InfoHub Logo

Yzbarkúl kózin ashqanda bólmeniń ishi jarqyrap tur eken. Ońtústik jaqtaǵy qatar eki terezeniń shyǵys jaǵyndaǵysynan edenge kún túse bastapty. Ol ózi bireý oıatyp jiberdi me degen oımen uıqyly-oıaý kózin úıdiń ishine bir tastap alyp, sóıleı jóneldi.

— Tamaǵyńdy iship kete bermeısiń be, kishkentaı da bolsa janyń ashymaıdy, túnimen uıyqtaı almaı shyqqanymdy bilesiń.

Osyny aıtqan soń Yzbarkúl ýhlep-ahlap aldy da, serippeli tósekti bir solq etkizip aýnap tústi.

Bosańbaı-aı, aıaq jaǵymnyń kórpesin tuıyqtap, qymtaı ketshi, denem jipsip jatyr.

Ol jamylyp jatqan sháıi kórpesin basyna qaraı tarta tústi. Kósilip jatqan aıaǵy soıdań etip kórpeden shyǵyp ketip edi, eki ezýi kópirship júrip berdi.

— Úıdiń ishi ábden tozyp bitti. Basqa tartsaq aıaqqa, aıaqqa tartsaq basqa jetpeı jatqan kórpeniń sıqy mynaý.

Bosańbaı kelip kórpeniń aıaǵyn tuıyqtap, jan-jaǵyn qymtap, endi shyqqaly bara jatyr edi, Yzbarkúldiń taǵy da dybysy shyqty:

— Úı emes qoı bul, úńgir! Búıirimnen ustap qaldy. Bosańbaı-eı, meniń ústime qasqyr ishigińdi alyp jaba ketshi.

Bosańbaı qasqyr ishikti alyp japty. Sonan soń jazý stolynyń ústindegi «Qazbegin» ashyp, qorap ishinen bir shylym alyp tartty. Bosańbaı esikten shyǵyp bara jatqanda-aq Yzbarkúldiń qor ete túsken dybysy shyqty.

Bosańbaı túski tamaqqa qaıta aınalyp soqqanda Yzbarkúl óli túregele qoımaǵan eken. Degenmen kózi jyrtıyp ashylysymen sóıleı bastaıtyn eski ádeti boıynsha:

— Bul qaısysyń, esikti jyrpyldatyp tynyshtyq bermedińder, bir sasyq ter jóndi shyqpaı-aq qoıdy,— dedi. Ol basyn sál kóterip qarap úıge kirgen Bosańbaı ekenin ańǵardy,

— Boseke kelip qaldyń ba, ana kıimilgishtiń ishinen maǵan jeleń áperip jibershi. Nesine qaraı qaldyń, eger sen maǵan jaman kózińmen qaraıtyn bolsań ornymnan turmaı qoıamyn. Eski shanshýym bar ekenin óziń bilesin ǵoı.

Bosańbaı qaraqoshqyldanǵan shekesiniń terin súrtip, qarnyn zorǵa óńgerip, shermıip kıimilgishtiń janyna keldi. Ony asha berip edi, qaqpaǵy shıq ete tústi. Tósek jaqtan Yzbarkúldiń jaqtyrmaǵan daýsy estildi. Qaqpaq ashylǵanda ilýli turǵan jeleń kórinbedi.

— Yzash, ilýli turǵan jeleń joq,— dedi Bosańbaı taǵy ne buıyrasyń degendeı, alarǵan qoı kezderiniń qıyǵyn Yzbarkúlge tastap. Onyń daýysynan áldeqandaı álsizdik baıqalady,

— Álgi Kúláıim qaıda, qaıda eken, janyń tynsa da, jaǵyń tynbaıdy. Adamdy qaqsata beredi.aıtqyzbaı istemeıdi. Bir pysyq adam alý kerek edi, ózi bir istegen isi ónbeıtin, bir isti oıyndaǵydaı istemeıtin neme. Kúláıim-eı!..

Bosańbaı denesiniń bárimen buryldy da, jýan daýysy men:

— Sen maǵan aıtsańshy, Kúláıim kúl shyǵaryp júr,— dedi.

Yzbarkúl Kúláıimdi jazyqsyzdan jazyqsyz taǵy bir jazǵyryp aldy.

— Túske deıin ne bitirgen ońbaǵan, uıqysy bir qanbaıdy osynyń. Sen jeleńdi kıimilgishtiń tabanynan qarasańshy, eńkeımeısiń ǵoı, ishińnen birdeme tirep tur ma?

Bosańbaı eńkeıip, odan yńǵaıy kelińkiremegen soń júresinen otyryp qarady. Mamyq tósekte ony baıqap, jantaıyp jatqan Yzbarkúl:

Túý, bolar bolmas nársege otyryp alǵanyń-aı,— dep renish bildirdi. Kıimilgishtiń ishinde jeleńniń az bolsa bir beseýi jatyr. Bári kirshiksiz taza, tegis ótektelgen, muqıat búktelgen. Ol qaısysyn alaryn bilmedi. Apyraı dep oılady ol, bizdiń, Yzbarkúl kóılekke baı eken ǵoı. Meniń alatyn aqym osynshama jibek jeleńderden de artylyp qalady, á? Al kóılek degeniń qansha, krep-de-shın, krep-jorjet, krep-eatın, krep-moskva... Masaty, maqpal kóılekterdi qara. Qaısysyn alsam eken?

Bosańbaı shettegi bireýin alyp, eki tizesin basyp, zorǵa tura kelgende qolyndaǵy sháıi jeleń jerge sýsyp túsip ketti. Ol ony eńkeıip alyp, umyr-jumyr ustaǵan kúıinde Yzbarkúlge apardy. Yzbarkúldiń qabaǵy shytylyp shyǵa keldi:

— Bul dúnıe ǵoı, dúnıege osylaı qaramas bolar. Muny myj-myj qylyp qalaı kıem. Aparyp tastap,basqa bireýin...

Bosańbaı qalyń qabaǵy salyńqylanyp, kıimilgishke qaraı qaıta buryldy. Art jaǵynan kóringen kújireıgen jelkesinen jyltyraǵan ter baıqala qaldy. Shúıdesi kújireıip, quıqasy da kóp adamda bola bermeıtin óte qalyń maıly quıqa ekenin birden tanytty. Ol sháıi jelendi ornyna tastady da, oǵan taıaý qoıylǵan masaty jelendi alyp, Yzbarkúlge bettedi. Yzbarkúldiń tarbaq murnynyń keıki tumsyǵy tyrjyń ete tústi de, eki betiniń ushy damylsyz jybyrlap ketti. Jup-juqa shytynaǵan terisi shyqshyt, jelke, tóbeden jınalyp, qabaǵyna kelip tas túıilip turyp qaldy. Onyń daýsy óz janyn jep, jaryqshaqtanyp shyqty:

Boseke-aý, shildeniń kúninde, munyń ne, qalyń jeleńdi...

— E, eski shanshýyń bolǵan soń.

— Boseke-aý, biletin ýaqytyń boldy ǵoı. İshimniń ish aýrýdan qalǵan ystyǵy bar emes pe!?

Bosańbaı sál ańtarylyp turdy da, úlken ala kózin badyraıtyp Yzbarkúlge qarady. Yzbarkúl yrjıǵan bolyp, tisin bir kórsetti. Sonan soń balalarsha aýzyn burtıtyp:

— Boseke, basqa bireýin,— dedi.

Bosekeń kıimilgishke qaıta kelip, qytaı sháıisinen tigilgen bir juqaltanyn qosqoldap Yzbarkúldiń aldyna ákeldi. Ol jeleńdi jubaıyma usyna berip, avtoly taýsylǵandyqtan podshıpnıgi aǵyp-erip bara jatqan traktor júristes «sýyrma» qalta saǵatyn yshqyrynan yshqyna tartyp zorǵa sýyryp alyp qarady. Sonan soń:

— Má, juqasyn kıip, endi «esekjemiń» shyǵyp qalmasyn,— dedi de, esikke betteı berdi. Osy sátte de Yzbarkúldiń «Boseke» degen daýysy jaryqshaqtanyp taǵy bir estilip qalyp edi, oǵan Bosańbaıdyń qaraýǵa murshasy da bolmady. Óıtkeni qazir jaqyn kolhozǵa baryp kele qoıatyn mashına ony tosyp tur edi. Al Yzbarkúl «Boseke» degen sózinen keıingisin ol estimese de, aýzyna kelgen soń irkip qala almaı, «sandyqtan jumsaq súlginiń birin áperip jibershi, terimdi qurǵataıyn» dep aıtyp jiberdi. Yzbarkúl Bosekeńniń qaırylmaı ketkenin sál aýyrsynyn qaldy. Aqyry odan qaıyr ketken soń Kúláıimdi shaqyrdy:

— Kúláıim, eı, Kúláıim, bermen kel!

Kúláıimniń qoly bul kezde tipti de bos emes bolatyn.

Suńǵaq boıynda qarmaq shanshym eti joq, aqquba ádemi qyz jalǵyz ózi jańa ǵana aýdandyq ónerkásip kombınatynan ákelip túsirip ketken bir tonnadaı aǵash otyndy tezdetip saraıǵa tasyp júr edi. İshten sholjyń jeńgeniń daýysyn estip kirip, esik aldyna tura qaldy.

— Eldiń sendeı úı qyzmetkerleri otynymen kirip, kúlimen shyǵady. Sen bolsań bir manap, únemi kóshe qydyrýmen júresin.

— Me...

— Qoı ári, meniń álgi jumsaq súlgimdi, shárkeıimdi ákep qoıshy. Edeni qurǵyr da tap-tastaı sýyq, Aıaǵyń tıip ketse, sýyǵy shekeńnen shyǵady.

Ol kebistiń basyn ilip krovattan túsip, endi dıvanǵa jantaıdy.

— Qap, telefonnyń alys qalǵanyn qarashy. Kúláıim, anaý telefondy aınaldyryp, maǵan trýbkany áperip jibershi.

Kúláıim kelip telefon janyna turdy.

— Aıta berińiz.

— Bir, bes, segiz, segiz. Endi bere tur. Ózin bara ber^ ary. Aman ba, qaınym? Meniń tikkizgen álgi jaman, qap kóılegim bitti me? Bitse ákep bere sal. Aqshasyn deısiń be? Aǵańnyń atyna jaza sal. Ia, ıa, aıtqandaı umytyp barady ekenmin-aý, senderde avtomashınanyń jasyl syry... Joq deısiz be, e, aǵań aıtyp pa edi. Endeshe, qaınym-aý, júregimiz qaraıyp óletin boldyq qoı. Qur shaı mem qur nan. Jumsartatyn birdeme bolsa. Oıbaı, betim-aý, bir osharly janǵa onyń ne bolady, kelimdi-ketimdi kisini qaıtesiń. Olar meni izdep kelmeıdi, Bosekeńe keledi ǵoı. Qyryq... ıa, úsh-tórt kúnge jeter. Umytyp barady ekenmin aý, kıimilgish eskirip ketti. Eskiniń deımisiń? Alarsyń, Pes aıdap beri eskirmedi deımisiń. Son-soń bir táýirin. Aǵańnyń moınyna jaza sal. On jeti myń deısiń be, on jeti myń túgil, on jeti júz bolsa da. Al, qaınym, seni tosamyn, shaı qaınap tur. A? E, ol da bolady.

Sálden keıin-aq qaqpa aldynda dúrildegen mashına qoraǵa kirip toqtady. Mashına ústinde jańa kıimilgish, onyń ishinde jetpis jelbirshek salǵan, qyryq jerden qatarǵan, álde qos etekti, álde on etekti jasyl maqpal kóılek tigýli tur.

— Minekeıińiz, jeńgeı, aıtqanyńyzdyń bári ázir. Maı dep edińiz ol da keldi. Átteń men dırektor emespin, áıtpese, jeńeshe, bir sizdiń kóńilinizdi tabar edim.

— Onda, ony men Bosekeńe bildireıin, jasyl syr taýyp bere almadyń ǵoı.

— Rahmet, jeńeshe, onda bári...

— E, qaınym, asyqpa, «syı qylsań, sypyra qyl» degen emes pe! Sen turǵanda júkti men túsirem be? Seni qudaıdan nege tiledik,,.

Bosekeń búgin keńseden erekshe kóńildi qaıtty. Kóńili kelmeı qaıtsin búgin qulaǵy bir tynshıtyn boldy. Áýelgi kúni Yzbarkúl jasyl masatydan aýdandyq ónerkásip kombınatyma kóılek zakaz bergeli úıdegi áńgimeniń barlyǵy osy bir kóılegi qurǵyrǵa kelip tirele beretin boldy. «Mashınańdy boıat, jaqsy áıeldiń minetin mashınasynyń báriniń túsi kóılegine qaraı ózgerip turady»,— dep mazalap bitirdi. Ásirese, janyńnan otyryn alyp, durys bolsa da, burys bolsa da birdeńeni aıtyp qulaǵyna tynyshtyq bermeı myljyńdaı berse, kórgende kóresini áıelden kóresiń. Sondyqtan da búgin Bosańbaı bar jumysyn qoıyp, osy «mashına syrlatý» degen áıel aldyndaǵy jaýapty jumysymen aınalysty. Ol aýdanǵa taný A. qalasymen baılanys jasap kórip edi, onda kerekti boıaý tabylmady. Sonan soń T. qalasymen habarlasyp kórdi, olar erteń keshke deıin qolma-qol aqshaǵa mashınany boıap beretin boldy. Mine, búgin budan kóńili tynǵandaı bolǵan Bosekeń úıge kire berdi. Ol kelgende Yzbarkúl jeleńin jamylyp, aına aldyna bara bepip edi. Ol tyrs etip ashylǵan esik daýysynan selk etkendeı boldy da, Bosańbaıǵa tura júgirip moınyna asyldy.

— Sen meni jaqsy kórmeısiń. Jaqsy kóretin bolsań aıtqanyma kóp boldy, nege ózimizdiń «Pobedany» jasylmen boıatpaısyń. Endi mine, meniń jasyl kóılegim de tigilip bitti. Ol aýzyn kere, eki kózin ólejitip, daýsyn mańyraǵan eshkiniń daýysyndaı soza sóıledi...

Naq osy kezde bulardyń kórshilerinde de osy sıaqty bir áńgime bolyp jatyr edi. Aýpartkomnyń ekinshi sekretary Temirovtiń áıeli Gúljan úıine kirgen kúıeýin qatal qabaqpen qarsy aldy. Onyń aqquba óńi álde neden búgin qaraýytyp kórip edi. Baýyrsaq murny keıkıip qysqaryp ketken sıaqty, ol ádettegi shydamdylyǵynan shyǵyp kúıeýine qarap sóılep jóneldi:

— Seni-aq jurt kórip turady. Kóleńkeńnen qorqatyn sen-aq. Eldiń sendeı-aq erkegi úıine bárin ákeledi. Tipti myna Bosekeńderdi ókimet kórmeıdi. Ol da sendeı jaýapty qyzmetker ǵoı. Basqasyn qoıǵanda búginniń ózinde bir kespek maı bir-aq keldi ǵoı. Al biz magazınnen óz aqshamyzǵa da ala almaımyz. Búıtip aýdan basqarǵanyń bar bolsyn.

Temirov eriksiz oıǵa qaldy. Shynynda da Bosekeń sóıte me eken? Tipti bir nárse joq bolsa boldy Gúljan mysaldy solardan alatyn bolyp ketti. Munyń ózin oılastyrý kerek qoı.

* * *

Búgingi kún Yzbarkúlge batpaı-aq qoıdy. Kún bolsa senbi. Mashına T. qalasynan boıalyp kelip, qoraǵa toqtaǵanyna eki saǵattaı boldy. Bul eki saǵat ýaqyt ishinde Yzbarkúl jasyl kóılekti jaltyratyp kıip, jasyl mashına janyna dúrkin-dúrkin kelip-ketip júrdi. Tipti eki qolymen eki búıirin taıanyp, mashınanyń áınegindegi sáýlesine balalarsha qarap-qarap qoıady. Kúnde ep-erte keletin Bosańbaıdyń da naq búgin mashına kelgende keshigip qalýyn qarashy. Áı, eger kele qalsa ma! Endigi qalaǵa jetip te qalatyn edi. Sonan soń jyltyr qara týflıdi tyq-tyq basyp, jana kapronnyń qaraıtyp ókshesin kótere kórsetip qaraǵaıly parktiń asfált kóshesimen júretin edi. Osyndaı da erkek bola ma! Tipti jubaıym, jarym bar edi dep oılamaıdy da, á! Eń bolmasa bir mezet bolsa da oı el sharýasyn da oılastyrsa qaıter eken. Qaramasa qatyn ketedi degendi bilmeı me!?

Osyndaı oılarmen Yzbarkúl yzalanyp, atylar patronsha tútep otyrǵanda, eki ıyǵy salbyrap, unjyrǵasy túsip Bosańbaı da kelip jetti. Qabaq terisi búgin óse túskendeı eki kózin jaýyp ketipti. Astyńǵy erni de ádettegiden salbyrańqy kórinedi. Qalyń, etti betiniń bárinen bireý ádeıilep aryq tartqandaı qart-qart ájim basypty. Ózgermeı turǵany maılaǵan torsyqtaı shekesi ǵana. Onyń ózinen de búgin ter sorǵalap aǵyp tur. Bosańbaıdyń keskin-keıpine qaramaı, onyń dene-beınesin kórip Yzbarkúl aýzyndaǵy qý atylyp kep ketti.

— Osy ýaqytqa deıin qaı kóńildesińmen, kóz jasyńmen júrdiń, bálen saǵat boıy mashına tur qanqıyp, men otyrmyn sarǵaıyp!

— Endi qaıda barmaq eń?— Bosańbaı bul sózdi aýyr kúrsinip, aýzynan jalyn ata zorǵa aıtty. Sóıtip oryndyqqa otyra berdi. Odan yza men ashýdyń výlkany jarylǵaly turǵandaı kórindi.

— Otyramysyń omalyp, júr tez mashınaǵa!—dep esinen aırylǵandaı burq-sarq etip, Yzbarkúl buıyra sóıledi.

— Mashına joq — dedi Bosańbaı. Yzbarkúl jana qarap edi, onyń túsinen adam shoshyrlyqtaı. Ol terezeden kóz salyp mashınanyń joǵyn kórip, mashınamen birjola qoshtasqanyn sezip, osy kezde ǵana baryp esin jınaǵandaı boldy.

Asqaqtaǵan kóńil osylaı tasqyndap basyldy. Mundaılardy áste arany ashylǵan dep aǵaılardan kóretin edik, sóıtsek jelikken jeńgeılerdiń de kesiri osal emes eken. Oılaı kelsek, kóptegen aǵaılardyń túbine jelikken jeńgeıler jetedi eken!

1956

---