InfoHub Logo

1993-jyly maýsymnyń 15-inde Memlekettik saıasat jónindegi Ulttyq keńestiń birinshi májilisinde sóılengen sóz

Búgin tańda bizdin memleketimiz óziniń qalyptasý satysynda, al qoǵamymyz uzaqqa sozylǵan daǵdarys jaǵdaıynda tur. Óıtkeni osy táýelsizdiktiń ózine tereń daǵdarystyń nátıjesinde qol jetkeni aıan. Ol daǵdarys kúni keshege deıin bárimiz birge ómir súrip kelgen áleýmettik-saıası ortany tolyq sharpyǵan edi. Osylaısha, biz qazir bir aıaǵymyzben táýelsizdik pen derbestiktiń jańa jaǵalaýyna qadam bassaq, ekinshi aıaǵymyzben áleýmettik kúızelýdin buryn bolyp kórmegen dárejede tereńdep otyrǵan rýhanı keńistigin tastap kete almaı otyrmyz. Osy áleýmettik daǵdarys jas memlekettiń nyǵaıýy jolynda eleýli tosqaýyl bolyp qana qoımaı, onyń azamattaryn asa zor materıaldyq muqtajdyqqa, eleýli moraldyq kúızeliske ushyratyp, tipti janyna jara salyp baǵýda.

Qoǵam men jeke adamnyń shyńdalyp-shıryǵýy, qalyptasyp otyrǵan keleńsiz jaǵdaıdyń kúrdeli shyrǵalańdarynan shyǵa alar baǵyt taba bilýi naq osyndaı kezeńde asa qajet-aq. Al bulardyń eshqaısysy da óz-ózinen júzege asa salmaıtyny belgili. Tek eli men halqynyń taǵdyryna ózin jaýaptymyn dep sózinetin memleket qana osyndaı ómirlik mańyzy bar máseleden shet tura almasa kerek. Dúnıejúzilik tájirıbe kórsetip otyrǵanyndaı, otarshyldyqtan táýelsizdikke, totalıtarızmnen demokratıaǵa ótý ústindegi qoǵamda jańa úılesim men minez-qulyqty qalyptastyrýdyń negizgi salmaǵyn qashanda memleket óz moınyna alǵan. Óıtkeni, kez kelgen jas egemendik pen jańa órken jaıǵan demokratıanyń sátti qadam basyp ketýi úshin maqsatty da júıeli is-qımyl qajet. Al munyń ózi qoǵam ómirinde totalıtarızm men otarshyldyqtyń keselderin joıýǵa baǵyttalýy, demokratıalyq basqarý formalarynyń zańdy negizin baıandy etýi jáne nyǵaıtýy tıis. Mysaly, totalıtarlyq rejımnen keıingi Germanıa men Frankonyń uzaq bıliginen keıingi Ispanıa naq osyndaı joldan ótken bolatyn. Máselen, GFR-de 1952 jyldan bastap saıası bilim berýdiń memlekettik qyzmeti jumys istep keledi. Al 1963 jyly ol federalyq komıtet bolyp qaıta quryldy. Onyń negizgi mindeti — ońshyl radıkaldyq ıdeıalardyń jolyna tosqaýyl bolý, sonymen birge jańa áleýmettik-ekonomıkalyq qatynastarǵa adamnyń meılinshe jeńil beıimdelýine psıhologıalyq turǵydan da kómektesý. Muny búkil qoǵamnyń konstıtýsıalyq jolmen tańdap alǵan saıası júıesi týraly halyqqa tegin ári dáıekti bilim berý arqyly ǵana júzege asyrýǵa bolady.

Mundaı irgeli isterdiń durystyǵyna bizdiń ómir shyndyǵymyzdyń ashshy tájirıbesinen de aıqyn kóz jetkizýge bolady. Ýaqyt ótken saıyn qoǵamdy ıdeologıasyzdandyrý degenniń ózi jańa ıdeologıa bolyp shyqqanyn tereń sezinip otyrmyz. Burynǵy jappaı ıdeologıalandyrýdyń tártipti ásire dáripteýdiń ıdeologıasy bolyp shyqqanyndaı, jappaı ıdeologıasyzdandyrý da bostandyqty jel sózge aınaldyrýdyń ıdeologıasy bolyp shyqty. Jáne de kózinde jappaı ıdologıalandyrý ókimet oryndarynyń shekten shyǵa aýa jaıylyp ketýine ákelip soqqanyndaı, álgi ıdeologıasyzdandyrý da shekten shyǵa aýa jaıylýǵa, barshanyń jappaı betimen ketýine ákelip tiredi.

Eger biz búıtip kóz apara saıası ańǵaldyqqa barmaǵan bolsaq, taǵdyrymyz sheshiletindeı kúrdeli ózgeristerdiń kezeńinde ıdeologıany shetke ysyryp tastamas edik. Moraldyq qundylyqtardyń, ómirlik baǵdarlardyń oı eleginen ótken syndarly júıesi retinde ıdeologıany biz eshqashan da tárki etpes edik. Eger bolyp jatqan barlyq oqıǵalardy qalyptasyp otyrǵan jaǵdaı turǵysynan da, jalpy órkenıettik prosester turǵysynan da alyp qaraǵan bolsaq, onda keshe bárin de sol báz-baıaǵysynsha qaldyrýǵa bolmaıtynyn qalaı túsingen bolsaq, búgin budan bylaı da buǵan deıin júrip kelgen qalpymyzben júre bersek, onda mandytyp ilgeri basa almaıtynymyzdy da tap solaı túsingen bolar edik. Keńestik dáýirden keıingi qoǵamda sońǵy aılarda bolyp jatqan oqıǵalar kórsetilgenindeı, demokratıa budan ári der kezinde totalıtarızmdi qulatý úshin qoldanylǵandaı shabýyl men qysymdy údetip, jolyndaǵynyń bárin tárki etýmen shuǵyldansa, onda óziniń jedel ornyǵýyna ózi qıanat jasaǵan bolyp shyǵar edi.

Biz bastan keshirip otyrǵan ýaqyttyń ótpeli bolatyny tek totalıtarızmniń kúırep jatqanynda ǵana emes, táýelsizdik pen demokratıaǵa ıe bolý taktıkasynan olardy baıandy etý men tereńdetý taktıkasyna kóshetin kezdiń áldeqashan týǵandyǵynda. Demek, halyqty bolyp jatqan oqıǵalardyń shynaıy mán-maǵynasyn bilýden shettetý strategıasy tek eskirgen ári jıirkenishti nárselerdi talqandaý men búldirýde ǵana tıimdi bolýy múmkin. Al jańa ári ańsarly qoǵamdy qurýda ol tipti de oń nátıje bere almaq emes, kerisinshe kesirin tıgizbekshi. Bizdiń jas demokratıamyzdyń tragedıasy da, atap aıtqanda, naq osynda, qyzý saıası tartystar áýenimen ketip, óziniń ishki damýynyń álgindeı kúrdeli betburystaryn árdaıym ýaqytyly eskerip, ýaqytyly ıkemdilik tanyta almaı qalatynynda.

Qysqasy, búgin tańda ne bolyp jatqanyna, adamdardy alda ne kútip turǵanyna jurtshylyqtyń kózin aldyn ala jetkizý taktıkasyna kóshpeıinshe, qoǵam áli de uzaq ýaqyt ár túrli tosyn oqıǵalardyń shyrmaýynda qala bermekshi. Sóıtip ol birese toqmeıilsýge, birese silkinisterge urynyp, qalyń tobyrdyń yńǵaıyna jyǵylyp, qyzbalyqtyń otyna sharpylýdan qutyla almaıdy. Sóıtip, óziniń bas paıdasyna jetý úshin ómirde bar óreskel faktiler men keleńsiz oqıǵalardy alǵa tartyp baǵatyn kez kelgen saıası alaıaqtyń aıla-sharǵylarynyń qarmaǵyna tez ilinedi. Mundaı qubylystyń tipti dańqy jer jarǵan iri memleketterdiń ózin qandaı kúıge dýshar qylǵany belgili. Talaı urpaqtyń ǵasyrlar boıy kóksep, zorǵa qoldary jetip otyrǵan jas egemendik pen demokratıasy tarapynda mundaı ushqary kózqarasqa jol berý baryp turǵan jaýapsyzdyq pen ımansyzdyq bolyp shyǵar edi. Óıtkeni demokratıa men táýelsizdikke qol jetkizgennen góri, ony ustap turý áldeqaıda qıyn. Al bizdiń respýblıkanyń demokratıalyq táýelsizdigi, ómirdiń ózi kórsetip otyrǵanyndaı, tek qazaqtar úshin ǵana emes, barlyq qazaqstandyqtar úshin qazirgideı almaǵaıyp ýaqytta asa zor demeý ári saıası qundylyq bolyp tabylady.

Olaı bolsa, barshamyz bolyp aýyr jaǵdaıdan aman shyǵý, qol jetkendi baıandy etý, kóksegen murattarǵa tezirek jetý ıdeologıasyn birge jarastyryp, birge jasaqtap bitirýimiz qajet.

Óıtpegen kúnde, óz-ózinen órbip jatqan oqıǵalar men saıası pıǵyldardyń shylaýyna kózsiz erip júre bersek, kózdegenimizge múldem kereǵar nátıjelerge jetýimiz de ǵajap emes. Bizdiń ǵasyrymyz mundaı jáıtterdiń talaıyna kýá bolǵan. Solardyń barlyǵynyń tusynda da uzaqqa sozylǵan turaqsyzdyq pen odan týyndaǵan ekonomıkalyq quldyraý demokratıa men táýelsizdiktiń aıaǵynan shalyp kelgen. Bul rette saıası «elıtanyń» toıymsyz ózimshildigi de, memlekettik bılik ınstıtýttarynyń beıǵamdyǵy men tabansyzdyǵy da zardaptaryn az tıgizbegen.

Bul bireýdiń úreıin alý úshin aıtylyp otyrǵan ánsheıin áńgime emes. Bul arqyly jurtshylyq nazaryn kez kelgen revolúsıa men reforma taǵdyry úshin tarıh aldynda saıası «elıtanyń» alǵashqy býyny, belgili bir jańa rejımdi ornyqtyrǵan býyn eń aldymen jaýap beretindigine aıryqsha aýdarǵym keledi. Eger osy alǵashqy býyn parasatty bolsa, onda ol ornyqtylyq ahýal ornatýdy eń aldymen qolǵa alady. Eger ol óz boıyndaǵy saıası shamshyldyqty jeńe almasa, onda bılik úshin bitpeıtin de qoımaıtyn tolassyz taıtalas pen ıtjyǵys egesterdiń kózsiz kóbelegine aınalady. Al keıingi urpaq táýelsizdikti nyǵaıtýdyń baǵa jetkisiz tarıhı múmkindigin bosqa jibermegen urpaqqa ǵana rıza bolmaqshy.

Dúnıejúzilik tájirıbede talaı ret kórsetilgenindeı, jas egemendik pen qaz turyp kele jatqan demokratıaǵa, ásirese, alǵashqy onjyldyqtar tym qıyn soǵady. Birinshiden, onymen baılanysty qoǵamdy túbegeıli jańartý — bir aıdyń ǵana nemese bir jyldyń ǵana isi emes. Ekinshiden, máseleniń mán-jaıyn birden túsiný kimge de ońaı soqpaıdy, úshinshiden — osy ýaqyttyń ishinde urpaqtar aýysady.

Eger aldyńǵy urpaqty qoǵamdyq ómirde ózi ústemdik qurǵan kezeńinde keler urpaqqa arnalǵan bolashaǵy mol ómirlik baǵdarlamalardy qalyptastyra jáne údemeli áleýmettik ıkemdilikti qamtamasyz ete almasa, onda olardyń ornyn kóbinese aǵa urpaqtyń isterin jalǵastyrýshy izbasarlar emes, olardyń isterin joqqa shyǵaratyn mansuqtaýshylar basatyn bolady.

Osynyń bári, basqa da kóptegen máseleler sıaqty, jańa otarshyldyq pen totalıtarıstik rejımnen keıingi revanshızmniń otyna maı quıary sózsiz. Al olardyń kózdegen maqsattarynyń álbette qanaty qatpaǵan táýelsiz memleketter men demokratıanyń múddelerine múldem saı kelmeıtini aıtpasa da túsinikti. Olar syrttan da, ishten de dińkeni qurtatyn ár túrli «saıası oıyndardy» ákep tańýǵa tyrysady. Bul maqsatta halyqtyń basym kópshiligi úshin san alýan ıirimderi syrt kózge biline bermeıtin kúrdeli «áleýmettik ınjenerlik» ǵylymdy sheberlikpen paıdalanyp baǵady.

Mine, kez kelgen revolúsıa men reforma alǵashqy qadamdarynan bastap, óz ıdeıalary men is-áreketterin «saıasat tilinen» «adamdyq» tilge «aýdara» alsa ǵana tabysqa jete almaqshy. Óıtkeni, damyǵan elderdiń tájirıbesi jurtshylyqtyń saıası jáne quqyqtyq saýattylyǵy qoǵamdyq qatynastardy turaqtandyrýdyń esh nársemen shatystyrýǵa bolmaıtyn eń sheshýshi faktory ekendigine kóz jetkizip berip otyr. Bul túsinikti de. Eger adam saıası saýatsyz bolyp, sanaly tańdaý jasaı almasa, onda óz paıdasyn ǵana kókseıtin neshe túrli keýdemsoq demagogıanyń qanjyǵasyna ońaı óńgerilip kete barady. Sóıtip, munyń ózi tarıhtyń syn sátterinde adamnyń jeke óz qara basy úshin ǵana emes, búkil qoǵam úshin de qaterli bolyp shyǵady. Al syndarly reformany oıdaǵydaı tereńdete túsý úshin eń aldymen qoǵamnyń áleýmettik salaýattylyǵy qajet.

Sondyqtan da, taǵdyrdyń qalaýymen osyndaı kezeńde saıasat sahnasynda júrgenderdiń bári de tarıhı jaýapkershilikti tereń sezinip, syndarly turaqtylyqty barynsha nyǵaıtyp, qazirgi daǵdarystan beıbit jolmen shyǵý úshin qoǵamnyń jańa sapalyq jaǵdaıyn dáıekti túrde qylyptastyrý jolynda kúreskenderi abzal.

Bizdiń táýelsizdigimiz ózimizdi qorshaǵan burynǵy keńestik saıası keńistiktegi isterdiń jalpy jaǵdaıyna áli de táýeldi ekendigi aıdan anyq. Al, mundaı kezde qoǵam jol aıryqtan tym uzaq shyǵa almaı qalatyny bar. Munyń ózi júz otyzdan astam etnıkalyq toptan turatyn quramy san alýan qoǵamnyń jaı-kúıine keleńsiz áser eteri túsinikti.

Onyń ústine áleýmettik jiktelý qarqyndy júrip jatyr. Eger toqyraýdyń aıaǵynda sheteldik mamandar burynǵy keńestik qoǵamda aıqyn baıqalatyn 15, al otandyq mamandar seksenge jýyq áleýmettik jik bar dep tapsa, reformalarǵa degen turpaıy kózqaras jaǵdaıdy odan ármen shıelenistirip jiberdi. Saıası ómirdegi óktemdigin áli joǵalta qoımaǵan jalań ekonomızm kútilip otyrǵan menshikti memleket ıeliginen alýdy óz paıdasyna sheship, kópe-kórneý burmalaýǵa jol berdi. Búkil jekelenetin menshiktegi ár azamattyń úlesiniń teń bolýy qaǵıdasyn qatań saqtaı otyryp, jappaı menshiktendirýdi, tolyq jáne tegin menshiktendirýdi júzege asyrýdyń ornyna, tarıhı qalyptasqan múlik teńsizdigi bar qoǵamdarǵa tán aýksıondyq jekeshelendirý ádisin úrdiske aınaldyrdy. Menshiktiń kútilgen alýan túrliligi ornyna qoǵamnyń qaıtadan dáýlettiler men kedeılerge bólinýi etek aldy. Áleýmettik yntymaqtasý ornyna áleýmettik bóline-jarylý kúsheıip shyǵa keldi. Asyǵys tańylyp otyrǵan korporasıalyq kapıtalızm men óz kózqarastarynan áli de tolyq bas tarta qoımaǵan búrokratıalyq sosıalızm taıtalasynyń asqyndaı túsý qaýpi tóndi. Ómirdiń ózi kórsetip otyrǵanyndaı, jańa-jańa órken jaıyp kele jatqan saıası plúralızm ashyqtan-ashyq beıbastyqqa uryna bastaǵan ásire demokratıalyq radıkalızm men barǵan saıyn óziniń shynaıy bet-beınesin barynsha asha túsken totalıtarlyq revanshızm arasyndaǵy qyrǵı-qabaq shıeleniske des berýge májbúr bolyp otyr.

Adamdardy bolashaqqa degen senimsizdik bılep, moraldyq-psıhologıalyq daǵdarys kúsheıe tústi. Aqparat ustamdylyǵynyń saqtalmaýynan, halyqtyń bolyp jatqan oqıǵalardyń shyn mán-jaıynan beıtarap qalýy saldarynan áleýmettik minez-qulyq buzylýda. Eger is osylaı jalǵasa berse, onda reformanyń bedeli túsýi, keń qarymdy áleýmettik keleńsizdiktiń beleń alýy múmkin ekendigin de joqqa shyǵarmaǵan jón. Osyndaı jaǵdaıda jańada ǵana táýelsiz bolǵan eldiń memlekettik saıasatynyń negizgi ózegi etnıkaaralyq, jikteraralyq jáne memleketaralyq qatynastardy, adamdardyń áleýmettik-ekonomıkalyq minez-qulqyn jarastyqtandyra túsý bolýǵa tıis. Buǵan tek aýa jaıylýshylyqtyń kez kelgen kórinisine qoǵamnyń demokratıalyq saýattylyǵyn qarsy qoıý arqyly ǵana qol jetkizýge bolady jáne solaı etý kerek te.

Bizdiń memleketimiz basshysynyń jańa bastamasynan osyndaı oılar týyndap otyr. Ol — júrgizilip jatqan reformalardy bolyp jatqan oqıǵalardyń shyn mánin buqaradan kólegeıleý jolymen emes, qaıta adamdardyń quqyqtyq jáne saıası baǵdarlylyǵyn arttyrý, jalpy halyqtyq oı-pikir mádenıetin kóterý, qoǵamnyń syndarly jańǵyrtýshy baǵyttaǵy jańa minez-qulqyn qalyptastyrý arqyly tereńdetý. Ázirge Qazaqstanda tıisti ınstıtýttar, demokratıalyq aǵartý júıesi, saıası partıalar men qozǵalystardyń ıdelogıalyq ortalyqtary bolmaǵandyqtan, negizgi salmaq respýblıka Prezıdentiniń janynan taıaýda ǵana qurylǵan Memlekettik saıasat jónindegi Ulttyq keńestiń, onyń problemalyq komısıalary men jumys toptarynyń buǵanasyna túsip otyr.

Geosaıasat, qoǵamdyq-saıası, ǵylym men bilim, memlekettik bılik ınstıtýttary men azamattyq qoǵam ınstıtýttarynyń ózara qımyldary, áleýmettik-mádenı damý men demokratıalyq aqparat keńistigin jasaqtaý, sondaı-aq quqyqtyq reforma men quqyqtyq tárbıe problemalary boıynsha komısıalar qurǵan durys dep tanyldy. Bul komısıalar óz quzyry aýqymynda istiń naqty jaǵdaıyn zertteýge, prosesterdiń odan ári damý barysyna boljam jasaýǵa, olardy memlekettik turǵydan retteý jónindegi usynystar ázirleýge, bul úshin qolda bar ıntellektik múmkindikti keńinen tarta otyryp, jumys toptaryń qurýǵa quqyly. Olar taldap jasaǵan baıyptamalyq jobalar men usynystar keńestiń plenarlyq májilisterinde taldanatyn jáne olardy júzege asyrý jóninde sheshimder qabyldanatyn bolady. Keńes jumysynyń prınsıpteri men mehanızmi baspasózde jarıalanǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik saıasat jónindegi Ulttyq Keńes týraly erejede» mazmundalǵan.

Birinshi kezektegi tujyrymdamalyq baıyptamalardyń taqyryby men olardy jasaýdy júzege asyratyn jumys toptarynyń quramy anyqtaldy. Jańa memlekettik sıpattama men qoǵamdyq minez-qulyqtyń tujyrymdamalyq negizderin taldap jasaýdy endi kidirtýge bolmaıtynyn ýaqyttyń ózi kórsetip otyr. Sondaı-aq, buǵan sáıkes keletin áleýmettik-mádenı keńistik pen áleýmettik-ekonomıkalyq minez-qulyqty, qundylyqtar men ómirlik baǵdarlardyń jańa júıesin qalyptastyrýdy, osy júıege sáıkes jas urpaqty tárbıeleý men halyqtyń eresek bóliginiń ómirdegi qaıta baǵdar alý júıesin reformalaýdy, osynyń barlyǵy úshin qajetti mamandardy daıarlaýdy keshiktirmegen jón.

Baıyptamalyq taldaýlar tizbesine engizilgen máselelerdiń kókeıkestiligi men ótkir qajettiligi týraly kóp aıtýǵa bolady. Biraq, bul odan ári júrgiziletin naqty jumys barysynda júzege asyrylmaq.

Bir sózben aıtqanda, memlekettik saıasat jónindegi jańa konsýltasıalyq-keńesshi organnyń búkil qyzmeti tolyǵymen Qazaqstannyń egemendigin dáıekti túrde tereńdetýge, ekonomıkalyq daǵdarysty barynsha tezirek jeńýge jáne orkenıetti demokratıalyq qoǵam jaǵdaıynda qazaqstandyqtardyń laıyqty ómir súrýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan.

---