InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Tarıh fakúltetiniń t.ǵ.k., dosent G.B. Qozǵambaeva

Kúlli álemniń barlyq halyqtarynda amýlet- talısman dep atalsa, qazaq halqynda tumar dep ataǵan.Tumar óziniń maǵynalyq sıpaty jaǵynan kóz tımeý úshin, ásemdik úshin jáne t.b. jaǵdaılarda taǵylady.Tumar teriden tigilgen qalta, magıalyq maǵynasy jekelený, ońashalaný, ózin elden erek ustaý, ózgeshe bolyp kóriný sıaqty maǵynalarǵa saıady. «Tumar» sóziniń maǵynasy ejelgi dáýirden -aq, qandaı da bir taıpa, elde bolmasyn ózindik tarıhı máni bolǵandyǵy tarıhtan belgili. Alǵashqy qaýymdyq qurylys dáýirinde ómir súrgender totemızm kezeńinde ańdardyń azý tisterin, tuıaqtaryn tizip, monshaq sıaqty taǵyp, qorshaǵan ortanyń tylsym kúshterinen qorǵaný maqsatynda aıbatty janýarlardyń kúsh-qaıraty ózderine beriledi degen nanym-senimder bolǵan. Saq zamanynda túr jaǵynan barynsha ózgergen jáne óńdelgen kúıde bolsa da, anımızm, totemızm jáne magıa sıaqty eń ejelgi dinı uǵymdar da saqtalǵan. Arheologıalyq qazba jumystaryn júrgizý nátıjesinde qabirlerde saq dáýirinde monshaq tastar, ulý qabyrshaqtary tabylǵan. Erte temir dáýirinde saq taıpalary tastan jasalǵan monshaqtar men teńiz jaǵalaýlarynda kezdesetin ulý qabyrshaqtar tizbesin tumar retinde taqqandyǵyn ańǵaramyz. Sondaı–aq rýdyń nemese taıpanyń qaısibir mıftik haıýan-teginen shyǵý týraly uǵym janýarlardyń metaldan jasalǵan músinderinde beınelengen. Shaıqastarda jelep-jebeıdi, dep onyń beınesi qarýǵa salynǵan, jaýǵa minetin atty saqtasyn dep júgenge shegelegen.Saqtarǵa jaqsy tanys jabaıy ańdar beınesindegi kıeli haıýandar týraly, olardyń shapshandyǵyn, eptiligin jáne kóbine kıeli kúshin madaqtaıtyn ańyzdar shyǵarylǵan. Al ortaǵasyrlarda qolóner isi damı kele qasıetti sanalatyn qustardyń, jan-janýarlardyń beınelerin aǵashtan, súıekten, metaldan jasap tumar retinde taqqan. Ortaǵasyrlyq Otyrar qalasyna arheologıalyq qazba jumystaryn júrgizý barysynda, ǵalymdar qustyń, jylannyń basy, aqqý, qaz jáne serke beınelengen tumarlar tapqan.Sonymen qatar maldyń asyǵy, qustyń súıekteri,qasqyrdyń azý tisi, kıiktiń baqaıy tabylǵan.Qazaq halqynyń dinı seniminde totemıstik senim boldy jáne olardyń ádet-ǵurpynyń qalyptasýynda, turmysynda jan-jaqty ról atqardy dep oılaýǵa negiz bar. Mysaly, eski jyl esebindegi 12 janýardyń atymen baılanysty ataýlar men árqaısynyń ıesi bar dep, at qoıyp aıdar taqqan: Zeńgi baba, Oısyl qara, Shopan ata t.b. Jan-janýarlarǵa baılanysty ańyz,áńgimeler men ertegilerde olarǵa baılanysty kórinisterdi baıqap, ár haıýandy ǵajaıyp sıqyrly kúshi bar, dep tanyǵan totemdik túsinikterdi baıqaımyz.Sonymen birge, qazaq halqyndaǵy totemızmdik elementteriniń bir túri «tabý» bolyp tabylady, ıaǵnı, bir nársege tıym salý maǵynasyn bildiredi. Eger totemdik túsinikterde janýarlar men ósimdikterdiń adamǵa qandas týystyq qatynasy bar dep túsindiriletin bolsa, tabýda keıbir janýarlar men ósimdikter «qasıetti» dep uǵynylyp, olardyń óz atyn ataýǵa tyıym salynǵan. Eger óz atyn atasa, zıan keltiredi dep túsingen. Mysaly qasqyrdyń atyn qasqyr demeı «ıt-qus», «uzynqulaq» sıaqty ataýlar bergen.Ómirde bolatyn túrli jaǵymdy-jaǵymsyz qubylystardyń bári de tylsym kúshter áreketiniń nátıjesi dep túsingendikten, olardyń kıesine ushyramas úshin ár túrli jol-joralǵylar, qaǵıdalar, qurban shalý, kópshilik bolyp túrli yrymdardy oryndaý qalyptasqan. Qazaq arasynda «Saqtansań saqtaımyn» degen sózdiń tórkini de óte tereńde jatyr. Múmkindiginshe adamnyń saqtanýǵa tıisti qubylys-nysanalary: jyn, peri, shaıtan, albasty,sheshek, jalmaýyz,til, suq, kóz tıý jáne t.b.Qazaq halqynynyń nanym-seniminde asa tereń mánge ıe jáne eleýli orny bar ekeni joǵarydaǵy mysaldardan da ańǵarýǵa bolady.

Ǵalym- etnograf A. Seıdimbek: «Táńirlik nanym-senimdegi árisi – túrkiler, bergisi – kóshpeli qazaq úshin - kún, kók, ot, sý sıaqty jer de kıeli. «Qara jer» kıeli jer degen maǵynada. Baıyrǵy kóshpeliler taǵatyn tumardyń ishinde týǵan jerdiń bir shókim topyraǵy bolǵan. Tumar sózi baıyrǵy túrki tilinde «týma ıer» - «týǵan jer» degen sózderdiń kirigýinen shyqqan. Keıin ıslam dininiń ornaýyna baılanysty tumardyń ishine duǵa salyp jazý dástúri qalyptasty», degen málimetter beredi. Vİİİ ǵasyrda Orta Azıa jáne Qazaqstannyń Ońtústigine ıslam dininiń enip, odan ári taraýyna baılanysty din basylary syrqattanǵan adamdardy kitap ashatyn molda, ıshandarǵa baryp qaralýyn qatty qadaǵalady. Naýqasqa sıamen qaǵazǵa emdeıtin duǵalary bar sıamen jazylǵan qaǵazdy sýǵa ezip ishýge nemese ony úshburyshtap tigilgen teriniń,matanyń ishine salyp, bas kıimge, keýdege tumar qylyp taǵyp júrýge keńes berdi. Bul kezde kópshilik tumardy arapsha duǵa jazylyp, úshburyshqa keltirip búktelgen qaǵaz degen túsinik boldy. Al keıinirek duǵa úshburyshty jáne dóńgelek formaly metal qorapshalarǵa salynyp, onyń ózi tumar dep atalatyn boldy. Budan biz, qazaq dalasynda ıslam dininiń keńinen taraýy men ornaýyna baılanysty boljamdy baıqaýǵa bolady. Halyq túsinigi boıynsha, maldardyń aýrýy keı jaǵdaıda kóz tıýden bolady dep eseptelgen. Kóz tımeý úshin botaǵa, túıege, sıyrǵa, júırik attarǵa ár túrli tumarlar taǵylǵan. Mysalǵa, botaǵa úki taǵyp, biraz ýaqyt jurttan ońasha ustap tumar taqqan. Ol tumar – jipke ótkizilgen qara dóńgelek tastar. Bógde bireý botany kórip qalsa «til-kózim tasqa» dep jerge túkirgen. Eger olaı etpese úı ıesi odan jańaǵy sózdi aıtyp, jerge túkirýdi talap etken. Sútti kóp beretin sıyrǵa da jeti qara tasty salyp, úshburyshtap tikken tumarlar taǵyp qoıý ádeti bolǵan. Bul qazirgi kezdegi jıi qoldanysqa ıe «til-kózim tasqa», «tilim tasqa tısin», «kózim tasqa tússin» degen tirkesterdiń shyǵý tórkini retinde qaraýǵa múmkindik beredi.

«Er qanaty – at» degen ata-babamyz jylqyny óte qadirlegendigi belgili. «Júırikke – tumar» degen maqal osyny ańǵartady. Aqyn-jyraýlar tilinde, ár túrli jyrlarda tulparlarǵa tumar taǵylatyndyǵy jıi kezdesedi, tumaryna qarap onyń jaı at emes ekendigin ajyratqan:

Júıriktiń belgisi:

Báıgege qosqan tumarlap,

Jigittiktiń belgisi

Bedeý minip astyna

Jıynǵa túsken bulańdap

Júırik attarǵa tumar retinde mal súıegi, kıizdiń qıyndysynan jasalǵan tumarlar taǵylǵan. Qazaqtyń baıyrǵy túsinik uǵymy boıynsha «tilim tasqa, suǵym sýǵa, nazarym nazarǵa aýsyn», «til kózden saqtasyn», «ıa, Alla tilden, suqtan, qaýip – qaterden qaǵys qyl», «nazary ashtyń suǵynan saqta» tárizdi bata –tilekter kóz tıýden saqtaýǵa septigin tıgizedi eken desedi.

Asa kıeli sanalatyn dástúrli yrymdardyń biri – tumar taǵý.Qazaq halqynda «kóz tıý», «til tıýden» saqtaý barysynda tumar taqqan.Jas bala ne jańa týǵan tóldi kóz tıýden, aýrý-syrqaýdan saqtaıdy degen uǵymmen ishine quran sózi jazylǵan, úsh buryshty mata ne bylǵarymen tystalǵan duǵalyq qaǵazy bar tumar taqqan.Sondaı –aq jas balalardyń kıimine úki, monshaq, esektas, syrǵa, bilezik sıaqty áshekeı buıymdar taǵý da til, kóz tıýden saqtaıdy dep eseptelgen. Mysaly qazaqtar esektas dep atalatyn tasty jas balalardyń kıimine tumar retinde taqqan. Sh.Ýálıhanov kezinde ol týraly: «Qazaqtar kózden jáne tilden saqtaý úshin «esektas» dep atalatyn tasty taǵady. Olardyń seniminshe, tas esektiń qarnyna júredi, biraq saýdagerler «esek tas» dep, shyny syrymen syrlanǵan kók qyshty aldap satady»,- degen qundy etnografıalyq málimetterdi shyǵarmalarynda keltirgen.

Balaǵa kóz tıgen dep jorysa, keıde sýmen emdegen. Ol úshin esiktiń tutqasyn jýǵan sýmen balanyń eki alaqanyn jáne tabanyn jýady nemese daladan ıttiń bas súıegin taýyp alyp, ony sýǵa qaınatyp, sol sýǵa balany shomyldyrǵan.Sýǵa qaınatqan ıttiń qý basyn taza aq shúberekke orap, joǵaryǵa ilip qoıady.

Qazaq dalasyn zertteýde úles qosqan ǵalym, A.Levshın:«Qyrǵyz nemese qyrǵyz áıeli ózimen birge úsh buryshty ózin saqtaıtyn aıattar jazylǵan tumar taǵady. Ol adamdy baqytsyzdyqtan saqtaıdy dep senedi», dep óz zertteýlerinde jazǵan.Qazaq halqy arasynda eresek adamdarǵa qaraǵanda jas balalar men qyz kelinshekterge(sonyń ishinde sulýlaryna) kóz tıgish bolady dep sanalady.Halyqtyń mundaı baıyrǵy uǵym –túsinigin qazirgi zamandaǵy bıofızıkalyq zertteýler joqqa shyǵarmaıdy.Bıofızıkalyq zertteýlerge súıensek kez kelgen adamnyń denesin ártúrli syrtqy zıandy áserlerden saqtaıtyn bıoenergıalyq qaby – bıopolásy nemese aýrasy bolady. Eresek densaýlyǵy myqty adamdardyń aýrasynyń dıametri úlken, al náresteler men qarttardyń, aıaǵy aýyr jas kelinshekterdiń aýrasy juqa bolady.Sondyqtan jaman aýrasy bar adamnyń kóz suǵyn basqa zattarǵa aýdarý úshin, til kózinen qorǵap qalady dep sanalatyn tumar, úki nemese zergerlik áshekeı buıymdar taǵylady. Áshekeı buıymdardyń ózi o basta túrli pále – jaladan, jamanshylyqtan saqtaýshy tumar qyzmetin atqaratyn zat retinde qalyptasty.

Túrkistan qalasyndaǵy Q.A.Iasaýı kesenesi «Kitaphana» bólmesinde «Syr saqtaǵan tumarlar» taqyrybynda (2012j.18.05-18.06)ótken kórmede qazaq áıelderiniń zergerlik sándik áshekeı buıymdarynyń biri tamasha úlgisi boıtumar kórsetildi. Sáýkelege kóz monshaq, úki-aıaq, jylanbas tárizdi tolyp jatqan áshekeıler taǵylǵan. Zergerler tumardy asa sheberlikpen jasaǵan ony neǵurlym ásem, kóz tartarlyq bolýy kisiniń nazary birden adamǵa emes álgi zergerdiń jasaǵan buıymyna túsetindeı, ıaǵnı kóz tıýden saqtaý maqsatynda paıdalanady. Negizinen qyz balanyń áıelderdiń áshekeı kóp taǵynýy qyz bolashaq ana, dúnıege urpaq ákelýshi sol sebepten kıimine, bas kıimine (sáýkele, taqıa, oramal) kóptep áshekeı buıymdar taǵynǵan. Tumar taǵý erteden qalyptasqan shashy uzyn qyz kelinshekter kóz tımeý úshin shashpaý, shashqap, shashqa arnalǵan tumarlar taqqan. Jas túsken kelinniń de shymyldyǵyna áshekeı zattar men úkili tumar taǵatyn bolǵan, bul úrdis búgingi kúnimizge deıin jetip otyr.Tarıhqa kóz júgirtsek, bizdiń babalarymyz tumar taǵýdyń ǵasyrlar boıy ǵajap úlgisin jasaǵan. Mysaly: Han ordasynda – Orda tumar, qala qaqpalarynda – qaqpa tumary, úılerde – úıtumar, batyrlarda – boıtumar, arǵymaqqa – attumar, kazirgi zamanǵy kórinisi kólik tumar, tórt túlikte – kóztumar, úılengende – qostumar, qyz uzatsa – jasaýtumar, sábıli bolsa – besik tumar jastatatyn bolǵan.Tumar tekemet pen kıimderde jáne kilemder men úı jıhazdarynda kóptep kezdesedi. Mundaǵy oı da syrtqy til-kózden, pále-jaladan saqtaý maqsatynda tumar beınesi salynady. Úıdiń tórgi bólmesinde ilýli turatyn kilemniń naq ortasyna tumardyń beınesi ornalasýy da kóz tımeý úshin jasalady. Tumar tek ishine aıattar ǵana salyp júrý emes, sonymen qatar, tumardyń jan-jaqty sıpatta paıdalanylǵan.       Búgingi tańda zamannyń toǵysýymen bolǵan erekshelikteri men ózgeshelikteri sebebinen tumar sóziniń adam balasyna da, jan-janýarǵa da, sonymen qatar jansyz zattarǵa da, basqa da tylsym qubylysttar men kúshterge qatysty aıtylady. Mysaly, til-kózden saqtaný maqsatynda jańa jaıǵa qonystanǵandardyń qabyrǵalarǵa iletin zattaı tumary, adam janynyń aman bolý maqsatynda moınyna taǵatyn tumary, alys jolǵa shyqqan kezinde ózimen ala júretin tumary (týǵan jer topyraǵy, ne elin eske túsiretin kıeli dep sanaǵan buıymy), mal basynyń saqtyǵy úshin taǵylatyn tumary (syrǵa salý, qorǵaıdy dep sengen qyzyl tústi mata qıyndysyn kıe tutyp maldyń moınyna, ne quıryǵyna baılaıdy) jáne taǵy basqa da adam balasynyń ózine qymbat, qadirli dúnıesin qorǵaý barysynda jasalynatyn joralǵy boıynsha jasaıtyn tumar túrleri kezdesedi.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1. Qazaqstan tarıhy (kóne zamannan búginge deıin). – İ tom. – Almaty: Atamura, – 1996. – 544 bet

2. Tóleýbaev A.T. Relıkty doıslamskıh verovanıı v semeınoı obrádnostı kazahov. Alma –Ata: Ǵylym, 1999.

3. Sh.Ýálıhanov Tańdamalary Almaty: Jazýshy, 1985.

4. Qazaq halqynyń dástúrleri men ádep ǵuryptary. – Almaty: Arys, – 2005.İ tom. - 75-93 better.

5. Ómeshuly Á. Kóz tıý týraly medısına ne deıdi? // Ult taǵylymy №2. – 1999., -65- 70 better.

6. Shoıbekov R. N. Qazaq zergerlik óneriniń sózdigi. – Almaty: Ǵylym, 1991 7. Qanarbaeva B.Qazaqtyń nanym –senimderi. –Almaty:Qaǵanat, -1999.

---