InfoHub Logo

Adamdaǵy qalypty tuqymqýalaýshylyqty zertteýde onyń genetıkalyq jeke ereksheligi úlken rol atqarady. Gametalardyń aıqas shaǵylysýynan paıda bolǵan barlyq organızmder kóptegen gen juptary boıynsha geterozıgotaly polıgıbrıdti bolyp tabylady. Adam da osy zańdylyqqa tolyqtaı baǵynady jáne tabıǵaty polıgıbrıdti geterozıgotaly bolyp tabylady.

Adam búkil tiri organızmderdiń ishinde eń (asa) geterozıgotaly bolyp tabylady. G. Mendeldiń ashqan genderdiń táýelsiz qaıta taralýynan jáne ajyraý zańdylyqtaryna baılanysty organızmniń jynys kletkasynda hromosomalardyń jáne genderdiń jarty jıyntyǵy ǵana bolady (gaploıdty san). Eger, mysaly, qandaı-da bolmasyn ındıvıd úsh jup genderi boıynsha (Aa, Vv, jáne Ss) geterozıgotaly bolsa, onda onyń jynys kletkalary atalǵan genderdiń tek jartysyn ǵana alyp júredi (A, V, S nemese a, v, s). Demek, mundaı ındıvıd urpaǵyna óziniń jarty ǵana genderin beredi, mysaly, A, B jene S genderi. Ata-analarynyń jynys kletkalary ártúrli hromo somalar jıyntyǵyn alyp júredi jáne qandaı-da bolmasyn kletkanyń uryqtanýy kezdeısoq jaǵdaı bolady. Sondyqtan-da bir ata-anadan balalary ártúrli gender jıyntyǵyn alady, nátıjesinde aǵaly-inili, apaly-sińliler genotıpteri de, fenotıpteri de ártúrli bolady. Birdeı gennotıp jáne fenotıp tek monozıgotaly egizderge ǵana tán.

Joǵaryda aıtylǵandardyń barlyǵyn eske ala otyryp jáne adamnyń bir shaýhatynda 200-500 mln spermatozoıd bolady desek, onda jeke ındıvıdtiń geterozıgotaly bolatyny anyq, tek qana 30 gen shamamen, 280 dárejesindegi ártúrli gametalardy beredi. Uryqtaný prosesinde ár ata-anadan bir-bir gametadan ǵana qatysatynyn eske alsaq, onda bir ata-ana shamamen, 230 dárejesindegi gametalar tıpterin beredi, ıaǵnı bir nekeden, eger olardyń gametalary qosylsa 260 dárejesindegi zıgotalar alýǵa bolady.

Genderdiń ajyraý jáne táýelsiz qaıta taralýy zańdylyqtary (rekombınasıa) adamdardyń óte keń arealda genetıkalyq ártúrliginiń (polımorfızm) sebebi bolady. Tabıǵatta birdeı genotıpti adamdar bolmaıdy. Ár adamda genderdiń arnaıy jıyntyǵy bolady, nátıjesinde ár adam genetıkalyq qaıtalanbaıtyn tulǵa bolyp tabylady. Birdeı genotıp tek birjumyrtqaly egizderde ǵana bolady.

Adamdardyń genetıkalyq erekshelikteri DNQ deńgeıinde anyqtalydy. Joǵaryda aıtylǵandaı, álemde DNQ molekýlasyndaǵy azottyq negizderden turatyn uqsas mınısatellıtti tizbegi bar adamdar kezdespeıdi (birjumyrtqaly egizderdi eseptemegende). Ár tulǵanyń óziniń jeke damýynda qalyptasqan biregeı DNQ-profıli (pishini) bolady, ıaǵnı DNQ molekýlasy boıynsha ár adam biregeı jáne qaıtalanbaıtyn tulǵa. Bul tásil jáne onyń ádistemelik negizderi DNQ-daktıloskopıa degen atpen belgili. Bul DNQ molekýlasyn taldaı otyryp (DNQ molekýlasyn sekvınırleý nátıjesi arqyly) zertteýge alǵan tulǵany dál anyqtaýǵa negizdelgen. Bul ádis qazirgi kezde ákelikti anyqtaýda, adamdar arasynda týystyq qatynastardy anyqtaýda, sot-medısınalyq saraptamada shashtyń, qannyń nemese spermanyń qaısy adamǵa jatatynyn dál anyqtaýda keńinen qoldanylady. Degenmen, adamdardyń genetıkalyq ártúrliligi basqa da túrli faktorlardyń áserinen azaıýy múmkin. Evreılerde din qyzmetshisi 3000 jyl boıy ákeden balaǵa beriletin dástúr bar ekeni belgili. Er adamdarda jynysty anyqtaıtyn hromosoma Ý bolyp tabylady. Ravvınderdiń jáne Eýropadan, Soltústik Amerıkadan jene Izraılden kelgen er adamdardyń Ý hromosomalarynyń qurylymyn molekýlalyq zertteý nátıjesinde sol Ý hromosomada tek 1,5% ravvınder DNQ molekýlasynda mobıldi tizbek bolatyndyǵy, al osyndaı tizbek Eýropadan, Soltústik Amerıkadan jáne Izraılden kelgen er adamdar Ý hromosomasynda 18,4% tabyldy. Bul málimetterden belgili bir qyzmet atqaratyn adamdarda genetıkalyq ártúrlilik tarylatynyn kórýge bolady. Bul tabylǵan erekshelik evreı halyqtarynyń etnıkalyq shyǵý tegine táýelsiz boldy.

Genetıkalyq ártúrlilik qandas neke (nemere aǵalar men sińliler arasyndaǵy neke) nátıjesinde de tarylýy múmkin. Bul qubylys erte kezde kóptegen etnıkalyq toptar arasynda keńinen taralǵan jáne onyń jıiligi keıbir elderde óte joǵary bolǵan. Mysaly, Azıa jáne Afrıka elderinde qandas neke orta eseppen 1:20 qatynasynda, al Anglıada bul kórsetkish 1:200 qatynasyna teń. Genetıkalyq turǵydan qandas neke keıbir jeke jaqtaryna qaraǵanda qolaıly áser týdyrýy múmkin, ıaǵnı qandaı da bolmasyn popýlásıadaǵy gender jıyntyǵynda qolaısyz genderdiń bolmaýyna áserin tıgizedi. Kerisinshe, qandas nekeniń qolaısyz jaqtary óte kóp, ıaǵnı nátıjesinde tuqym qýalaıtyn aýrýlardyń paıda bolý jıiligi birinshi urpaqtyń ózinde óte joǵary dárejede bolady. Olaı bolsa qandas neke genetıkalyq turǵydan qaraǵanda adam popýlásıasynda qolaısyz gender jıiligi joǵary deńgeıde jáne kelesi rette adamnyń densaýlyǵyna qaýipti bolady.

Japonıada jınalǵan óte úlken materıaldar negizinde, nemere aǵalar men sińliler urpaqtarynda olardyń ata-ájelerinen alatyn gomozıgotaly lokýstardy alý jıiligi shamamen, 16 jaǵdaıdyń 1-de kezdesetini anyqtaldy. Sondaı-aq nemere aǵalar men sińliler urpaqtary arasynda ólim qandas emes nekemen salystyrǵanda 4,4% joǵary bolatyny anyqtaldy. Osyǵan uqsas janýarlar jáne ósimdikter de genetıkalyq jeke qasıetterge ıe (bakterıalar klondaryn jáne janýarlar men ósimdikterdiń somatıkalyq kletkalaryn, sondaı-aq ósimdikterdiń taza lınıalaryn jáne janýarlardyń ınbredti lınıalaryn eseptemegende).

---