InfoHub Logo

Zerteýshi ǵalymdar Abaıdyń úlgi-ónegelik mektebin-ádebıet mektebi dep ataǵany belgili. Abaı atamyzdyń balalyq shaǵynan úlgi-ónege úırenip, ósip-óngen ortasy, azamat bolyp, aqyl-oıynyń kemeldengen shaǵynda, bar qazaqqa bas ustaz bolǵan dáýirindegi Qunanbaı áýletinde jumystaǵan mektepterdiń jalpy ataýyn «Dana mektebi»-dep atap otyrmyz. Sebebi, sol kezeńde, Óskenbaıdan ulasqan qarashańyraq aqsaqaldar mektebi (Qunanbaıdyń ózi bas bolǵan), ana mektebi (Sary apa, Zere, Botantaı t.b.), saýat ashý mektebi (Ǵabıthan, Áýez ata bastaǵan), aqyndyq mektebi (Abaı bastaǵan) qatarly áýlet mektebiniń barlyq túri tolyqqandy jumys jasaǵan. Bul mektepti jumystatqan ustazdardyń barlyǵy da daryndy adamdar edi. Sondyǵy bolar, mektep túlekteri ylǵı danalar bolyp shyqqan. Alaıda, dana mektebi-danalardy daıyndaý úshin qurylǵan joq. Aýyl órenderin, jas óspirimderdi oqytyp, bilim berý, qatardaǵy adam sanatyna olardy qosý nıetiniń nátıjesinde osyndaı jandar qalyptasqan. Allanyń jazǵany solaı bolǵan shyǵar, Qunanbaı áýletine, dana ustazdardyń toptasýy teginnen-tegin emes eken, dana meketebinen, shynynda aqylgóı dana, aqyn, ónerli urpaqtar molynan daıyndalǵan. Dálirek aıtqanda, áýlet mektebiniń dana ustazdary taǵdyrdyń toǵystyrýynan bir áýletke toptassa, danalar tárbıeleýge tolyq múmkindik bar ekenin aıqyn ańǵartady.          

Zere áje (1785-1873) Abaıdyń ájesi Zereniń azan shaqyryp qoıǵan aty Toqbala.Zereni Yrǵyzbaı tuqymdary, barsha aýyl adamdary «kári áje» dep ataǵan. Qartaıǵan shaǵynda qulaǵy estimeı qalǵan. Zere nemerelerine duǵa oqytyp, úshkirtedi eken. Aqyldy, zeıindi, meıirimdi Zere nemereleriniń ishinde Ibrahımdi erekshe jaqsy kórip, ony Abaı dep erkeletken. İzgi júrekti, úlkenge qamqor, kishige pana bola bilgen Zere áje Abaı ómirine, aqyndyǵyna ıgi áserin tıgizgen. « – E-e…Buldyr-buldyr kún ótken. Burynǵydan kim ótken?» dep bastalatyn Abaıdyń ájesi - Zereniń ulaǵatty áń­gimeleriniń ózi nege turady deseńizshi?! M.Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasynyń «Qaıt­qanda» deıtin taraýynda: «Abaı bıyl ǵana anyq baǵalady. Bu­nyń ájesi bir túrli sheber áńgi­meshi eken. Qyzyq sóıleıdi. Áń­gime­si­niń barlyq jerin dámdi ǵyp, qy­zyqtyryp aıtady. …Ájesi áýelde kóp-kóp ertekter aıtqan. «Edil – Jaıyq», «Jupar qo­ryǵy», «Qula mergen» – bári de aı­tyldy. Onyń áńgimelerin túste de, keshke de, tipti kósh boıy da Abaı aıtqyza beretin boldy. Bertin kele, táýir bolyp alǵan soń, ájesinen taǵy bir áńgimeler tapty. Ol osy el ish­in­de Zereniń jasynan bergi kór­­geni, estigeni jaıyndaǵy áńgi­me­ler. El men eldiń shabysy, ta­lasy jaıynda birtalaı kúnder aıtty. Osydan jıyrma-otyz jyl buryn Naı­man­nyń osy elge, osy aýylǵa shap­qanyn, sonda Bostanbek degen óziniń asyran­dy balasy ólgenin jáne Naıman qolynan osy aýylǵa tutqynǵa túsip, jyl jarymdaı kisende jatqan Qojam­berdi degen aqyn jaıyn aıtady. Sonyń kóp óle­ńin shubyrtady. Bas­qa da «Qa­ra­shor shapqan» sı­ıaqty shabysty, jortýyldy aıta­dy. Taǵy bir kún­der Mamyr, Eń­lik­teı qyz­dar­dyń qaıǵylaryn da aıtyp berdi. Abaı qajymaı, ja­lyq­paı ylǵı ǵana yntyǵa tyńdaıtyn. Zere el shabysyn áńgime etken­de, sol isterdiń bárin el ba­syna álek salǵan, ulardaı shý­lat­qan kesel kúndeı aıtatyn. Kish­kentaı kúninen ertek-áńgi­meni kóp súıe­tin bala osy jazda, tipti kóp esitip, kóp bilip al­ǵan sıaqty» dep keletin joldar bar ǵoı.       

Bul bala Abaıdyń dana Abaıǵa aı­nalýyna áser etken mysaldyń biregeıi desek te bolady.. Osy mysaldyń ózi-aq, «Áje» tulǵa­sy­nyń qoǵam­da­ǵy rólin aıshyqtap, jerine jetkize beınelep tur. M.Áýezovtyń ataqty «Abaı joly» romanyna soǵys jyldary B.Momyshuly joǵary baǵa bere otyryp bylaı degen eken: «Zere men Uljan Abaıdyń emes, barlyq halyq anasy.Analyq sezimi mol, eldiń muńyn muńdap, jyryn jyrlaǵan analar bolyp aqıqat kórsetilgen».    

Óskembaı bıdiń báıbishesi, Qunanbaı qajynyń anasy, Abaıdyń uly sheshesi Zere 1785 jyly Bektemir otbasynda dúnıege kelgen. Ákesi Naıman ishindegi Mataıdyń Qoıgel rýynan shyqqan eline syıly, qadirli adam bolǵan.         

Qunanbaı Óskenbaı bıdiń jasy 26-ǵa taqaǵanda týǵan.Ahat Shákerim ulynyń dereknamalarynda Zere Qunanbaıdy kótergende erekshe tús kórgen. Túsinde Óskenbaı altyn saqa ıirip otyr eken. Zere tústi jaqsyǵa jorıdy. Mezgili jetkende ózge balalardan dara, kesek tulǵaly Qunanbaıdy týady. Bul kezde Zereniń jasy 18-derde ǵana kórinedi. Osy jasynyń ózinde Zere ananyń ımany óte kúshti bolǵan. Tektiligi, ımandylyǵy, tazalyǵy, meıirimdiligi sonshalyq - Qunanbaıdy dáret alyp, keýdesin jýmaı emizbegen eken.

1850 jyly 72 jasynda Óskenbaı bı qaıtys bolyp, el bılep, el basqarý isi Qunanbaıǵa ótedi. El basqarýda Qunanbaı aldyńǵy atalarynan ilgeri bolyp, aqyl-oıynda, qajyr-qaıraty men batyrlyǵyn da paıdalana bilgen. Zere jalǵyz uly Qunanbaıdyń balaly bolyp, ósip-ónip kele jatqanyna qatty qýanady. Áserese, Uljannan týǵan ekinshi nemeresi Ibrahımge erekshe yqylasy túsip, qatty eljireıdi. Asyl ana nemeresiniń halqyna qalaýly, uly aqyn bolatynyn sezgendeı asa meıirlenedi. Ibrahımdi Abaı atandyrǵan da ájesi. «Áldı, áldı Abaıym, Atqa toqym jabaıyn. Tysta júrgen anasyn, Qaıdan izdep tabaıyn,»-dep únemi óleńmen ýatyp, qolynan túsirmeıdi eken. «Tárbıe basy tal besik». Abaı jastaıynan ájesi aıtatyn besik jyrlaryna, qyzyqty áńgimelerine ári qanyǵa, ári qunyǵa, ári qyzyǵa ósedi. Tárbıeniń kúshtiligi, anany, úlkendi syılaý mádenıetiniń bir ǵana kepili «Abaı jolynda Abaı oqýdan qaıtyp, aýyl aımaqpen amandasyp, anasyna kelgendegi «...Uljan kóp ustaǵan joq. Ájeńe bar, ánekı! Dep úlken úıdiń aldyna qaraı buryp jiberdi» degen joldardan anyq kórinedi.

Zere ana bolashaq aqynnyń aqyn bolyp qalyptasýyna zor septigin tıgizgen. Bala Abaıldy jaqsy men jamandy aıyryp, halqy úshin qyzmet etýge, jarly men panasyzdy qorǵaýǵa shaqyrǵan.     

Abaı tuńǵysh óleńin ájesine arnaǵan. Kári ájesi jasy ulǵaıyp, qulaǵy estimeı qalǵanda: «Ushady bozsha torǵaı kódeni yqtap, Basasyń aıaǵyńdy nyqtap-nyqtap. Kári ájem estimeıdi, nana bersin, Bereıin óleńimmen shyn ushyqtap,»-dep óleńdetip úshkirgen bolady eken.          

Zere ananyń búkil bolmysy, ór tulǵasymen qatar júretin meıirimi, jumsaq minezi, aqyl-parasaty, danalyǵy men ımandlyǵy – ony,- «El anasy» atandyrǵan. Óskembaı shańyraǵy - jeke Qunanbaıǵa ǵana emes sol eldiń bas baspanasy - qasıetti ordasyna aınalýyna Zere áje úlken úles qosqan. Zere áje 1873 jyly Jıdebaı qystaǵynda Uljan men súıikti nemeresi Abaıdyń qolynda kóz jumady.Zere ana Jıdebaı qystaǵyna jerlenip,1886 jyly basyna kesene ornatylady.       

Uljan Ana (1810-1887) Qunanbaıdyń ekinshi áıeli, Abaıdyń anasy Arǵy atasy Orta júz Qarakesekten taraıtyn Shanshardyń Nurbıke degen áıelinen týǵan. Bertis bıden: Móshke, Bıten, Shıten degen nemereleri órbıdi. Bıtennen Qantaı, Tontaı, Turpan, Turpannan-apaly-sińlili Uljan, Molqara dúnıege keledi. Uljannan: Táńirberdi, Ibrahım (Abaı), Ysqaq, Ospan týady. Uljan óte sabyrly, keń minezdi, sózge usta, tapqyr, sheshen kisi bolǵan. Abaı anasynyń osyndaı asyl qasıetterin jastaıynan boıyna sińirip ósken. M. Áýezovtiń «Abaı joly» epopeıasynda Uljannyń beınesi tamasha jasalǵan. Qunanbaıdyń ekinshi áıeli Uljanmen taǵdyrlas bolýy da Allanyń jasaǵan keremeti dersiń. Uljandy alǵash Qunanbaıdyń inisi Qutpanbetke atastyrady. Qutpanbet rý arasyndaǵy bir qaqtyǵysta naızaǵa túsip óledi de qalyńdyǵy Uljan oń jaqta qyz kúıinde qalǵan soń, ekinshi áıel qyp Qunanbaı alady. Aqyldy kelin Uljan enesi Zeremen asa bir yntymaqtastyqta ǵumyr keshken. Jer daýyna baılanysty oqtyn-oqtyn tutanyp otyratyn Tobyqtynyń óz ishindegi bas arazdyq osy Zere-Uljan aýylynda bitim taýyp jatatyndy.    

Sol kezdegi ata dástúr boıynsha Uljannyń bar balasy óz qolynda tárbıelenbegen. Áýezovtiń aıtýynsha úlken uly Táńirberdi jas kezinde Óskenbaı bıdiń qolynda bolsa, Ysqaq Kúńkeniń tárbıesinde bolǵan. Abaı men kenje inisi Ospan Zere men Uljannyń tárbıesinde bolyp, Abaı jasynan bir aýyl bop otyrǵan Qunanbaıdyń úshinshi áıeli Aıǵyzben óz úıiniń ortasynda júrip Telqara atanǵany belgili. Jalpy Abaı tárbıe alǵan el analarynyń esimderin áriden bastaýǵa bolady.         

Sonaý Abaıdyń tórtinshi atasy Aıdostyń áıeli Aıpara sóz bastaǵan sheshen, el bastaǵan kósem bolǵan. Keıinnen tórt rýly el bolǵan tórt balasynyń búgini men erteńi tórt-aq aýyz sózge syıǵyzǵan aýzy dýaly el anasy. Bertingi Qunanbaıdyń qaryndasy Taıbala óziniń eshkimge uqsamas órligimen, aqyl-dylyǵymen qalyńdyq bop túsken elinde syıly bolady.     

Qunanbaıdyń asyrap alǵan balasy İzǵuttyny bala etip eline jibergen tosyn sheshimi el aýzynda saqtalǵan. Az ǵana sózi "Abaı joly" arqyly jetken Sary apań deıtin aqynjandy anamyzdyń tálimi Abaıǵa az áser etpegeni anyq. Derekterge júginsek: "Sary apań - Tobyqty ishinde Toǵalaq, Taısoımas degenniń qyzy. Ýaq eliniń nashar adamyna atastyrylyp, kúıeýimen eki jyldaı turǵan soń, bir toqtysyn soıyp, aýyl aqsaqaldaryn jınap bylaı depti: - Men arýaqty syılap keldim. Eki jyl turdym, endi basyma ruqsat berseńizder eken. Tórkinime baryp, mal jıyp alyp, myna kúıeýime qalyń tólep, áıel alyp berip, sodan soń ketem, - depti. Sonda aqsaqaldar ári oılap, beri oılap, aqyrynda ruqsat beripti. Sary apań aıtqanyn oryndap, kúıeýine áıel alyp berip tórkinine kelipti. Osydan keıin Sary apań kúıeýge shyqpapty. El ishinde sýyryp salma, tapqyr, aıtqysh bolyp qurmetke bólengen adam".

Shákerimge tálim-tárbıe bergen, ósirip baqqan, Qudaıberdiniń ekinshi áıeli - Botantaı ana.Ol - Qunanbaı áýletinde jumystaǵan ana mektebiniń aıaýly ustazdarynyń biri. Ol - tobyqty Mamaı batyrdyń násili. Tólebıke (Qudaıberdiniń alǵashqy áıeli) kelin bolyp túsken soń úsh-tórt jylǵa deıin  bala kótermeı,sondyqtan Qunanbaı Qudaıberdige osy Botantaıdy aıttyryp, alyp beredi. Botantaı tuńǵyshy Ámirdi dúnıege ákelgende, ony Tólebıke baýyryna salady. Tólebıkeden tórt ul; Omar (jasqa tolmaı shetinegen), Nurtaza, Shahmardan (Sháke), Shákerim týǵan. Botantaıdan: - Jylqyaıdar, Yryz-yqbaı. Jylqyaıdar ómirden tym jas ketken. Sháke (1856-1901) men Yryzyqbaı (1866-1919) bı, bolys bolyp el jumysyna aralasqan azamattar. Bolashaq aqynǵa anyq tálim bergen kisiniń biri Botantaı áje tuqymyna tartqan ójet kisi bolypty. Ámengerlik jolmen alamyn dep áýrelengen qaınysy Táńirberdige kónbeýi, basqa da qaınylaryn yqtyryp otyrýy, keıin el aǵasy bolǵan Shákerimniń ózine de, aıtatyn jerde aıtyp ónege beretin, ursatyn jerde ursyp tyıym salatyn bolǵandyǵy osyǵan dálel. Qudaıberdi jasynan jabysqan, ókpe naýqasynan aıyǵa almaı, 1866 jyldyń kóktemi-mamyr aıynyń basynda 37 jasynda dúnıeden ótken. Qudaıberdi dúnıeden ótkende Tólebıke 36 jasta, Botantaı 33 jasta jesir qalǵan. Kúndes áıelder apaly-sińlilerdeı bir shańyraqta tatý-tátti ǵumyr keshken eken. Sondyqtan Shákerimniń de bal dáýren balalyq shaǵy ýaıym-qaıǵysyz ótip, qos shesheniń aıaly alaqanynda «telǵara» bolyp ósedi. (Asan Omarov)     

Uljannyń ákesimen birge týysqan aǵalary Qontaı, Tontaı qaljyńymen dańqy jaıylǵan, belgili mysqylshyl, tapqysh kúldirgiler bolǵan. Bul ádet Bertis, Shanshar rýyna túgel jaıylǵan minez. Kórshi el, Shanshardyń qýlary degende: kisini jazym qylyp ketetin ıt-qusty sóz qylǵandaı sóıleıdi. Jármeńke sıaqty qalyń jıyndarda, bir jerde tobymen jıylyp, kúlip sóılep kele jatqan Shanshardy kórse, kóp eldiń kisileri: "oıbaı, Shanshar kele jatyr!" dep órtten qashqandaı dúrkireı qashady eken. Bul ádet Shanshardyń mysqyl, mazaqqa usta bolyp, taýyp aıtqysh ótkir tildiginen týǵan nárse. Qandaı jannyń bolsa da minin tappaı qoımaıdy, minin taýyp alsa túńligin ushyrǵandaı qylyp soqtyǵady. Sóz tabýymen kimniń de bolsa esin shyǵaryp, eseńgiretip ketedi. Osy Shanshardyń burynǵy-sońǵy zamanǵa sheıin aýzynan tastamaıtyn ataqty "qýy"  Tontaı bolǵan. Tontaıdyń barlyq ómiri tutas kúlki bolyp ketken. Túgelimen, bastan-aıaq jeke-jeke kúlki áńgimeden quralady. Sol áńgimelerge qaraǵanda Tontaılar qalyń qazaq ortasynyń únemi kóńilin kóterip júrgen, taýsylmaıtyn dýmany, udaıy qyzyq kúldirgisi.         

Uljan sabyrly minezdi kisi bolǵan. Abaı - balalyq shaǵyn sóz qylǵanda óz sheshesine qatty yrza bolyp, Aıǵyzǵa ishi renjińkireıdi eken. Anaý kúndestikti kóp syrtqa shyǵaryp, bildirmese de, Aıǵyz sol jaǵynan belgi bergish bolsa kerek. Bunysy - ózgemen birge kóp áıeldi áýlettiń zárin tatyp óskendigin de sezdiredi. Uljanda tuqymynyń taýyp aıtqysh qaljyńshyldyǵy ábden bolǵan. Anda-sanda áldeqalaı aıtyp qalǵan sózderi qaljyń bolyp, el esinde umytylmaı saqtalyp qalǵan. Tontaı ólerinde mańaıyna jıylyp kelip otyrǵan qoja-moldalarǵa qarap: "jazyla, jazyla qoja-moldalardan da uıat boldy, endi ólmesek bolmas" dep aıtty degen sóz, ekiniń biri biletin mátel sóz sıaqty bolyp ketken. Osyndaı tapqyshtyq jáne bireýdiń minin ashshy tilmen qatty túıregishtik, naǵashysy men sheshe jaǵynan Abaıǵa da mol kelgen.          

Qunanbaı jannyń bárine sýyq bolǵan qalpynda, óziniń balalaryna da qatty, zildi bolǵan. Sol qataldyq, zilin, aýyr ómir buıryǵyn jas shaǵynda eriksiz oryndap, Abaı da áke mineziniń aýyrtpalyǵyn kóp kóredi, basynan kóp keshedi. Al Uljan minezdi adam bolǵandyqtan oraıy kelgende, óziniń bala, baýyr, qaıyn sıaqtylaryna mysqyl ázildi aıta beredi eken. Qaljyńmen jaýaptasýdy Abaıǵa bala kúninen ózi de ekken sıaqty. Osynyń bir mysaly: Abaıdy súndetke 8-9-ǵa ilinip, eresek bolyp qalǵanda otyrǵyzsa kerek. Sonda Abaı qashyp jylap "qudaı, búıtkenshe qyz qyp jaratpaǵan ekensiń!" depti. Uljan oǵan: "Balam-aý, qyz bolsań bala tappas pa eń, sodan qıyn bop pa",-deıdi. Abaı: "Á, onysy taǵy bar ma edi!"-dep qýanady eken. Qunanbaı: Báıbishe, úı serigim ǵana emes, ómir serigim ediń. Uzaq keshken tirlikte qaı beldiń astynda júrsem de, artymda otyrǵan bir bel óziń ediń. Ózime taǵdyr baq bergen janmyn deýshi em. Aıtyspasaq ta, jer tanytyp otyratyn qabaq pen júrek bar edi, soǵan senýshi em de, keıde shálkes, keıde qıa da basyp kete berýshi em. Baǵyma masaıyp erkelegenim bolsa kerek. Endi qaı dóńniń basynda qalarmyz, kim biledi. Seniń aıtar kináń bolsa da, meniń saǵan artar bir túıirdeı nazym joq. Adal júrek, aq beıiliń úshin balalaryńnyń baǵy ashylsyn. Men aıtardy óziń aıtypsyń. Meniń armanymdy óz armanyń etipsiń. - dedi Bul – Mek­ke­­ge júrer aldyndaǵy Qunanbaıdyń Ul­janǵa aıtqan sózi. Qalyń týys, úıirli aǵaıyn, shoǵyrly bala-shaǵa, dos-jaran, ta­myr-tanys, nesheme áıelder ishinen jalǵyz Uljanmen aryzdasty.          

Uljannyń nurly bitken aqshyl-qyzǵylt júzi ishin tońazytqan sezimnen kókshil tartyp, qatty ózgerdi. Biraq kópke sheıin úndemeı otyryp, júrek toqtatty.    

- Myrza, atalyq armanyńdy aqtar balań bolsyn. Sen úshin de, ózim úshin de tiler bar tilegim osy ǵana! Mynadaı saparyńa kiná túgil, naz ertsem, onym bilmestik bolar edi. Meni dardaı etip kóterip aıttyń. Biraq men ondaı emespin ǵoı. Ár kezdegi isimdi oılasam, ózimniń de kinám kóp. Jón be, teris pe, bilmeımin, myrza, - dep kúıeýiniń betine salmaqpen qarady."

Qunanbaı áýletinde jumystaǵan ana mektebiniń aıaýly ustazdarynyń, ortaq ereksheligi:    

Olar: - urpaq tárbıeleý ádis amalyn, ulttyq rýhanı qundylyqtardy osy áýletke kelgennen keıin úırenip toqyǵan joq. Amal-aılalaryn bekitip myǵymdap, damytyp órkendetkeni daýsyz. Eń bastysy: olar óz otbasynda, áýletinde, aýylyndaǵy áýlet mektebinde oqyp, úırenip, bilip daǵdylanyp kelgen. Bul degenińiz, qazaq-qyzdaryn urpaq ósirip, ony tárbıelep jetildire alatyn dárejede ómirge daıyndaǵanyn aıǵaqtaıdy.  

Olar:  - tárbıeleý ulttyq quraldary: aýyz ádebıeti, ulttyq ǵuryp- salttary, oıyn túrlerin, ónerlerin tolyq ıgerip, paıdalana alatyn dárejede ómirge daıyndaǵanyn aıqyndap tur.

---