InfoHub Logo

Qazaq dalasyndaǵy alǵashqy aǵartýshy pedagog - Ybyraı Altynsarınniń 175 jyldyq mereıtoıy el Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵymen tuspa-tus kelip otyr. Bul — biz úshin úlken mereke. Ybyraı Altynsarınniń shyǵarmalary ár balanyń júreginen keńinen jol tapty. Al onyń eńbegi qazaq halqynyń bilim kókjıeginiń keńeıýine, rýhanı-mádenı jaǵynan gúldenýine, ekonomıkalyq damýyna ıgi yqpal etti.

Ybraı Altynsarınniń progresıvti pedagogıkalyq ıdeıalary HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda demokratıalyq orystyń qoǵamdyq oı-pikirleriniń yqpalymen qalyptasty. Ybyraı óz zamandas otandastarynyń aǵartýshylyq oı-pikirlerin qýattap, qazaq jerinde oqý-bilimniń shamshyraǵyn jaqty, pedagogtik-demokratıalyq kózqarastyń negizin saldy.

Pedagog qazaq halqynyń ózine tán ulttyq-tárbıe úrdisterin aǵartý isimen ushtastyra otyryp, búgingi pedagogıka salasyndaǵy birneshe baǵyttardyń negizin saldy. Halyqtyń ulttyq tálim-tárbıesi negizinde ol Qazaqstandaǵy ulttyq mektepterdegi oqytý isiniń ádistemesiniń irgetasyn qalady. Ol Qazaqstandaǵy mektepterdegi oqytý, bilim berý isin bir júıege keltirýdi talap etip, sony belgili jolǵa qoıdy. Onyń jańashyl ádisteriniń biri - oqytýdaǵy oqý úrdisin ana tiline negizdeı otyryp, orys tilin meńgerý bolsa, oqý úrdisindegi jańashyl ıdeıasynyń biri – oqýlyqtar men oqý quraldaryn orys grafıkasyna súıene otyryp, jańa alfavıt negizinde jasaý boldy.

Ybyraı Altynsarın – bar sanaly ǵumyryn týǵan halqyn óner-bilimdi, jańa zamannyń órkenıetti, mádenıetti elderiniń qataryna qosý jolyna arnaǵan kórnekti tulǵa. Ol óziniń aǵartýshylyq, pedagogtik, aqyn-jazýshylyq tarıhı qyzmeti men zor talantyn, jan-jaqty tereń bilimi men qaırat-jigerin eldiń "jelkildep ósken kók shópteı" jas urpaǵyn oqytyp, tárbıeleýge, qazaq jerinde jańa úlgidegi mektepter ashyp, oqýshylardy óz keziniń ozyq ǵylymymen qarýlandyrýǵa, kásip túrlerine úıretýge arnaǵan.
Ybyraı bul jolda san alýan kedergiler men qıyndyqtardy jeńe otyryp, úlken jetistikterge qol jetkizdi, sóıtip, týǵan halqynyń maqtan tutatyn ardaqtysyna aınaldy.

Y. Altynsarın óz shyǵarmalarynda  adamnyń boıyndaǵy uly qasıet - adamgershilik — rýhanı tárbıeniń mańyzdylyǵyn eń basty qundylyq dep sanady. Ybyraı áńgimeleriniń qurylymy, mán-maǵynasy, tárbıelik máni bala sanasyna erekshe áser etip, balanyń qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, balanyń boıyna tereńinen tárbıe nárin quıyp, qoǵamda adamgershiligi joǵary adamdar qalyptastyrady.

Qazaq halqynyń ejelden kele jatqan  rýhanı qazynasynyń biri. Ibaly ul, ınabatty qyz – ómir kórki, Ádeptilik belgisi ıilip sálem bergeni   dep keler urpaqqa tárbıe berip, adal nıet,  aq tilek  bildirip otyrǵan.

Rýhanı - adamgershilik tárbıesi ózindik sanany damytýǵa jaǵdaı jasaýdy, jeke tulǵanyń ádep ustanymyn, onyń qoǵam ómiriniń normalary men dástúrlerimen kelistiriletin moraldik qasıetterin jáne baǵdarlaryn qalyptastyrýdy boljaıdy. Rýhanı - adamgershilik qundylyqtarmen bilim júıesin damytyp qalyptastyrý jańa qoǵamnyń damýyndaǵy máni zor, mańyzdy baǵyt. Oqýshylardy rýhanı - adamgershilikke tárbıeleý, bolashaǵyna jol silteý – búgingi qajetti, kezek kúttirmes másele. Rýhanı - adamgershilikke tárbıeleý bilim berýmen ǵana shektelmeıdi. Balanyń sezimine áser etý arqyly ishki jan dúnıesin oıatý nátıjesinde onyń rýhanı - adamgershilik qasıetteri qalyptasady.

Jańa kezeńdegi bilim berýdiń ózekti máselesi jas urpaqqa - adamgershilik - rýhanı tárbıe berý. Qundy qasıetterge ıe bolý, rýhanı baı adamdy qalyptastyrý onyń týǵan kezinen bastalýy kerek. Halyqta «Aǵash túzý ósý úshin oǵan kóshet kezinde kómektesýge bolady, al úlken aǵash bolǵanda ony túzete almaısyń» dep beker aıtylmaǵan. Sondyqtan balanyń boıyna jastaıynan izgilik, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, ıaǵnı adamgershilik qundy qasıetterdi sińirip, óz - ózine senimdilikti tárbıeleýde otbasy men pedagogtar sheshýshi rol atqarady. Rýhanı - adamgershilik tárbıe - eki jaqty proses. Bir jaǵynan ol úlkenderdiń, ata - analardyń, pedagogtardyń balalarǵa belsendi yqpalyn, ekinshi jaǵynan - tárbıelenýshilerdiń belsendiligin qamtıtyn qylyqtarynan, sezimderi men qarym - qatynastarynan kórinedi.
Adamgershilik taqyryby - máńgilik. Jas urpaqtyń boıyna adamgershilik qasıetterdi sińirý - ata - ana men ustazdardyń basty mindeti. Adamgershilik ár adamǵa tán asyl qasıetter. Adamgershiliktiń qaınar bulaǵy - halqynda, otbasynda, olardyń ónerlerinde, ádet - ǵurpynda. Ár adam adamgershilikti kúndelikti turmys — tirshiliginen, ózin qorshaǵan tabıǵattan boıyna sińiredi.
Kórnekti pedagog V. Sýhomlınskıı «Eger balaǵa qýanysh pen baqyt bere bilsek, ol bala solaı bola alady», — deıdi. Demek, shákirtke jan - jaqty tereń bilim berip, onyń júregine adamgershiliktiń asyl qasıetterin úzdiksiz uıalata bilsek, erteńgi azamat jeke tulǵanyń ózindik kózqarasynyń qalyptasýyna, aınalasymen sanasýyna yqpal eteri sózsiz.

Rýhanı adamgershilik tárbıeniń qaınar kózi sanalatyn «Ádebıet» páni balany jastaıynan otanshyldyqqa, ádeptilikke, dostyqqa, tazalyqqa, uqyptylyqqa, meıirimdilikke, tabıǵatty súıýge, otbasyn syılaýǵa, uıymshyldyqqa úıretýge, urpaq boıyna jalpy adamzattyq qundylyqtardy, adamgershilik prınsıpter men murattardy ǵumyr boıy basshylyqqa alatyn tulǵa qalyptastyrýǵa negizdelgen.
Qaı qoǵamda, qaı memlekette bolsyn, qarym – qatynas adamı qundylyqtar, onyń ishinde adamgershilik qundylyqtar qalyptastyrý kez – kelgen mekteptiń mindeti bolsa, balanyń ózin tanýyna, basqany tanýyna, balanyń bolashaq damýyna «Ádebıet» páni zor yqpal etedi. «Ádebıet» ol – óner, ata-babadan qalǵan asyl sóz, ulttyq bolmys, ózin syılaýǵa, ózin - ózi jetildirýge, rýhanı ómirde jáne qorshaǵan ómir jaǵdaılarynda óziniń baǵyt - baǵdarynyń bolýyna, óz betinshe sheshim qabyldaı alýyna jáne óz sózi men áreketteri úshin jaýapkershilikti sezine bilýge tárbıeleıdi.
Rýhanı - adamgershilik bilim berý – jas urpaqtyń boıyna ómirdiń máni, súıispenshilik, baqyt, syılastyq, tatýlyq, birlik, tózimdilik syndy qundylyqtardy darytý arqyly adamnyń qoǵamda óz ornyn tabýyna, qabilet - darynynyń ashyla túsýine, aqyl - parasatyn damytýyna ıaǵnı sándi de mándi ómir súrýine qyzmet etedi.

«Ádebıet» arqyly jan - jaqty damyǵan, rýhanı adamgershiligi mol, ulttyq qundylyqtarymyzdy qurmetteıtin, bir - birine súıispenshilikpen, qurmetpen qaraıtyn, ómir súrýge degen qushtarlyǵy joǵary jeke tulǵa tárbıelenedi.

Y.Altynsarın óziniń barlyq oqýlyqtarynda, ádistemelik eńbekterinde jas urpaqty tárbıeleýdegi oqytý men tárbıeleý máselelerin kóterip, ózektiligin sheshýge umtylady jáne qazaq halqyna bilim berýdiń rólin jáne onyń mańyzyn, onyń áleýmettik ortany qaıta jańǵyrtýdaǵy rólin kórsetedi.

Aǵartýshynyń ónegeli ómiri men órisi bıik talanty bir kezde qandaı – jarqyn da jandy qasıetterimen kórinip, qazaq mádenıetiniń tarıhynda aıqyn izderin qaldyrsa, qazir de sol asyl da abzal erekshelikterin óz boıynda saqtaýda.

Onyń qaı shyǵarmasy bolsa da, balanyń til mádenıetin kórkeıtýge, damytýǵa áseri mol.

Sonymen, Y.Altynsarın HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstannyń bilim berý júıesiniń damýy men qalyptasýyna úlken úlesin qosqan. Jańasha mektepter ashyp, jańasha bilim berý júıesin qurýǵa eńbek sińirgen ustaz. Qazaqtyń oqý-aǵartý salasynyń apostoly Y.Altynsarın muralaryn jetkize zerttep, ony ustazdardyń ustazy dep qasterleý, qadir tutý bizdiń mindetimiz.

Ádebıetter tizimi:
1. Áýezov M. Jıyrma tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. Almaty, 1985 j.
2. Áýezov M. Ýaqyt jáne ádebıet. Almaty, 1962 j.
3. Ybyraı Altynsarın taǵlymy. Qurast.: Jarmuhamedov M. Almaty, 1991 j.

4. Altynsarın Y. Óner - bilim bar jurttar. Almaty, 1989 j.

---