InfoHub Logo

Evolúsıa degenimiz belgili bir ýaqyt aralyǵynda ótetin úrdis, sondyqtan ondaǵy eń ózekti suraq sol ýaqytqa anyqtama bere bilý bolyp sanalady. Evolúsıalyq ýaqytty anyqtaý, ıaǵnı geologıalyq dáýirdi anyqtaý degendi bildiredi, oǵan paleontologıalyq qazbalar jatady. Sondyqtan evolúsıanyń joldaryn túsiný úshin, tirshiliktiń damýynyń basty satysyn bilýimiz kerek. Ony anyqtaý úshin geologıalyq ýaqyttyń mejesin, ıaǵnı organızmderdiń qazba qaldyqtaryn zertteý jáne radıoaktıvti ızotoptardy (radıomálimet ádisi) paıdalaný, sonymen birge geologıalyq málimetterdi, bıogeografıa, júıelimniń jáne basqa ǵylymdardyń málimetterin paıdalaný arqyly biledi. Osy meje arqyly belgili ýaqyt aralyǵynda jerdegi faýna men floranyń ózgerýin anyqtaýǵa bolady.

Jerdiń damý tarıhy óte uzaq zamandardan turady, onyń ózi kezeńderden, al ol bolsa, dáýirlerden turady. Keıde bul dáýirler ǵasyrlarǵa bóledi. Oǵan zamandar — katarheı, arheı, proterozoı, paleozoı (balyq jáne qosmekendilerdiń jasy), mezozoı (baýyrymen jorǵalaýshylardyń jasy) jáne kaınozoı (sútqorektilerdiń jasy) jatady.

Bir dáýirdiń aıaqtalýy men kelesisiniń bastalýy Jer tarıhynda úlken ózgeristerge toly boldy, qurlyq pen teńizdiń aýqymynyń araqatynasy ózgerip, taý jynystary paıda boldy, aýa raıy da ózgeredi. Jer bederiniń ózgerýi kezinde olardyń faýnasy men florasy da ózgerip, bıogeosenozynyń qurylymy túzildi.

Tirshilik katarheıa men arheıdiń shekarasynda 3,5 mlrd jyl buryn paıda boldy jáne onyń uzaqtyǵy 2 mlrd. jyl. Bul zaman janartaýlardyń jıi atqylap turǵan kezi. Arheı taý jynysynan grafıt jáne taza kómir sýtektiń kezdesýi sol zamanda qarapaıym ósimdikter jáne janýarlardyń (sonyń ishinde arhebakterıa men sıanobakterıalar) tirshilik etkendigin kórsetedi.

Proterozoı zamanynda jıi-jıi jańbyr jaýdy, sonymen birge Jer betinde birneshe muzdyqtar paıda boldy, janartaýlar da jıi-jıi atqylady. Sol zamannyń qazba qaldyqtarynan medýzalardyń, sańyraýqulaqtardyń, baldyrlardyń, ıyqaıaqtylardyń, býynaıaqtylardyń (shaıandardyń) qaldyqtarynyń tabylýy, ol zamanda mıkroorganızmder, jaı sý qarapaıymdary jáne omyrtqasyzdar tirshilik etkendigin ańǵartady. Alǵashqy mıkroorganızmder anaerobtar boldy.

Qurlyqta tirshilik etetinder áli paıda bola qoıǵan joq, biraq osy kezderi ıadrosy aıqyn emes organızmder ıadrosy aıqyn jáne bir kletkalar kóp kletkalyqqa aýysýy erekshe oryn aldy, sóıtip tirshiliktiń damýynda iri ózeris bolyp, geologıalyq jaǵdaılar negizgi ról atqardy. Paleozoı zamanynda ósimdikterdiń negizgi toptary men janýarlardyń barlyq tıpteri jáne klastary (qustar men sútqorektilerden basqasy) paıda boldy. Sol zamanda ósimdikter men janýarlar qurlyqty jaýlap aldy.

Iaǵnı alǵashqy kembrıı kezeńinde tirshilik tek sýda ǵana boldy. Teńiz sýynda bir kletkaly jáne kóp kletkaly baldyrlar, qarapaıym shaıantektester jáne órmekshitektester, mysaly, qylyshquıryqtylar, teńizdiń túbinde gýbkalar, marjandar, tikenekteriler, baýyraıaqtylar jáne qos jaqtaýly mollúskalar keń taraldy. Iyqaıaqtylar (turaqty bir jerde mekendeıtin qos jaqtaýly mollúskalar) jáne trılobıtter (qarapaıym býynaıaqtylar) óte kóp boldy. Osy kezeńde hordalylardan basqa teńiz janýarlary da taraldy. Materıkterde áli de tirshilik paıda bola qoıǵan joq bolatyn.

Ordovık kezeńinde kembrııde bastalǵan materıkter sý astyna kete bastady. Aýa raıy jylyndy. Qurlyqta ósimdikter tarala bastady. Tushshy sýda alyp sary shaıandar kezdesti. Sýda alǵashqy omyrtqalylar paıda boldy. Sonyń ishinde, tushshy sýda saýyttylar kezdesti, ıaǵnı olar júzbe qanattary joq qarapaıym jaqsyz balyqtardyń ókilderi edi.

Sılýr kezeńinde qurlyqta ósimdikter taralýy jalǵasa tústi. Alǵashqy ósimdikterge-shóptesin psılofıtter (plaýn, qyryqbýyn) jáne aǵashtektes paporotnıkterge uqsas lıkopsıdter jatady. Omyrtqasyzdardyń barlyq toptary kezdesti. Qurlyqty janýarlar (órmekshitektester) meken ete bastady. Aýamen tynys alatyn alǵashqy janýarlar paıda boldy.

Devon kezeńinde qurlyq jerler kóbeıe túsip, teńizderdiń aýqymy azaıa tústi. Aýa raıy qońyrjaı boldy. Qurlyqta qarapaıym ashyq tuqymdylardyń ókilderi (dándi paporotnıkter), alǵashqy alyp paporotnıkter, qyryqbýyndardan jáne plaýndar turatyn ormandar paıda boldy, alǵash japyraqty aǵashtar kezdesetin. Tushshy sýlarda alǵash kádimgi akýlalar júzip júrdi. Súıekti balyqtardyń arǵy ata tekterinen qos tynysty saýsaq jáne sáýle qanatty balyqtar shyqty. Sáýle qanattylar kezeńniń sońynda súıekti balyqtardyń shyǵýyna negiz boldy, al saýsaq qanatty balyqtardyń qurlyq omyrtqalarynyń bastamasy boldy.

Tas kómir kezeńinde (karbon) qurlyq shamaly ǵana kóbeıdi jáne aýa raıy jylyna bastady. Batpaqty ormandar da negizinen qarapaıym paporotnıkterden, dándi paporotnıkter (alǵashqy dánder paıda boldy) jáne jalpaq japyraqty ósimdikter basym oryn aldy jáne olar taskómir shoǵyrlaryn túzýge qatysty. Qosmekendiler men baýyrymen jorǵalaýshylardyń sany kóp boldy jáne keńinen taraldy. Alǵashqy jándikter (ınelik pen taraqandardyń arǵy tekteri) kezdese bastady.

Zamannyń perm kezeńinde jer bederleri jáne aýa raıy ózgerdi. Qurlyq jer kóbeıe túsken saıyn aýa raıy sýyta bastady. Paporotnıktektes ósimdikter joıyla bastady, olardyń ornyna ashyq tuqymdy ósimdikter kóbeıe tústi. Bul kezeńde sıkadofıtti jáne qylqan japyraqty ósimdikter basym boldy. Qurlyqta baýyrymen jorǵalaýshylar (polıkozavr jáne terapsıdter) keńinen taraldy. Teńiz omyrtqasyzdarynyń túrleriniń 80%-y joıyldy, biraq teńizde súıekti balyqtar men basaıaqty molúskalar kóbeıe tústi. Baýyrymen jorǵalaýshylar (shóp qorekti jáne jyrtqysh) damyp jetile tústi, olardyń ishinde dınazavrlardyń sany kóp bolyp, qusjambasty (shópqorekti) jáne kesirtkejambasty (jyrtqyshtar) bolyp bóline bastady.

Mezozoı zamanynda qurlyq jerler kóbeıe túsi, aýa raıy da qurǵaq bola bastady. Bul zamanda ártúrli baýyrymen jorǵalaýshylar joıylyp, baýyrymen jorǵalaýshylárdyń jańa túrleri paıda boldy. Mezozoıdy kóbine, baýyrymen jorǵalaýshylardyń zamany deıdi. Osy zamannyń trıas kezeńinde dándi paporotnıkter, sıkadtar jáne qylqan japyraqty ósimdikter basym bolyp keń taraldy. Teńizde saýsaq qanatty balyqtar jáne basaıaqty molúskalardyń sany kóbeıip keńinen taraldy. Osy zamannyń ıýra kezeńinde jabyq tuqymdy ósimdikter (gúldi ósimdikter), ejelgi qústar, baýyrymen jorǵalaýshylardyń (ıhtıozavr, plezıozavr) túri de, teńizderdegi sany da, ózi de kóbeıe tústi. Osy kezeńde sútqorektilerdiń tórt otrády paıda boldy, olar jumyrtqa salatyn sútqorektilerge jatady.

Osy zamannyń bor kezeńinde jabyq tuqymdylar (magnolıa, pálmalar, úıeńkiler, emender jáne b.) keń taraldy. Alǵashqy gúldi ósimdikter gúldedi. Osy kezeńde qazirgi saýsaq qanatty balyqtardyń ókilderi paıda boldy jáne baýyrymen jorǵalaýshylar joıyla bastady. Dınozavrlar birjola joıyldy. Úlken baýyrymen jorǵalaýshylar (qoltyraýyndar, tasbaqalar, gatterıalar) ekvator beldeýine jaqyn jerlerde ǵana saqtaldy. Alǵash ret jylandar men qustar paıda boldy. Sútqorektiler keń taralyp, tiri týatyn (qaltalylar) túrleri paıda boldy.

---