taraǵandyqtan bireý taqıa kıgen, endi bireý parık kıgen dep júretin on tal shashy basyndaǵy ala shabyryn jaba almaı jalbyrap eki samaıyna túsip ketipti. Eki urty bultıady, shamasy onda da búldirgen. Árıne qandaı jolmen kelip, kimniń aýzynda turǵanyn búldirgen baıǵus qaıdan bilsin...

Búldirgen aýyz tańdamaıdy. Búldirgenge aýyzdyń bári bir. Ol jyryq aýyzdan túsip qalyp kórgen emes. Kerisinshe jyrtyq aýyz da búldirgennen túsken joq. Mynaý qyp-qyzyl torlamalanyp tur, tym ádemi eken, maǵan laıyq emes eken demeıdi. Qaıta bip jaǵynan shyrynyn jutyp, jyrtyq jaǵynan shyǵaryp tastaý bútin aýyzdan góri oǵan túsetin kórinedi. Baz birde ǵana baıqaýsyzda jyryq jaǵynan aýyzdaǵy shyryn tamyp ketip appaq kóılekterdi qyp-qyzyl ala qylǵany bolmasa, basqa odan keler kemshilik joq. Al, Kósebaıdyń «ı, kil saýsaqtary búldirgenniń bireýin shashaý shyǵarmaı sheńgeldep turǵanda, bútin aýyz birin jerge túsirip jyn uryp pa? Biraq bir qyzyǵy Kósebaıdyń aýyzy búldirgenniń biz bilmeıtin bir erekshe qasıetin sezetindeı. Óıtkeni ol ony jutqynshaqqa jibermeı, bultańdatyp ózinde ustap tur. Soǵan qaraǵanda ol sizder men biz biletin dám emes bolsa kerek. Álde armán konáginiń, álde qazaqtyń kıiz úıde ystap-súrlegen qazy-qartasynyń dámi sıaqty tildi úıiretin birdemesi bar-aý deımin. Áıteýir aýyzdan shyǵarǵysy kelmeıtin bir sıqyrly dám tańdaıǵa tatyp bara jatqandaı. Borsyqtyń sıraǵyndaı byrtyq saýsaqtaryn salyp, maǵan amandaspaı Naqannyń arandy aýyzǵa kómeılep tyǵýynan meniń de silekeı bezderim óner kórsetip, aýzymnan sý aǵyp júrip bermesi bar ma? Qap, bále-aı! Ol tamsanyp-tamsanyp qalǵanda men silekeıimdi juta berdim.

Aýzy bosady bilem, álden ýaqytta Kósebaı sheńgelinde búldirgen ýystaǵan qalpy Dabekke qarap:

— Dabek otyrsańshy,— dep oryndyq usyndy. Maǵan úndegen joq. Men ózime oryndyq usynbaǵanyna bul joly renjimedim de. Onyń esesine Dabek:

— Erkin otyrsyn da,— dep myńq ete tústi. Onyń tanaýynyń astynan dybdyrlaı sóıleýi maǵan sen pále boldyń ǵoı degendeı tıdi. Men tura jóneldim. Eki ýysynda búldirgen, tósegine otyryp qoıǵan baladaı tyrjıyp Kósebaı turdy, terin nemen súrterin bilmeı men shyǵa bergende qutyldym ba degendeı, Dabek oryndyqqa sylyq otyra ketti.

Kosmos zamanynyń jyldamdyǵy aıdap budan keıin de Dabektiń Kósebaı úıine kelip júrgenin talaı kórdim. Endi men oǵan durys amandaspady dep ókpelemeıtin boldym.

Ýaqyt zymyrap óte berdi. Kosmos zamany, kosmos jyldamdyǵy... Naq osyndaı bir kúni basqarmanyń májilisi ótip jatty. Kún tártibinde jańa bitken tórt bólmeli úıdi kimge berý týraly másele eken. Ne de bolsa semásy en kóp bireý alsyn desti usynys bergender. Basqarma músheleri árqaısysy árkimniń atyn atap otyrdy. İriktele kelip, úıge talasta, eki kisiniń ǵana aty qaldy. Sol kezde tórde otyrǵan Kósebaı ornynan turdy. Ol ádettegideı sóılerdiń aldynda tyrjıdy. Eki kózi Dabekte. Sonan soń kemdeý jaratylǵan tuqyl ıegin oń qolynyń búkir saýsaqtarymen bir súrtip, tilin bulǵańdatyp eki urtyna kezek júgirtti. Tamsanyp-tamsanyp aldy. Jutqyndy. Taǵy qaıtalady. Maǵan ol Dabektiń betinen búldirgenniń sýretin kórip turǵandaı elestedi. Sodan otyrǵandarǵa kóz toqtatpaı, buryshqa qarap sóıledi:

— Kosmos zamany! Bolar bolmas nársemen ýaqyt ótkizip otyramyz ba? Muny kosmos jyldamdyǵymen shesheıik. Úıdi Dabek alsyn.

Basqarma múshelerinen álde kim sóıleýge yńǵaılanyp kele jatqanda ol ókirektep ketti:

— Kosmos dáýirinde otyramyz ba keshke deıin. Osymen doǵaralyq,— dep daýsyn kótere aıtty da, ol taǵy jutqynyp-jutqynyp qoıdy. Maǵan onyń aýzynda sonaý bir kúngi búldirgenniń sıqyrly dámi turǵandaı kórindi.

1968

---