InfoHub Logo

Ábdimálik Arman

BUZYLÝDYŃ AÝTIZM SPEKTORYNDAǴY BALALARDA KOMÝNIKASIANYŃ KÓMEKSHİ JÁNE ÁLTERNATIVTİ TÚRLERİN DAMYTÝ

RAZVITIE VSPOMOGATELNYH I ÁLTERNATIVNYH FORM OBSHENIA Ý DETEI S RASSTROISTVAMI AÝTISTICHESKOGO SPEKTRA

DEVELOPMENT OF AUXILIARY AND ALTERNATIVE FORMS OF COMMUNICATION IN CHILDREN WITH AUTISM SPECTRUM DISORDERS

Anotasıa – Bul maqalanyń taqyryby qazirgi ýaqytta óte ózekti. Jyl saıyn aýtızmmen aýyratyndar kóbeıip keledi jáne olarǵa kóbirek kómek qajet. Aýtızmmen aýyratyn balalarǵa medısınalyq-aǵartýshylyq kómek kórsetetin arnaıy uıymdastyrylǵan mekemeler bar. Bul sındromdy kóptegen ǵalymdar zerttedi. Aýtızmdi zerttegen eń tanymal ǵalymdar: L.Kanner, G.Asperger, S.S.Mnýhın, L.Vıng, E.Ornıs, K.Djıllberg jáne t.b.

Túıindi: «aýtızm», «komýnıkasıa», «psıhologıa»

Anotasıa - Tema etoı statı segodná ochen aktýalna. Chıslo lúdeı s aýtızmom rastet s kajdym godom, ı ım nýjna dopolnıtelnaıa pomosh. Sýshestvýıýt spesıalızırovannye organızasıı, okazyvaıýshıe medısınskýıý ı obrazovatelnýıý pomosh detám s aýtızmom. Etot sındrom ızýchalsá mnogımı ýchenymı naprımer: L. Kanner, G. Asperger, S. S. Mnýhın, L. Vıng, E. Ornıs, K. Gılberg ı drýgıe.

Klúchevye slova: «aýtızm», «komýnıkasıa», «psıhologıa»

Annotation - The topic of this article is very relevant today. The number of people with autism is growing every year and they need more help. There are specialized organizations that provide medical and educational assistance to children with autism. This syndrome has been studied by many scientists. The most famous scientists who studied autism: L. Kanner, G. Asperger, SS Mnukhin, L. Wing, E. Ornitz, K. Gillberg and etc.

Keywords: "autism", "communication", "psychology"

Jańa latyn sózi - autismus (qazaqsha aýdarmasy «aýtızm») shveısarıalyq psıhıatr Evgenıı Bleıler 1910 jyly shızofrenıa belgilerin anyqtap jatqanda oılap tapty. Ol bul sózdi grektiń autós sózinen aldy (α I, «Men» degendi bildiredi) jáne ony «naýqastyń óz qıalynan aýtısttik sheginý, oǵan qarsy kez-kelgen syrtqy áser adam tózgisiz mazasyzdyqqa aınalady» degendi bildiretin aýyr narsısızmge silteme jasaý úshin qoldandy. «Balalar men jasóspirimderdiń psıhologıasy men psıhıatrıasynyń anyqtamalyǵy» boıynsha S.Iý. Sırkın:

Aýtızm - afektıvti keshender men tájirıbelerdiń ishki álemin bekitip, shyndyqtan «qashý». Psıhopatologıalyq qubylys retinde ol ıntroversıadan jeke ólshem retinde erekshelenedi nemese ıntroversıanyń aýyr nusqasy retinde qarastyrylady. [1, b.185]

Keńes odaǵyndaǵy balalar psıhıatry Grýná Sýhareva 1925 jyly orys tilinde jáne 1926 jyly nemis tilinde shyqqan uqsas sındromdy sıpattady. Aýtızm sózi alǵash ret 1938 jyly Vena ýnıversıtetiniń aýrýhanasynyń qyzmetkeri Gans Asperger óziniń nemis tilinde balalar psıhologıasy boıynsha dárisinde Bleıerdiń aýtısttik psıhopattarǵa arnalǵan termınologıasyn qabyldaǵan kezde zamanaýı mánge ıe boldy. Asperger qazirgi ýaqytta Asperger sındromy dep atalatyn aýtızm spektrin zerttedi, biraq 1981 jylǵa deıin jeke dıagnoz retinde keńinen tanylmady. Donald Trıplett aýtızm dıagnozy qoıylǵan alǵashqy adam boldy. Kanner oǵan 1938 jyly alǵashqy tekserýden keıin dıagnoz qoıyp, ony «1 jaǵdaı» dep belgilep ketti. Trıplett óziniń aqyldy qabiletterimen, ásirese fortepıanoda oınaıtyn mýzykalyq notalardy ataý jáne sandardy oısha kóbeıtý qabiletimen erekshelendi. Onyń ákesi Olıver ony áleýmettik jaǵynan tuıyq dep sıpattady, biraq nómirlerge, mýzykalyq notaǵa, alfavıt áripterine jáne AQSH prezıdentiniń sýretterine qyzyǵýshylyq tanytty.

Kannerdiń aýtızmdi qaıta qoldanýy balalyq shızofrenıa sıaqty onshaqty túsiniksiz termınologıany týdyrdy, soǵan baılanysty keı - kezde durys túsinispeýshilikke ákeldi. Al 1960-shy jyldardyń sońynan bastap aýtızm jeke sındromǵa aınaldy.

1970-shi jyldardyń ortasynda aýtızmniń genetıkalyq róli týraly dálelder az boldy; al 2007 jyly bul eń tuqym qýalaıtyn psıhıatrıalyq jaǵdaı dep sanaldy.

Aýtızm nemese aýtızm spektriniń buzylýy áleýmettik daǵdylarmen, qaıtalanatyn minez-qulyqpen, sóıleý jáne aýyzsha emes qarym qatynaspen sıpattalatyn jaǵdaılardyń keń aýqymyn bildiredi. Aýtızm spektri buzylǵan balalarda basqa adamdarmen qarym-qatynas jasaý jáne olarmen sóılesý qıynǵa soǵady. Olar tildi damytýda baıaý bolýy múmkin, tili múldem joq nemese aýyzeki sóıleý tilin túsinýde nemese qoldanýda aıtarlyqtaı qıyndyqtarǵa tap bolýy múmkin. Aýtızmi bar balalar kóbinese qarym-qatynasty kózben, mımıka men qımyldarmen qatar sózderdi qoldanatyn eki jaqty proses ekenin túsinbeıdi. Til baılyǵyn damytýǵa kómektesý kezinde osyny eskergen jón. Aýtızmi bar keıbir balalardyń sóıleý qabileti damıdy, biraq tildi basqa adamdarmen sóılesý úshin qalaı qoldanýdy bilýde qıyndyqtar týyndaýy múmkin. Sondaı-aq olar kóbine bireýmen tanysý sıaqty áleýmettik sebepterden góri birdeńe suraý nemese narazylyq bildirý úshin sóılese alady. Aýtızmi bar balalardyń qanshalyqty jaqsy qarym-qatynas jasaýy minez-qulyq pen oqý sıaqty damýdyń basqa salalary úshin mańyzdy.

Sóıleýdiń ıntonasıalyq jaǵynyń erekshelikteri de osy balalardy ajyratady. Kóbine olar daýystyń kólemin basqarýda qıynǵa soǵady. [3, b.44]

Adamnyń beti men kózi sıaqty etologıalyq turǵydan mańyzdy titirkendirgishter saý balalarǵa tán reaksıany týdyrmaıdy. [5, b.27]

Keıde aýtızm spektri buzylǵan balalar tildi qalaı qoldanýdy nemese ádettegi damyp kele jatqan balalar sıaqty tildi qalaı qoldanýyn bilmeýi múmkin. Aýtızmmen aýyratyn kóptegen balalar qarym-qatynas jasaý úshin sózderdi jáne sózdik strategıalardy qoldanady, biraq olar tildi ádetten tys qoldana alady. Mysaly, eholalıa aýtızmmen aýyratyn balalarda jıi kezdesedi. Bul kezde balalar sózderdi nemese sóz tirkesterin maǵynasyz nemese ádetten tys daýys tonymen ımıtasıalaıdy. Olar bireýdiń sózin birden nemese keıinirek qaıtalaýy múmkin. Sondaı-aq olar teledıdardan, YouTube-ten nemese beınelerden estigen sózderdi shyn ómirde qaıtalaı otyryp qoldanalady.

Aýtızmi bar balalar keıde:

● neologızm dep atalatyn oıdan shyǵarylǵan sózderdi qoldanýy múmkin

● bir sózdi qaıta-qaıta aıtýy múmkin

● esimdikterdi shatastyryp, ózderin ‘Sen’, al olar sóılesip otyrǵan adamdy ‘Men’ dep ataýy múmkin

Bul kóbinese keıbir qarym-qatynasty boldyrýǵa tyrysý, biraq olar árdaıym jumys isteı bermeıdi, óıtkeni siz balalardyń ne aıtqysy keletinin túsine almaıýyńyz múmkin.

Mysaly, eholalıamen aýyratyn balalar jaǵdaıdy nemese emosıonaldy kúılermen baılanystyratyn sóz tirkesterin qaıtalaý arqyly sóılesýdi úırenýi múmkin. Bala bir nárseni ózi qalaǵan kezde ‘Balmuzdaqty qalaısyz ba?’ dep aıtýy múmkin. Sebebi ol bul suraqty buryn estigende, oǵan sol balmuzdaq paıda bolady dep oılaýy múmkin.

Ýaqyt óte kele, aýtızmmen aýyratyn kóptegen balalar osy bastaýlarǵa súıene alady jáne tildi kóp adamdar túsinetin tásildermen qoldanýǵa úırenedi.

Aýyzsha emes qarym-qatynas

Bul baılanys tásilderine mynalar kirýi múmkin:

● bala qalaǵan zatty alý úshin fızıkalyq manıpýlásıa jasaýy múmkin mysalǵa adamdy qolynan jetektep qalaǵan nársesine kórsetýi múmkin

● zatty kórsetýi nemese kózin sol zatqa aýnatýy - mysalǵa, bala qalaǵan nársesine qaraıdy nemese nusqaıdy, sodan keıin sol adamǵa osy zatty qalaıtynyn bildirip, kózqarasyn sol adamǵa burady.

● zattardy qoldaýy arqyly - mysaly, bala qarym-qatynas jasaý úshin zatty basqa adamǵa berýi múmkin.

Jaǵymsyz minez-qulyq

Aýtızmmen aýyratyn kóptegen balalar ózin-ózi qıyn ustaıdy, bul minez-qulyq kóbinese qarym-qatynasqa baılanysty.

Mysaly, ózine zıan keltiretin minez-qulyq, ashýlanshaqtyq jáne basqalarǵa degen agresıa balanyń sizge birdeńe qajet ekenin, baqytty emes ekenin nemese shynymen shatasqanyn nemese qorqatyndyǵyn aıtýǵa tyrysýy múmkin.

Balalardyń qarym-qatynas jasaý sebepteri óte qarapaıym - olar bir nárseni qalaǵandyqtan, nazar aýdarǵysy kelgendikten nemese áleýmettik sebeptermen

sóılesedi. Ádette damyp kele jatqan balalar osy barlyq sebepter boıynsha sóılese alady jáne olardyń osy tásildermen baılanysý qabileti shamamen bir ýaqytta paıda bolady. Biraq bul aýtızm spektri buzylǵan balalarda basqasha bolyp keledi, olar ýaqyt óte kele osylaısha komýnıkasıa qabiletin damytady.

● Birinshiden, balalar qarym-qatynasty basqa adamnyń minez-qulqyn basqarý, bir nárse suraý, narazylyq bildirý nemese fızıkalyq qajettilikterdi qanaǵattandyrý úshin paıdalanady.

● Ári qaraı bireýdiń nazaryn aýdarý nemese sol nazardy saqtaý úshin baılanys paıda bolady - mysaly, bala jubatýdy, sálemdesýdi nemese tipti ózin maqtaýdy suraýy múmkin.

● Sońǵy jáne eń qıyny balalar basqa adamdardyń nazaryn áleýmettik sebepterge baılanysty obektige nemese oqıǵaǵa aýdarý úshin qajet kommýnıkatıvtik daǵdylar.

Aýtızm bar balany sóılesýdi yntalandyrýdyń birneshe ádisi:

● Qysqa sóılemderdi qoldanyńyz - mysaly, ‘As ish, kııimdi kı'.

● Daýys tonyńyzdy kóbeıtińiz - mysaly, ‘Aý, bul sý óte ystyq’.

● Balańyzdyń áńgime kezegi bolǵan kezde, balańyzdy sózdin ornyn toltyrýǵa shaqyryńyz - mysaly, ‘Myna ıtke qara. It qandaı tústi?'

● Balańyzdyń jaýabyn qajet etetin suraqtardy qoıyńyz - mysaly, ‘Seniń balmuzdaq alǵyń kele me?’ Eger siz balańyzdyń jaýabyn «Iá» dep bilseńiz, balańyzǵa jaýap retinde basyn ıýge úırete alasyz.

● Balańyzdyń suraqtarǵa jaýap berýine jetkilikti ýaqyt bólińiz.

Qazir aýtızmniń alǵashqy belgileri 12-18 aılyq balalarda paıda bolatyny týraly birshama zertteýler men derekter boıynsha dáleldengen.

Bul bilim, áleýmettik-kommýnıkatıvti minez-qulyqqa baǵyttalǵan erte aralasý uzaq merzimdi nátıjelerdi jaqsartatyndyǵy týraly jańa dáleldermen birge erte anyqtaýdyń kúsheıýine ákeldi. Aýtızm dıagnozymen betpe-bet kelgen otbasylar kóbinese ata-analardy kúızeliske ákelýi múmkin, óıtkeni olar kúrdeli ıntervensıalyq sheshimderdi baǵdarlap, balasynyń biregeı qıyndyqtar jıyntyǵyna beıimdelýdi úırenýi kerek. Áleýmettik jáne komýnıkasıalyq jetispeýshiliktiń aýyrlyǵy, sensorlyq sezimtaldyqpen jáne minez-qulyq qıyndyqtarymen qatar, ata-analardyń kúızelisin kúsheıtetin kórinedi. Óte kishkentaı balalardyń ata-analaryna balalarynyń áleýmettik-kommýnıkatıvti minez-qulqyn qalaı jeńildetýge bolatynyn bilýge kómektesý - bul jas balalarǵa arnalǵan birneshe jańa aralasýdyń maqsaty. Balalardyń uzaq ýaqytqa beıimdelýine úlken úmit beretin tásilder ata-analardyń kóńil kúıin arttyrady jáne stressti tómendetedi. Erterek anyqtaý jáne aralasý áreketteri aýtızmmen aýyratyn balalardyń uzaq merzimdi jumysyn jaqsartady. Bul aýtızmmen aýyratyn kishkentaı balalarǵa arnalǵan zertteý úshin óte qyzyqty sát. Kóptegen jańa eksperımenttik tásilderden basqa, ıntervensıaǵa qatysty mańyzdy suraqtar, sonyń ishinde balalar men otbasylar úshin qaı ıntervensıa tıimdi bolatyndyǵyn anyqtaıtyn zertteýlerdi bólshektep zerttelýde.

ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. Sırkın S.Iý. Spravochnık po psıhologıı ı psıhıatrıı detskogo ı podrostkovogo vozrasta / – 2002. – b. 185.

2. Aıqynbaeva G.Q., Qashhynbaı B.B., Naýryzbaeva A.A.. Aýtızm dıagnozy qoıylǵan balalardyń psıhologıalyq sıpaty: Monografıa. - Almaty: TOO "Lantar Treıd", 2018

3. Dodzına O.B. Psıhologıcheskıe harakterıstıkı rechevogo razvıtıa deteı s aýtızmom // Defektologıa. – 2004. - №6. – b. 44.

4. Baenskaıa E. R. Osobennostı rannego afektıvnogo razvıtıa aýtıchnogo rebenka v vozraste ot 0 do 1,5 let // Álmanah IKP RAO, 2001. № 3.

5. Ivanova N.N. Kak ýznat aýtızm? // Defektologıa. – 2002. - №2. – b. 27.

---