InfoHub Logo

Evolúsıa tiri materıanyń barlyq tirshilik deńgeıinde júrip otyrady jáne árbir deńgeıde jańadan paıda bolǵan qurlymdyq jáne qyzmetterimen erekshelenedi. Osy qurlymdar men qyzmetteri birigip, evolúsıanyń tiri júıesiniń árbir deńgeıine kóterilgen saıyn joǵary satysyna kóterilgendigin ańǵartady.

Jer betindegi tirshiliktiń paıda bolýy jáne onyń evolúsıasy jaratylystaný ǵylymynyń negizgi ózekti máselesi bolyp sanalady. Osy másele sonaý biz bilmeıtin erte ýaqyttan bastap adam sanasynan shyqqan emes. Bul máselemen barlyq fılosoftar da jáne din qyzmetkerleri de aınalysyp keledi. Biraq ta ár zamanda jáne adamnyń mádenı damý satysynyń ár kezeńinde tirshiliktiń paıda bolýy men evolúsıasy ártúrli sheshilip keldi.

Qazirgi zamanda evolúsıa teorıasy Ch. Darvınniń teorıasyna negizdelgen. Biraq evolúsıonızm Ch. Darvınge deıin de bolǵan. Sondyqtan qazirgi zaman evolúsıa teorıasyn durys túsiný úshin, evolúsıonızmde Ch. Darvınge deıin qandaı kózqarastar bolǵanyn jáne qaı baǵytta damyǵanyn bilgenimiz abzal.

Ejelgi kezde tabıǵatqa degen kózqaras mıstıkalyq boldy, ol kezde tirshiliktiń bárin tabıǵattyń tylsym kúshterimen baılanystyrdy. Biraq sonaý ejelgi Grekıanyń alǵashqy mádenıeti damýynyń bas kezderiniń ózinde-aq tabıǵatqa mıstıkalyq kózqarastardan basqa da túsinikter paıda bola bastady. Sol dáýirlerde abıogenez ilimi paıda boldy jáne damydy. Osy ilim boıynsha tiri organızmder óli materıadan kezdeısoq ózinen-ózi paıda boldy degen boljamdaǵy baǵyttar basym oryn aldy. Osy ýaqyttarda evolúsıalyq kózqarastar da boldy. Mysaly, Empedokl (b.e. deıingi 490-430 j.) alǵashqy tiri organızm álemdik materıanyń tórt álementinen (ot, aýa, sý jáne jer) paıda boldy jáne tabıǵat belgili bir zańdylyqpen damydy, sonymen birge, tek belgili bir ortaǵa beıimdelgen organızmder ǵana tirshilik etedi dep túsindirdi. Bul kózqarastardyń eń basty erekshiligi tiri organızmderdiń tabıǵı jolmen paıda bolatyny týraly oıy óte mańyzdy boldy.

Demokrıt (b.e. deıingi 460-370 j.) dúnıe kóptegen maıda bólshekterden turady dedi, olar únemi qozǵalysta bolady jáne tirshilik qarapaıym dúnıeden emes, tek tabıǵattaǵy mehanıkalyq kúshtiń arqasynda ózinen-ózi paıda boldy dep tujyrymdady. Demokrıttiń paıymdaýynsha tiri organızmder batpaq pen sý atomdarynyń mehanıkalyq qozǵalysy arqasynda birigýinen, ıaǵnı ylǵal topyraqtyń usaq bólshekteri men ottyń atomynyń ózinen-ózi qosylýynan paıda bolady. Ózinen-ózi paıda bolý kezdeısoq oqıǵa dep esepteıdi.

Qurt, kene jáne basqa organızmder tańǵy shyqtan, batpaqtan, qıdan, deneden bólinetin terden, etten, mollúskalar ylǵal topyraqtan, al balyqtar teńiz baldyrynan paıda bolady dep túsindiredi. Platon (b.ǵ. deıingi 427-347 j.) tiri tirshilik óte qarapaıym materıamen jańa týyndaǵan organızmniń qosylýynan týyndaıtyn jannyń arqasynda paıda bolady da, ol organızmdi qozǵady.

Arıstotel (b.ǵ. deıingi 384-322 j.) ósimdik pen janýarlar óli materıadan paıda bolady dep qorytyndy jasady. Ol keıbir janýarlar shirigen etten paıda bolady degen kózqarasta da boldy. Materıaldyq bolmystyń bar ekenin jáne onyń turaqty qozǵalysta bolatynyn moıyndap, organızderdi salystyra otyryp, Arıstotel organızmder «tabıǵattyń satysy» sıaqty ornalastynyn moıyndap, beıorganıkalyq dúnıeden bastap jáne ol ósimdikter arqyly, odan gýbkalarǵa jáne asıdıalarǵa, odan keıin teńizde erkin tirshilik etetin mıkroorganızmderden túratynyn moıyndady. Biraq, Arıstotel dúnıeniń damýyn moıyndaǵanymen, qarapaıymdardan joǵarǵy satydaǵy organızmderdiń damıtynyn moıyndamady.

Arıstoteldiń kózqarasy ǵasyrlar boıy moıyndaldy, odan keıingi grekterdiń jáne rım fılosoftary da tirshiliktiń kezdeısoq ózinen-ózi paıda bolatynyn moıyndap, mıstıkalyq oılarymen tolyqtyryla tústi. Ol týraly Sıseron, Ovıdıem, keıinirek Seneka, Plıneı, Plýtarh jáne Apýleıler de jazdy. Ózgergishtik týraly pikir Úndiniń, Qytaıdyń, Mesopotamıanyń, Mysyrdyń ejelgi fılosoftarynyń kózqarastarynda kezdesedi. Erterekte hrıstıan dininiń ókilderi abıogenezdiń basymdylyǵyn Bıblıadan mysaldar keltirip dáleldedi. Olardyń paıymdaýynsha, ózinen-ózi paıda bolý sonaý dúnıe paıda bolǵan ýaqyttan qazirgi kezge deıin jalǵasyp keledi dep eseptedi.

Orta ǵasyr (V-XV ǵ.) kezindegi ǵalymdardyń arasynda tirshilik kezdeısoq ózinen-ózi paıda bolady degen kózqaras basym boldy, onyń ústine fılosofıalyq oılardyń ózi de dinniń ýaǵyzdaryna negizdeldi. Sondyqtan orta ǵasyr ǵalymdary jándikter, qurttar, balyqtar ózinen-ózi paıda bolady dep tujyrymdady. Sol ýaqyttarda, arystannyń ózin qumda kezdesetin tastardan paıda boldy dep esepteıtin. Orta ǵasyrdyń belgili dárigeri Parasels (1498-1541) gomýnkýlýsti (adamdy) er adamnyń sháýetin asqabaqqa engizý arqyly jasaýǵa bolatyny týraly «resept» jasady. I. Góte «Faýst» shyǵarmasynda Mefıstofeldi egeýquıryqtyń, úı tyshqanynyń, shybynnyń, baqanyń, qandala jáne bıttiń ámirshisi etip kórsetip, Góteniń ózi de tirshilik kezdeısoq ózinen-ózi paıda bolatynyn moıyndady.

Orta ǵasyrlarda organıkalyq dúnıeniń damýy týraly eshqandaı jańa kózqaras bolǵan joq. Kerisinshe, bul kezeńde kreasıonıstik kózqarastar dáýirlep turdy, olardyń paıymdaýynsha tirshilik joqtan paıda boldy, tiri organızmder ózgermeıdi jáne turaqty degen pikirler de boldy. Kreasıonızm aǵymy tabıǵattyń denesi saty sıaqty, ıaǵnı qudaı — perishte — adam — janýar, ósimdik, sańyraýqulaqtardan turady degen aǵymdy damytty.

Garveı (1578-1667) qurt, jándikter jáne basqa janýarlar shirigen zattan paıda bolýy múmkin, biraq arnaıy kúshterdiń áser etýinen paıda bolady dep esepteıdi. F. Bekon (1561-1626) shybyn, qumyrsqa jáne qurbaqalar shirikten ózinen-ózi paıda bolady dep eseptedi, biraq ol beıorganıkalyq jáne organıkalyq dúnıeniń arasynda shekaranyń bar ekenin moıyndamaý arqyly materıalısyq kózqarasty qalyptastyrdy. R. Dekart (1596-1650) ta tirshiliktiń ózinen-ózi paıda bolatynyn quptaı otyryp, oǵan tylsym kúshtiń áser etpeıtindigin aıtty. R. Dekart ózinen-ózi paıda bolý ol tabıǵı úrdis ekenin, biraq ol belgisiz (túsiniksiz) jaǵdaıda bolady dep túsindirdi.

Sol dáýirdiń belgili ǵalymdarynyń kózqarastaryn salystyra otyryp, olardyń tirshiliktiń kezdeısoq ózinen-ózi paıda bolatyny týraly joramaldary XVII ǵasyrdyń ortasyna deıin eshqandaı kúmán týǵyzǵan joq. XVII-XVIII ǵasyrlardaǵy metafızıkalyq dúnıetanymdary negizinen túrdiń eshqashan da ózgermeıtinin jáne organıkalyq dúnıe birtutas, ol jaratýshynyń aqyly men tirshilik kúshi arqyly júrip otyrady dep túsindiredi.

XVI-XVII ǵasyrlarda metafızıkalyq kózqarastardyń dáýirlep turǵanyna qaramastan ortaǵasyrlyq dogmatıkalyq kózqarastarǵa dúnıetanym týraly qarama-qaıshylyqtar paıda bola bastady. Ásirese, olar shirkeýdiń ýaǵyzdap, qoldap kelgen abıogenez teorıasyna qarsy evolúsıonızm ilimin týýyna jáne paıda bolýyna naqty mysaldar keltire otyryp aınalysa bastady.

1665 jyly et jáne shybynmen birneshe tájirıbe jasaǵan F. Redı (1626-1697) shirigen ettegi dernásil jándikterdiki (nasekomdardiki) ekenin, eger etti jándikter kire almaıtyndaı jabyq ydysqa salyp qoısa, ıaǵnı olardyń jumyrtqa salýyna jol bermese, jándiktiń dernásili ózinen-ózi paıda bolmaıtyndyǵyna kóz jetkizdi. Osy tájirıbeler arqyly F. Redı óli dúnıeden ózinen-ózi joǵarǵy satydaǵy organızmderdiń paıda bolmaıtyndyǵyn dáleldedi. Biraq, F. Redı málimetinde jáne oı tujyrymynda adamnyń jáne janýarlardyń ishegindegi mıkroorganızmder men qurttar (gelmıntter) ózinen-ózi paıda bolýy múmkin degen oıda boldy. Iaǵnı, áli bolsa da qoǵamda tirshiliktiń ózinen-ózi paıda bolatyny týraly kózqarastar boldy.

1765 jyly L. Spalansanı (1729-1799) qaınaǵan ósimdikterdiń jáne ettiń sorpasynyń ishinde mıkroorganızder bolmaıtyndyǵyn kóptegen tejirıbeleri arqyly deleldedi. Ol sonymen birge, qaınaý ýaqyty men tyǵyz jabylǵan ydystyń aýa jibermeıtiniń úlken mańyzy bar ekenin anyqtady. Eger, aýa kirmeıtindeı etip tyǵyz jabylǵan ydystaǵy uzaq qaınatylǵan suıyqtyqta eshqandaı mıkroorganızmderdiń damymaıtynyn anyqtady. Biraq L. Spalansanı óziniń áriptesterin (zamandastaryn) mıkroorganızmderdiń ózinen-ózi damymaıtyndyǵyna sendire almady. Tirshiliktiń kezdeısoq ózinen-ózi paıda bolatyny týraly oıdy sol zamannyń belgili fılosoftary men jaratylysty zertteýshileri (I. Kant, G. Gegel, X. Geı-Lússak jáne t.b.) jaqtap qorǵashtady.

1861-1862 jyldary L. Paster suıyqtyqta jáne ertindide ózinen-ózi organıkalyq zattyń paıda bolmaıtynyn naqty dáleldedi. Ol barlyq suıyqtyqtaǵy lastyń (kirdiń) paıda bolýy, tek aýadaǵy bakterıanyń arqasynda ekenin óziniń tájirıbeleri arqyly moıyndatty. L. Pasterdiń zertteýleri zamandastaryn tańǵaldyrdy. Aǵylshyn ǵalymy D. Tındal (1820-1893) keıbir mıkroorganızmder 5 saǵat ýaqyt boıy qaınatsa da ólmeıtindigin (rezısentti) ekenin tapty. Sóıtip, ol zalalsyzdandyrýdy (sterılızasıany) ýaqyt boıynsha bólshektep jasaý ádisin engizdi, qazirgi kezde osy ádisti tındalızasıa dep ataıdy.

Abıogenez ilimin jaqtamaıtyndardyń arasynda tirshiliktiń máńgilik ekendigi týraly kóqarastar ornyǵa bastady. Fılosoftar men ǵalymdar shynynda da tirshilik ózinen-ózi paıda bolmasa, onda ómir máńgilik, derbes, barlyq Keńistikte taralǵan degen kózqarastar paıda bola bastady. Ol biraq Jerde qaıdan paıda boldy? Osy suraqqa jaýap berý úshin, shved ǵalymy Arrenıýs (1859-1927) ótken ǵasyrdyń basynan beri (1912) pansermıa boljamyn usyndy, ol boıynsha tirshilik álem keńistiginde bar jáne ol aspan denesinde jáne Jerdi qosa eseptegende qarapaıym kúıde bolady ári jaryq sáýlesiniń qysymy arqyly bir-birine almasady. Osy boljamdy qoldaýshylar tirshilik meteorıt arqyly Jerge de kelýi múmkin dep eseptedi. Panspermıa boljamyna qarsy kelýshiler, ǵarysh keńistigindegi qolaısyz jaǵdaılardyń áserinen mıkroorganızmder ómir súre almaıdy jáne osy jaǵdaıǵa baılanysty Jer atmosferasynan tys jerlerde mıkroorganızmderdiń bolýy múmkin emes dedi. Sondyqtan tirshilikti tek Jerden ǵana izdeý kerek.

XVII-XVIII ǵasyrlarda tabıǵat zertteýshiler men fılosoftardy organıkalyq dúnıeniń ózgermeıtindigi týraly kózqarastar kúmán týǵyzatyn suraqtar mazalady. Osyndaı suraqtardyń biri — túrdiń ózgergishtigi týraly boldy. Kóptegen adamdar organızmderdiń aýa raıyna, qorekke, topyraqqa, organdardyń jattyǵýyna jáne kerisinshe, jattyqpaǵanyna baılanysty, shaǵylystyrý arqyly j2ne basqa jaǵdaılarǵa baılanysty ózgeretinin moıyndady. Mysaly, F. Bekon (1561 -1626), D. Reı (1628-1705), J. Búffon (1707-1788), I. I. Lepehın (1740-1802), N. Ia. Ozereskovskıı (1750-1827) jáne basqalary organızmderdiń aýa-raıyna jáne topyraqqa baılanysty ózgeretinin moıyndady, al Sh. Bonne bolsa parazıt qúrttar jeke ómir súretin qurttardan paıda bolady dep oılady. K. Lınneıdiń ózi túrlerdiń ózgerýi topyraq pen aýa-raıyna, ártúrli túrdiń ózara bir-birimen shaǵylystyrýyna baılanysty ózgeredi dedi. Túrlerdiń ózgeretini týraly oıdy Erazm Darvın (1713-1802), K. F. Volf (1733-1794), fransýz fılosof-materıalısteri D. Dıdro (1713-1784), J. O. Lamettrı (1709-1751), P. Golbahtar (1723-1789) qoldady. Túrdiń ózgerýi organızmderdiń ómir súrýi tuqym qýalaýshyldyǵyna baılanysty múmkin ekendigi jıi aıtyla bastady. Biraq, áli de bolsa túrlerdiń ózgerýi tarıhı tirshilik etý ortasyna, organıkalyq dúnıeniń qarapaıymnan bastap joǵary satyǵa qaraı damıtyny týraly oıdan alys edi.

---