InfoHub Logo

Evolúsıanyń alǵashqy naǵyz ǵylymı teorıasynyń negizin qalaýshy — aǵylshyn ǵalymy Charlz Robert Darvın (1809-1882). Ch. Darvınniń negizgi eńbekteri «Tabıǵı suryptalýdyń arqasynda paıda bolǵan túrler nemese tirshilik úshin kúreste paıda bolǵan tuqymdardy saqtaý» (1859), osylarǵa qosymsha tolyqtyrǵan «Úı janýarlary men mádenı ósimdikterdiń ózgerýi» (1869) jáne «Adamnyń paıda bolýy jáne jynystyq suryptalý» (1871) atty kitaptary. Darvınniń evolúsıa týraly ilimi úsh bólimnen turady, ıaǵnı: organızmderdiń tarıhı damýy ózindik ornyna; evolúsıanyń qozǵaýshy kúshteriniń erejesine; evolúsıanyń qaıta ózgerý joldaryna negizdilgen túsiniktemeleriniń jıyntyǵy evolúsıanyń paıdalylyǵyn ańǵartady.

Evolúsıanyń ózindik orny bar ekenin Ch. Darvın ártúrli ǵylymdarǵa súıene otyryp deleldedi. Basty dáleldi ol paleontologıadan aldy. Mysaly, Ch. Darvın ejelgi qazbadan tabylǵan organızmderdiń qańqa qaldyqtarynyń qazirgi organızmderden qatty aıyrmashylyǵy jáne keıingi tabylǵan qaldyqtardyń birkelki uqsastyǵyn evolúsıanyń tarıh betteri dep qabyldady. Odan soń, Ch. Darvın sol kezdegi embrıologıa ǵylymynyń jetistikterine súıene otyryp, organızmderdiń shyǵý teginiń bir ekenin, sonymen birge organızmderdiń belgili bir zandylyqqa súıenip, qurlyqta da jáne sýda da taralýy jáne kezdesetin (qurlyqta jáne aralda) jerine qaraı janýarlar men ósimdikterdiń qúrylymy ózgeretindigi evolúsıany deleldeı tústi jáne qurlyqtar jáne araldar evolúsıanyń baǵyttaryn dáleldedi. Sonymen birge, ol aýyl sharýashglyǵynyń jetistikterin de is júzinde keń paıdalandy.

Evolúsıanyń qozǵaýshy kúshteri — dep Ch. Darvın tuqymqýalaýshylyq, ózgerishtik jáne tabıǵı suryptalý dep bóldi. Ol tuqymqýalaýshylyq pen ózgergishtik eserinen paıda bolǵan ózgershtigin organızm ózinde saqtap jáne kelesi urpaqqa bere alady dep túsindirdi. Ózgergishtik organızmderdiń alýantúrligin týǵyzsa, al tuqymqýalaýshylyq osy ózgeristi kelesi urpaqqa beredi. Sonymen barlyq tiri organızmderdegi ózgershtik pen shaǵylystyrý kezindegi paıda bolǵan ózgerister tuqymqýalaýshylyqtyń jemisi (geterogendigi).

Evolúsıa barysynda tiri organızmderdiń belgili bir zańdylyqqa sáıkes ózgerýin zertteý barysynda, Ch. Darvın eger belgili bir qoldan jasalǵan ortada alynǵan janýarlardyń qol tuqymyn jáne ósimdikterdiń surpyn qoldan suryptaý dep atady. Al tabıǵatta bolatyn jaǵdaıda tiri organızmderdiń tutastyǵyna jáne ómirsheńdigine, jańa túrlerdiń paıda bolýyna, onyń sol ortada saqtalýyna jáne jańa túrlerdi shyǵýyn, odan jańa túrdiń paıda bolýyn jáne jańa úlken júıeliktiń negizin qalaýyna áser etetin kúshti Ch. Darvın tirshilik úshin kúresi jáne tabıǵı suryptalý dep tujyrymdady. Tiri organızmder kóbeıip, urpaq qaldyrýǵa qabiletti, onyń bári ómirsheń emes, sondyqtan da túr ishinde olar kóp urpaq qaldyrýǵa tyrysady. Artyq urpaq ártúrli jaǵdaılarǵa baılanysty tirshilik úshin kúres kezinde óledi. Ch. Darvın boıynsha tirshilik úshin kúres bir túrden ekinshi túrdiń arasynda, sonymen birge túr ishinde bolýy múmkin, sonyń ishinde túrler ishindegi kúres túr arasyndaǵy kúresten de óte qatal bolady, sebebi olar bir jerde mekendeıdi, birdeı qorekpen qorektenedi, qaýip-qaterde ekeýine birdeı jáne t.b. jaǵdaılar. Osy kúres barysynda osy ortaǵa beıimdelgeni ǵana tiri qalady, ıaǵnı organızmderdiń ómirge beıimdelgen túri ǵana tirshilik etedi. Sonymen tirshilik úshin kúrestiń jemisi tabıǵı súryptalý. «Organızmderdiń ózine jaǵymdy jeke erekshiligin jáne ózgergishtigin saqtaýyn, sonymen birge jaman qasıetterin joǵaltýyn Ch. Darvın tabıǵı suryptalý nemese qolaısyzdyqqa beıimdeýshilik deıdi». Evolúsıanyń negizgi qozǵaýshy kúshi tabıǵı suryptalý dep eseptedi Ch. Darvın.

Evolúsıanyń jańarý joldaryna Ch. Darvın belgilerdiń joıylýy (dıvergensıasy) jatady degen qorytyndy jasady. Ch. Darvın boıynsha ózgerip jatqan tirshilikte jáne tabıǵı suryptalýdyń nátıjesinde alǵashqy belgilerinen qatty ózgerip, ártúrli baǵyttarǵa beıimdelgen túrler ǵana ómirsheń bolady. Osyndaı ózgerý kezinde qolaısyz jaǵdaıda organızm negizgi belgilerin joǵaltady jáne sonyń saldarynan básekelestik azaıady, ıaǵnı osy belgilerdi joǵaltýynan organızmder ártúrli ortany paıdalanýǵa múmkindik alady. Osy belgilerdiń joıylýy (dıvergensıa) kezinde ártúrlilik paıda bolady da, ol jańa túrdiń paıda bolýyna qolaıly dep eseptedi Ch. Darvın, ıaǵnı dıvergensıa áserinen jańa túr paıda bolady. Organızmderdiń ózgerýi tabıǵattyń zańdylyqtaryna sáıkes ǵana emes, ol kezdeısoqta tabıǵı suryptalýdyń arqasynda bolýy da múmkin dedi Ch. Darvın. Organıkalyq tutastyq suryptalýdyń jemisi, biraq ol salystyrmaly jaǵdaıda bolady. Osy kózqarasymen Ch. Darvın metafızıkalyq qajettiliktiń kezdeısoqtylyǵyna qarsy shyqty, oǵan deıin eshkim muny aıta almaǵan edi.

Ch. Darvınniń ilimi jaratylystaný ǵylymyndaǵy teńdesi joq ilim. Od tabıǵatty zertteýdi jan-jaqty zerdelep, oǵan tarıhı ádisteme engizip, evolúsıa teorıasyn jasady jáne ǵylymdaǵy kreasıonızm kózqarasty joıdy. Darvın ilimi barlyq taksondardy qamtıtyn organızmderdiń úlken toptarynyń evolúsıasyn, ol úlken ýaqyt ólshemimen geologıalyq ólshem birligimen jáne óte aýqymdy aýmaqtardy qamtıdy. Sonymen darvınızm — makroevolúsıa týraly klasıkalyq ilim. Biraq ol genetıkalyq turǵydan tolyq zerttelmegen. Darvın túrdiń jeke daralarynyń evolúsıasyn qarastyrdy, al árbir túr qazir belgili bolǵandaı popýlásıa retinde tirshilik etedi. Sondyqtan, «Túrlerdiń paıda bolýy» atty eńbek jaryq kórgen 8 jyldan keıin aǵylshyn F. Djenkın «Eger suryptalý kezinde túrdiń shamaly ǵana ózgergen jeke darasy aman qalsa, onda kelesi shaǵylysý kezinde paıda bolǵan jańa belgi «joǵalady», sebebi shaǵylysýǵa túsip otyrǵan ekinshi syńarda osy jańa qasıetter joq, ıaǵnı ondaǵy qasıetter urpaqtarynda da bolmaıdy, sonda qalaı? — degen suraq qoıdy. Darvın bul suraqty Djenkınniń shataǵy dep, oǵan durys jaýap berýge eshýaqytta umtylmady.

Darvınızm ilimin kóp ýaqyt boıy genetıkalyq kózqaras turǵysynan túsindirý jetispedi, biraq genetıkterdiń ózderi osy suraqtarǵa jaýap berý úshin ózderi tez arada evolúsıaǵa jaqyndaı tústi. Ǵalymdar klasıkalyq genetıkanyń tásilderin taldaı otyryp, keıbir faktorlardyń evolúsıaǵa áserin, ondaǵy keıbir qarapaıym birlikterdi jáne úrdisterdi jeke bólip taldady.

Darvınızm men genetıkany biriktire otyryp qarastyrýdyń alǵashqy qadamy 1908 jyly Dj. Hardı-V. Vaınberg zańynda kórsetildi, onda popýlásıada erkin shaǵylysý kezinde osy genderdiń mýtasıasy bolmaǵan jaǵdaı men jańa belginiń baıqalýy bolmaǵan jaǵdaıda A A, Aa jáne aa genotıpteriniń araqatynasy túraqty bolady. Osy qatynasqa qarap zań shyǵaryldy, ol boıynsha genderdiń kezdesý jıiligi úlken keńistiktegi popýlásıa ishindegi erkin shaǵylysý (panmıksıa) kezinde syrttan tys áser etetin kúshter bolmaǵan jaǵdaıda birinshi urpaqtan keıin-aq turaqtalady. Biraq, tabıǵatta ondaı popýlásıanyń bolmaıtyndyǵyn bilesizder. Sondyqtan zańnyń mańyzy mynada: popýlásıanyń genofondysynda jınaqtalǵan tuqymqýalaýshylyq ózgeristeri joǵalyp ketpeıdi, sebebi genderdiń kezdesý jıiligi turaqty.

Hardı-Vaınbergtiń zańyna sáıkes jáne suryptaýdyń áserin jáne jańa mýtasıanyń paıda bolatynyn eskere otyryp, 1926 jyly S. S. Chetverıkov (1880-1959) barlyq popýlásıada ózinen-ózi bolatyn mýtasıa kezinde ártúrli gender jıyntyǵy (geterogennost paıda bolady dedi. Basqasha aıtqanda, popýlásıada mýtasıa bolady, biraq kóbine, az mólsherde kezdesedi. Odan basqa ol, popýlásıada gýbka sıaqty mýtasıalar jetkilikti jáne mýtasıa (materıal esebinde) tabıǵy suryptalý barysynda evolúsıa úrdisiniń negizgi irgetasy bolyp sanalady.

Keıinirek N. P. Dýbının jene D. N. Romashev (1932) popýlásıada ol az bolǵan jaǵdaıda erekshe qubylys paıda bolady, ony (N. P. Dýbıkın boıynsha, 1931 j.) gendik avtomatty qubylys nemese (S. Raıt boıynsha, 1932 j.) genderdiń yǵysý qubylysy deıdi. Gendik avtomatty jaǵdaıda genderdiń kezdesý jıiligi ózgeredi, ártúrli allelder (geterozıgotalar) joıylady jáne birdeı allelder (gomozıgotalar) paıda bolady. Oqshaý popýlásıalar (domınıntty) basym gomozıgotaǵa nemese (resessıvti) basylyńqy gomozıgotaǵa aınalady. Eger mýtantty óli gender yǵystyra bastaǵan jaǵdaıda organızm tirshiligin joıady. Popýlásıanyń qurylymy tek qana jańa paıda bolǵan mýtasıaǵa ǵana emes, sonymen jańa genderdiń qarapaıym ózgerýi kezindegi kezdesý jıiligine de baılanysty. Osy jáne basqa da genetıkalyq zertteýler genetıka men evolúsıa teorıasyn biriktirdi.

---