InfoHub Logo

S. A. Belgili qalamger, baıypty qaıratker, bilikti saıasatker retinde asa zor senim artyp, halyq qalaýlylarynyń tuńǵysh kásibı parlamenttiń jetekshisi etip saılaǵanyna qýanyshymyzdy bildirip, sizdi buryn da quttyqtaǵan edik. Endi sol sezimimizdi resmı túrde bildirip, qurmetti de kúrdeli qyzmetińizge ıgi jemister tileýge ruqsat etińiz, Ábeke!

Á. K. Rahmet! Bári de qaıyrymen bolsyn! Sharafaty barshamyzǵa buıyrsyn!

S. A. Qazaq atamyzdyń «atqa mindiń – ajalǵa mindiń» degen bir dana sózi bar. El basqaryp, bıliktiń qos tizginin teń ustaýǵa tıis azamattyń udaıy qylpyp turǵan ustaranyń júzinde júrgendeı bolatynyn osydan artyq qalaı aıtyp jetkizersiń. Óıtkenmen, eliń senim artqan soń nar júgin de qaıyspaı kóterýge týra keleri haq. Sonda da ózimen ózi ońasha syrlasyp, basy bos, ýaqyty kóp bolýyn qalaıtyn jazýshyǵa basshylyqtyń bedel táji aýyr tıip júrgen shyǵar dep te oılaımyz. Álde qalamger peshenesine qashan da halyqqa qyzmet etý jazǵan ǵoı, «eki esep – bir esep» dep uzaqty kún májilis júrgizýge et úıretip, kendigip kettińiz be?

Á. K. «Adam qyryq kúnnen soń tamuqqa da úırenip ketedi»,– deıdi ǵoı. Biraq, ol qaǵıda saıası qyzmetke júrmeıtin sıaqty. El taǵdyryna baryp tireletin ár másele qaralǵan saıyn sırat kápirdiń ústinde kele jatqandaı sózinesiń. Jaýapkershilik pen enjarlyqtyń eshqashan til tabysa almaıtyndyǵy da osydan shyǵar.

S. A. Mine, jańa parlamenttiń jazǵy ári alǵashqy sesıasynyń úsh aıǵa sozylǵan májilisteri aıaqtalyp, kúzgisine de ázirlik júrip jatyr. Árıne, depýtattar aıtysyp-tartysyp qana tarqamaı, qyrýar másele qarap, qanshama qujattar qabyldady. Jasyratyny joq, biraz jurt: jarym jartysy joǵarydan túsken tizim saılanǵan bul «qaltadaǵy parlament» bolyp, Prezıdenttiń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júrip, buıdaly botadaı baıpańdaıdy da otyrady,– dep daýryǵyp edi. Biraq halyq qalaýlylarynyń bul tolqyny olar aıtqandaı qoı aýzynan shóp almas, qozydaı momaqan bola qoıǵan joq. Tipti depýtattardyń bir toby úndeý tastap, eldiń tyǵyryqqa tirelýine tikeleı kináli dep respýblıka úkimetiniń ornynan ketýin talap etti. Sol sát jurt aqyry nemen biter eken dep demin ishine tartyp, tyna qalǵanymen, qalaýynyń durys shyqqanyna kóz jetkizip, sózin sóıler azamattardyń barlyǵyna táýbá desken-aq shyǵar. Shyndyq shyńyna shyǵarar sondaı pikir talastarynyń ústinde shyńdalady ǵoı depýtattar da. Olaı bolsa Joǵarǵy Keńestiń árbir sesıasy óz aldyna bir mektep emes pe? Sondyqtan alǵashqy sesıanyń halyqqa, ol qalap saılanǵan azamattarǵa ne berip, ne qoıǵanyn óz aýzyńyzdan estisek deımiz.

Á. K. Jańa Parlament – tóbeden túsken parlament emes. Onyń qandaı bolatyny byltyr qabyldanǵan Ata Zańymyzda aıqyn kórsetilgen-di. Táýelsizdikti nyǵaıtý, júrip jatqan saıası, ekonomıkalyq, quqyqtyq reformany odan ári tereńdetý – jańa parlamenttiń tarıh aldyndaǵy paryzy. Onyń ústine, ol elimizdiń ál-aýqaty tómendep, adamdardyń áleýmettik ahýaly qıyndaǵan kezde iske kiristi. Mundaı jaǵdaıda jumysyn bastaǵan jańa parlamenttiń meılinshe talapshyl bolary óz-ózinen túsinikti. Meniń áriptesterim de buny birden uqty Saılaý óte sala taratylyp berilgen elýden astam zań jobalaryn qaraýǵa kirispeı, úkimetten ózi júrgizip otyrǵan reformanyń jańa baıyptamasyn talap etti. Ol – oryndy talap edi. Al úkimettiń orynynan ketýin talap etý máselesine keletin bolsaq, konstıtýsıada parlamentke ondaı ókilettik berilmegen-di. Sondyqtan da, «qyryq ekiniń» úndeýi áýeli komıtetterde, sosyn jalpy májiliste baıypty talqylandy. Qabyldaıtyn qujattyń aqyrǵy nusqasyn qabyldaý úshin komıtetter men depýtattyq fraksıalar ókilderinen úılestirý toby quryldy. Bundaı talapshyldyqtan atqarýshy ókimet te zıan shekpegen sıaqty. Prezıdent tuńǵysh ret parlamentke joldama jiberdi. Onda ekonomıkalyq reformany odan ári qalaı óristetýge baılanysty óz topshylaýlary men tujyrymdamalaryn baıandady. Parlamentke kelip sóz sóılep, aǵymdaǵy máseleler týrasyndaǵy pikirlerin ortaǵa saldy. Prezıdent pen parlamenttiń arasyndaǵy tórt saǵatqa sozylǵan «subhattyń» eki saǵattan astamy depýtattardyń qoıǵan saýaldaryna jaýap berýge arnaldy.

Parlamentpen qarym-qatynastyń mundaı úrdisine úkimet te kóshti. Eki aıdaı bir-birimen aralasyp jarymaǵan parlamenttik komıtetter men mınıstrlikter birte-birte qoıan-qoltyq jumys isteýge daǵdylandy. Oǵan Mınıstrler Kabınetiniń daǵdarysqa qarsy jańa baıyptamanyń jobasyn, ony ekonomıkalyq dáıekteıtin Memorandýmdy, 1994 jylǵa arnalǵan búdjetti talqylaý sheshýshi áser etti. Atalmysh qujattar áýeli komıtteterde talqylandy. Oǵan premer-mınıstrden bastap, tıisti úkimet músheleri at salysty. Komıtetterde aıtylǵan pikirler men usynystardy saraptaıtyn úılestirý toby quryldy. Ol top ár usynysty jan-jaqty talqylap, búgin tańda qalaı júzege asyrýǵa bolatyndyǵynyń yqtımal sheshimin belgiledi. Keıin atalmysh jobalar parlamenttiń jalpy jıynynda keńinen talqylandy. Bul talqylaý aıdan astam ýaqytqa sozyldy. Ondaı baıypty taldaý-talqylaýsyz asyǵystyqqa, ústirtikke jol beriler edi. Parlamenttiń turaqty qyzmet isteıtin kásibı úrdiske kóshirilgendegi eń basty maqsattyń ózi sol edi. Osyny túsinbeı jańa parlamentti «jaıbasarlyqqa, orynsyz qazymyrlyqqa jol berip otyr» dep aıyptaý – demokratıalyq parlamentarızmniń tabıǵatyn túsinbeýden týyndap jatqan ushqary pikirler.

Ondaı ushqarylyq depýtattar tarapynan da, úkimet tarapynan da, qoǵamdyq pikir tarapynan da az ushyrasyp júrgen joq.

Bizdiń balaýsa demokratıamyz balalyq aýrýlarynan «túgel aryldy» deı almaımyz. Keńestik keńistiktegi keıingi jyldarǵy saıası ornyqsyzdyq mundaı ótpeli kezeńde bolmaı qoımaıtyn ekonomıkalyq daǵdarysty paıdalanyp, bılikke talasty ásirese órshitýden etek alyp otyr. Bireýlerge naryq unamaıdy. Bireýlerge demokratıa unamaıdy. Bireýlerge táýelsizdik unamaıdy. Bireýlerge búgingi bılik basynda otyrǵandar unamaıdy. Bári de ózin «opozısıamyz» dep ataıdy. Osyndaı jaǵdaıda bılik ınstıtýttarynyń ózara qyrǵı-qabaqtyǵy qosylsa, ekonomıkalyq daǵdarys saıası daǵdarysqa ulasyp shyǵa keledi. Oǵan urynbas úshin qoǵamda qansha aǵym, qansha pikir bolsa, sonyń bári toǵysatyn parlamentke aıyryqsha baıyptylyq pen baısaldylyq kerek. Aýyzǵa qaqpaq salýdyń qajeti joq. Aıtylatyn pikirler aıtylsyn. Synalatyn jáıitter synalsyn. Anyqtylyq pen aqıqattylyq ahýaly ornatylsyn. Biraq, sonyń bári dúrdarazdyq pen shamshyldyqty órshitýge emes, jaǵdaıdy muqıat taldap, yqtımal sheshim qabyldaı alatyndaı iskerlikke baǵyttalsyn.

Ol úshin qoǵam bastan keship otyrǵan jaǵdaıda neniń birinshi kezekte, neniń ekinshi kezekte turýǵa tıisti ekenin túbegeıli anyqtap almaı bolmaıdy.

Óz basym, búgin tańdaǵy eń basty másele – táýelsizdikti nyǵaıtý dep bilemin. Óıtkeni, memleketimizdiń egemendigi men táýelsizdigi qazirgideı dúrbeleń kezde tek qana bir ǵana halyqtyń emes, Qazaqstandy mekendeıtin barsha azamattardyń ómirlik múddesin qamtamasyz etýdiń kepili bolyp tabylady. Qazaqstanda táýelsizdiktiń jaǵdaıy ornyqpaı turyp, demokratıa da, naryq ta oıdaǵydaı óristep kete almaıdy. Ol úshin jańa qabyldanǵan Konstıtýsıamyzdyń ózekti qaǵıdalaryn kózdiń qarashyǵyndaı qorǵaı bilýge úırenýimiz kerek. Qaı máseleni talqylaǵanda da, eń aldymen, táýelsizdikke nuqsan kelmeýine basa zer salýymyz kerek. Ásirese, bılik oryndarynyń ózara qarym-qatynasynda bul qaǵıdany meılinshe berik, meılinshe názik ustana bilýimiz kerek. Ondaı salıqaly minez áýeli parlamentten tabylýy kerek. Bılik bólisý qaǵıdasy úsh bılik orynynyń mańyz-maqsatyn anyq aıqyndap bergen-di. Qoǵamnyń kámeletke tolǵan eresek músheleriniń tikeleı daýys berýimen saılanatyn atqarýshy bılik mandaty Prezıdentke berilgen-di. Oǵan memlekettiń ishki-syrtqy saıasatyn belgileý tapsyrylǵan-dy. Biraq, ol saıasat Konstıtýsıamen sáıkesip, halyq múddesine qaıshy kelmeıtindeı zańdyq negizde júzege asýǵa tıisti. Ol úshin eldin eresek azamattary tikeleı daýys berý jolymen zań shyǵaratyn oryn – joǵarǵy Keńesti saılady. Sondaı demokratıalyq jolmen qabyldanatyn zańnyń qaltqysyz oryndalýyn qadaǵalaý sottyq bılikke júkteledi. Bári de – basy ashyq másele. Biraq, eski qoǵamdyq tájirıbe álgindeı atymen jańa qaǵıdalardyń ózin bórkin aınaldyryp, kóne súrleýlerge qaraı ıtermeleı beredi.

İshki, syrtqy saıasatty belgileıtin atqarýshy ókimettiń, sonyń quqyqtyq negizderin belgileıtin zań jobalaryn ázirlep usyný álemdik tájirıbede keńinen taralǵan. Biraq, sony Konstıtýsıanyń «rýhy» men «árpine» qatań úılestirip, qoǵam múddesine tereń oraılastyra, jan-jaqty paıymdap qabyldaý – parlamenttiń tel isi. Bul arada olar bir-birine ári sarapshy, ári járdemshi. Másele taǵdyryn yqpaldastyq pen talapshyldyqtyń ara-jigin aıqyn ajyratyp, sheber úılestire bilý sheshedi. Bizdiń balaýsa demokratıamyz bár-bár ýaqytta osyǵan jete mán bermeı, orasholaqtyqqa urynyp qala beredi. Yqpaldastyqty ymyralastyqpen shatystyryp alatyn atqarýshy ókimet «jan torsyq parlament» jasaýǵa umtylsa, talapshyldyqty tikbaqaı teketirespen, taıtalastyqpen shatystyryp alatyn zań shyǵarýshy ókimet memleket pen qoǵam taǵdyryn ekiudaılylyqqa aparyp uryndyratyn «qos ókimettilik» dertin ýshyqtyrady.

Bunyń ekeýi de bizdiń kósegimizdi kógertpeıdi. Oǵan alys, jaqyn kórshilerimizdiń jep jatqan opyqtary aıqyn sabaq bola alady. «Bılik monopolızmine» úkimetimiz de, parlamentimiz de úıir bolmaýǵa tıisti. Birin biri úrkitý, birin biri aýdaryp salý áýeli ókimet turaqsyzdyǵyna, artynan táýelsizdik baıansyzdyǵyna uryndyrýy múmkin.

Kez kelgen zań jobasyn talqylaǵanda úkimettiń sál nárseden apshı qalatyn kinámshildikten, al parlamenttiń jóndi-jónsiz basa kókteı jóneletin «saıası áýpirimdikten» boıyn aýlaq ustaǵany durys.

Kemel demokratıa elderinde úkimet parlamentpen aqyldaspaı, bir de bir sharany júzege asyrmaıdy, al parlament kez kelgen zańnyń kez kelgen babyna áýeli úkiment kelisimin almaı turyp, ózgeris engize almaıdy. Óıtkeni, qoǵam múddesin memleket múmkindigimen úılestire almaǵan jerde ornyqtydyq ahýal taban tirep tura almaıdy.

Mundaı ózara qadaǵalaý zańnyń qapysyz daıyndalyp, qapysyz paıymdalyp qabyldanýyna, keıin qaltqysyz oryndalýyna kepildik beredi. Sonda ǵana úkimet pen Parlament qyrǵı-qabaqtyqqa da, ymyrashyldyqqa da urynbaı, «Konstıtýsıalyq sıysymdylyqqa» negizdelgen isker qarym-qatynas ornata alady.

Biz mundaı qarym-qatynasqa endi úırenip kelemiz. Jańa Pralament tek búdjetti qabyldaý ústinde buryn qabyldanǵan ondaǵan qujattyń kúshin joıýǵa táýekel etse, ol jurt aıtyp júrgendeı, tap onsha «jumsaq Parlament» bola qoımaǵany. Al atqarýshy ókimet tap sondaı talqy men taldaýǵa shydaı bilse, onyń da jalyna qol apartpastaı «shý asaýǵa» aınalyp kete qoımaǵany. Endeshe, eki tarap ta birlese oılasyp-paıymdaýdyń, birlese taldap-talqylaýdyń paıdaly ekendigin uǵyna bastady degen sóz.

S. A. Sonymen, jańa parlament burynnan bar jattandy jolmen júrmeı, sonydan soqpaq saldy deımiz ǵoı. Shynynda da úkimet bir emes, eki dúrkin esep berip, qazirgi qıyndyqtan shyǵýdyń joldaryn qarastyrǵan baǵdarlamasyn da baıan etti. Elbasynyń ózi sesıa jumysyna jıi aralasap, kún tártibindegi kókeıtesti máseleler jóninde únemi pikirin bildirip otyrdy. Úkimettiń alańsyz jumys istep, jaǵdaıdy ońǵarýy úshin on bes aı mursat berýdi ótindi. Al osy on bes aıdyń ishinde qazir de quldyrap, shyńyraýdan bir-aq shyqqan jaǵdaıymyzdyń túzelip keterine óz basyńyz senesiz be? Álde bul da baıaǵy sozbuıdaǵa salar úırenshikti uzyn arqan keń tusaý bolyp shyǵa ma?

Á. K. On bes aıdyń tap onsha kóp ýaqyt emes ekendigi ras. Mundaı merzim ishinde talaı nárseni búldirip úlgerýge bolatyn shyǵar. Al, biraq, kóp nárseni túzetip úlgerýge bolatyndyǵyna kúmánim bar. Onyń ústine, bizde oryn alyp otyrǵan daǵdarys tek keıingi kezeńdegi emes, jyldar boıǵy keleńsizdikterdiń nátıjesi ǵoı. Evropanyń ondaǵan tipti jıyrmalaǵan memleketteri sıyp ketetin keń baıtaq qazynaly terıtorıada aınalasy jıyrma mıllıon adamdy kıindirip-toıyndyratyndaı jaǵdaıdyń jasaqtalynbaı kelgendigi – jyldar boıy qanshalyqty kúıiki ekonomıkalyq saıasat júrigizilip otyrǵandyǵyna aıqyn dálel bola alǵandaı ǵoı. Demek, qyrýar baılyqty ıgerý emes, ıemdený ǵana kózdelgen ǵoı. Bylaıǵy dúnıede tutas ulttyq terıtorıalar túgili shaǵyn aımaq, jekelegen qalalardyń ózi tabıǵı, moraldyq resýrstaryn ıgere otyryp, basqa aımaqtarmen ózara tıimdi yqpaldastyq ornata otyryp, ózin-ózi qamtamasyz etý saıasatyna kóship jatqanda, bizde kúlli ekonomıkalyq túzilim bar baılyqtyń báriniń ústinde otyryp, barǵan saıyn ózinen-ózi kiriptar bola túsýge negizdelgen ǵoı. Sonda qazir qıt etse, «qalyptasqan ekonomıkalyq baılanystardyń buzylǵanyn» aıtyp, bar qyrsyqtyń bárin soǵan jaýyp baǵatyn sabazdardyń neni kóksep, nege ókinip júrgenine tańymyz bar. Óıtip, bar kesepattyń syryn búgin qolymyz ázer jetip otyrǵan táýelsizdikke jappaı, ejelden beri etek jeńimizden birdeı tartqylap kele jatqan kiriptarlyqtan izdeýimiz kerek. Táýelsizdikke emes, basybaılylyqqa negizdelgen ekonomıkalyq saıasat qana, qazirgideı tyǵyryqqa ákep tireı alady. Jyldar boıy múmkindigi esepke alynǵan-men, múddesi esepke alynbaǵan aımaqtar ǵana kúnderdiń kúninde tap osylaı sazǵa otyryp qalady. Óıtkeni, kiriptar ekonomıkadan táýelsiz ekonomıkaǵa keshpeı turyp, eshqandaı eldiń, eshqandaı ólkeniń kósegesi kógere qoıýy múmkin emes. Al, bizdiń Qazaqstannyń bul máselede de árdaıym qaıdaǵy bir «qaǵynǵan» saıası avantúralardyń synaq alańyna aınalyp kelgendigi málim. Áridegilerdi bylaı qoıǵanda, kúni keshegi qaıta qurýdyń bastapqy kezeńińde de, ol tap sondaı «qaterli saıası synaq alańyna» aınalyp kete jazdady. Ataqty «jeltoqsan epopeıasy» da sodan órbidi, qazir de ondaı soıqandyqtan kúderin úze qoımaǵan kúshter az emes. Qaıta qurýdyń kósemderi ult aımaqtaryn «saıası eseńgiretýdi» qamtamasyz ete almaǵanmen, ekonomıkalyq eseńgiretýdi qamtamasyz etip úlgerdi. Olardyń tusynda bastalǵan ekonomıkalyq reforma, ásirese, kásiporyndar týraly zań ekonomıkany basqarýda burynǵy ortalyqtyń qolynan shyǵyp bara jatqan tizgindi endi táýelsiz memleketterdiń de qolyna tıgizbeýdi kózdegen bop shyǵyp otyr. Olar burynǵy vedimistik ózimshildikti kásiporyndyq ózimshildikpen alastyrylyp úlgerdi. Sóıtip, keıingi jyldary kóptegen kásiporyndar «ózi bı, ózi qoja» dáýren keshti. Ózine ózi qyzmet etýdi murat tutyp, ózi turǵan terıtorıaǵa qyzmet etýdi umyta bastady. Qymbat mıneraldyq resýrstar solaı talan-tarajǵa tústi. Kóptegen qarjy syrtqa solaı shyǵyp, solaı qaıtpaı qaldy. Esep suraıtyn burynǵy úrdis pen burynǵy qurylymdar joıyldy. Ekonomıkanyń damýyn úılestirip, jańa úrdis pen jańa qurylymdar jasaqtala qoımady. Jasaqtalǵandary da iske kirispeı jatyp, kerekti tájirıbe jınaqtap úlgermeı jatyp, qaıta qurylyp, qaıtadan ózgeriske ushyrap baqty. Ulttyq baılyǵymyzdyń esebi men aınalymynyń izinen adasyp qalatyndaı jaǵdaı ornady. Qaraptan qarap ıesizdenip bara jatqan terıtorıa, ıesizdenip bara jatqan resýrstar, ıesizdenip bara jatqan ekonomıkany týǵyzdy. Oǵan menshik reformasynyń kesheýildeýi de az sebepshi bolǵan joq. Mundaı dúdamal ahýaldy ekonomıka men ókimet bıligindegi ashqaraq kúshter paıdalandy. Bireýlerdiń orynsyz tez baıyp, ekinshi bireýlerdiń orynsyz tez kedeılenýi sodan etek aldy. Mundaı «ekonomıkalyq» júgensizdiktiń odan ári asqyndaýy adamdardyń turmysyna, halyqtardyń bostandyǵyna, memleketterdiń táýelsizdigine eshqandaı qaýip týǵyzbaýy aqylǵa syımas edi. Ekonomıkalyq damý júıe tappaı turyp, qoǵamdyq damý da júıeli óristeı almasy belgili.

Táýelsiz memleket táýelsiz ekonomıka saıasatyn jasaqtaı almaı turyp, oıdaǵydaı órge basyp kete almaqshy emes. Burynǵy jospar joǵaldy. Endigi ekonomıkaǵa tek júıeli qarjy saıasaty ǵana júıeli yqpal ete alady. Ótken kúzde ulttyq aqshamyz shyǵarylǵanǵa deıin óz ekonomıkamyzdy qarjylandyrýdyń tizgini, túptep kelgende, óz qolymyzda bolǵan joq-ty. Teńgeniń shyǵýy – ekonomıkalyq táýelsizdik jolyndaǵy eń birinshi sheshýshi qadam edi. Keıbir ishki, syrtqy iritki kúshterdiń barlyq qıynshylyqtardyń bárin ulttyq teńgeniń shyǵarylýynan kórip, órshelenip baǵýy da teginnen tegin emes-ti. Alaıda, odaqtyń qulaýyna da, qalyptasqan ekonomıkalyq baılanystardyń úzilýine de kúni keshe shyǵarylǵan ulttyq valútalardyń eshqandaı qatynasy joǵy óz-ózinen túsinikti másele. Ol – sebep emes, saldar. Endi bolary bolyp, qoıary qoıyp qoıǵan tarıhı prosesterge kinálilerdi izdep, onsyz da yńǵyrshaǵy shyǵýǵa aınalǵan adamdar men halyqtardy bir-birine jaýyqtyrǵannan jaǵdaı túzelmeıdi. Jaǵdaı túzelse, jaý izdeýmen emes, tyǵyryqtan shyǵarar jol izdeýmen, ketken kemshilikterden durys qortyndy shyǵara bilýmen túzeledi.

Árıne, úkimet surap otyrǵan on bes aıdyń ishinde ábden oıran botqasy shyǵa jazdap, oısyrap, qalǵan ekonomıkamyzdyń barsha olqylyqtaryn orynyna keltirý esh múmkin emes. Ondaı úkimet joq. Ondaı úkimet bolmaıdy da. Biraq sol merzim ishinde daǵdarystan shyǵar jol taýyp, ony tájirıbede synap kórip, alǵashqy qorytyndylaryn shyǵara bastaýǵa ábden bolady. Qazaqstan úkimeti de soǵan bel býyp otyr. Eger on bes aı ishinde qolǵa alyp jatqan sharalary kóńilge úmit ornata alsa, úkimettiń dittegen jerden shyǵa bilgeni. Al ornata almasa, onda ýáde qudaıdyń aty degen ǵoı... Ýaqyt kórsete jatar. Alaıda, belgili bir meje belgileýdiń ózi de saıası sheshimdiliktiń kórinisi bolsa kerek. Biz bul arada odan góri basqa bir máselege kóńil bólgenimiz durys sıaqty. Ol álgi on bes aıdan keıin úkimet atqarǵan isterdi baǵalaǵanda qandaı qaǵıda ustaný kerektigi.

Menińshe, on bes aıdan keıin biz úkimetten kóp eshteńe suramaı, bir-aq máseleni suraýymyz kerek sıaqty. Ol – Qazaqstannyń ulttyq dáýletin jyldar boıy rásýa qylyp kelgen ekonomıkalyq kiriptarlyq saıasatyn ekonomıkalyq táýelsizdik saıasatymen almastyratyndaı baǵyttama jasaqtaı aldy ma, joq pa?

Biz, eń aldymen, óz ekonomıkamyzdy óz ıgiligimizge qyzmet etkizýge úırenýimiz qajet. Ol úshin ár aımaǵy, ár tarapqa tartyp, kórshi memleketterdiń kórshi aımaqtarymen kóbirek yqpaldasyp, ózara yqpaldaspaı kelgen Qazaqstan oblystaryn birimen biri etene baılanystyǵy bir tutas ekonomıkalyq keńistikke aınaldyrýdy talap etedi. Ol úshin memleketimizdiń óndirgish kúshterin táýelsizdik talaptaryna laıyqtap qaıta ornalastyrý, ekonomıkalyq, tipti saıası-terrıtorıalyq túzilimine aıta qalarlyqtaı ózgerister engizý kerek bolar. Óıtpeıinshe, energetıkalyq, tasymal-baılanystyq táýelsizdikke, tabıǵı baılyqtarymyzdy ıgerý men óńdeýdi jarasymdandyrýǵa jetile almaımyz.

Ekinshiden, ekonomıkalyq baılyǵymyz geosaıası jaǵdaıymyzdy jaqsartýǵa, jan-jaǵymyzben tatý-tátti kórshilik, qalǵan dúnıemen tıimdi qarym-qatynas ornatýǵa jumsalýǵa tıisti. Ol – tek óz ekonomıkamyzdy osy zamanǵa laıyqtap, utymdy damyta alsaq qana múmkin nárse. Bul úshin osy zamanǵy tehnologıa men basqarý júıesi kerek. Ol osyzamanǵy ekonomıkany damyta bilgen keńistiktermen tyǵyz yqpaldasa bilýdi, shıkizatymyzdy turaqty valúta men osyzamanǵy tehnologıa rynogyna tikeleı shyǵarar syndarly júıeler tabýdy birinshi kezekke qoıady. Óıtpeıinshe, biz dástúrli ekonomıkalyq qatynastarmen aımaqtyq rynok qyspaǵynan shyǵa almaı, qaıdaǵy bir qasynda otyryp, «shómishten qytý», «tútikti buraı sap, qaralaı dymyńdy qurtý» saıasatynyń qıturqylarynań qutyla almaımyz.

Qysqasy, úkimet ekonomıkalyq táýelsizdikti qamtamasyz etýdiń jolyn tappaı turyp, daǵdarystan shyǵýdyń da jolyn taba almaıdy. Sondyqtan, ekonomıkalyq reformany eń basty arnaǵa – ekonomıkalyq táýelsizdik arnasyna burý kerek.

S. A. Depýtattardyń deni saılaý aldyndaǵy aıtys-tartystyń ot-jalynynan sharpylmaı, alqynbaı aman ótkender ekeni daýsyz. Sóz joq, olar saılaýshylar aldynda qazirgi ahýaldy ógertip, jurttyń jaı-kúıin jaqsartamyz dep úıip-tógip ýáde berip, qyrýar amanat arqalady. Keıbir depýtattardyń saılanyp alǵan soń kónekti syrttan salyp, bizdiń mindetimiz jeke aımaqtyń turǵyndaryna birdeńe jasap berý emes, kásibı parlament múshesi bolǵandyqtan kóptiń kóńilinen shyǵar zańdar ázirleý dep saılaýshylaryna jolamaı qoıatyny bar. Osy jol olardy qalyń buqaraǵa búgingi hal-jaıdy uǵyndyryp, parlamenttiń qam-qareketinen habardar et dep, kanıkýl kúnderi óz okrýgtaryna jibergenderińiz óte oryndy bolǵan. Ómirdi bilmeı turyp, kóńilden shyǵar zań jasaý degen oıǵa qonbaıdy da ǵoı. Jalpy, kásibı depýtattyń qyzmeti zań jobalaryn ázirlep, sarapqa salyp, talqylap taldaýmen ǵana shektelýge tıis pe?

Á. K. Qoǵamdyq ornyqtylyq Konstıtýsıa shyndap qasterlengen jerde ǵana júzege asady. Ulttyq parlamentimizdiń basty sıpaty Ata Zańymyzda aıtylǵan. Endi arnaıy Konstıtýsıalyq zań qabyldanbaqshy. Onyń paıymdamalyq negizi álemdik parlamentarızm tájirıbesine súıeneri daýsyz. Depýtat qoǵam men memleket taǵdyrynyń barlyq salasyna da aralasyp, yqpal ete alady. Tek múltiksiz zań shyǵaryp, onyń qaltqysyz júzege asýyn qatań qadaǵalaý arqyly ǵana yqpal ete alady. Áıtpese, ol salalyq, aımaqtyq, taptyq-jiktik lobbıdiń, toptyq egoızmniń qarýyna aınalyp ketýi de ǵajap emes. Parlament pen depýtat óz belsendiligin konstıtýsıalyq ókilet sheńberimen shekteı bilse ǵana, qoǵam men memlekette zańdylyqtyń nyǵaıýyna oıdaǵydaı úles qosa alary sózsiz. Jalpy, parlament pen depýtat qaı máselede de zań syılaý men zańdylyqtyń ónegesin kórsetkeni abzal.

S. A. Depýtattardyń jumysyn uıymdastyryp júıege keltirip otyratyn Joǵarǵy Keńestiń komıtetteri bar. Olarǵa kúnbe-kún basshylyq jasap, baǵyt berý úshin Úılestirý keńesi quryldy. Buryn osyndaı mindettiń bárin Tóralqa atqarýshy edi. Onyń atyn Úılestirý keńesi dep ózgertkenmen ne uttyq? Aty ózgergenmen zaty ózgeshe boldy ma? Ekeýiniń arasyndaǵy aıyrmashylyq qandaı? Álde bári de jańasha bolsyn degen daqpyrttyń dúrmegi me bul da?

Á. K. Joq, bul da kásibı parlamenttiń tabıǵatynan týyndap jatqan ózgeris. Buryn anda-sanda bir jınalatyn zań shyǵarýshy ókimet aǵymdaǵy saıasatqa óziniń turaqty qurylymdyq bóligi – Tóralqa arqyly ǵana aralasa alatyn edi. Al qazirgi kúnbe-kún turaqty jumys jasap otyrǵan kásibı parlament kúnbe-kúngi aǵymdyq saıasatqa tikeleı aralasa alady. Sondyqtan da onyń Úılestirý keńesine tek úılestirýshilik mindetter ǵana júkteledi. Al, onyń búgingi ókileti sol úılestirýshilik mańyzyn túgel qamtyp, túgel qamtamasyz ete alyp otyr ma? Joq pa? Álde boıaýshy boıaýshy degenge, saqaldy da boıap, úılestirýshilik keńestiń uıymdastyrýshylyq ókiletin tym qoldan taryltyp almadyq pa? Ol – óz aldyna másele.

S. A. Parlamentter de bir-birimen tyǵyz baılanys jasap tájirıbe almasyp, birin-biri baıytyp otyratyn tiri organızm tárizdi ǵoı. Buryn Táýelsiz memleketter dostastyǵy elderiniń Joǵarǵy Keńesteri keleli bir máselelerdi kelisip sheshý úshin bas qosatyn parlamentaralyq assambleıa bolýshy edi. Sonyń bir májilisi burnaǵy jyldary bizdiń Almatyda ótkeni bar. Jańa parlamentimizdiń sol assambleıaǵa kózqarasy qandaı? Aldaǵy ýaqytta oǵan degen kózqarasy qaı turǵyda bolýy kerek dep oılaısyz?

Á. K. Árbir órkenıetti memleket memleketaralyq yqpaldastyqtan bas tartpaıdy. Parlamentteri de solaı. Biz parlamentaralyq baılanystyń barlyq salasyna da belsene at salysýǵa ázirmiz. Ondaǵan memleketterdiń parlamentterimen tikeleı baılanys jasaıtyn turaqty toptar qurdyq. Parlamentaralyq baılanystyń halyqaralyq uıymdarymen de, evropalyq uıymdarmen de, aımaqtyq uıymdarmen de qarym-qatynasymyz jaqsy. TMD elderiniń parlamentaralyq assambleıasymen barlyq deńgeıde baılanys jasap kelemiz. Kóptegen depýtattarymyz atalmysh uıymdardyń basqarýshy oryndaryna múshe.

S. A. Ábeke, «bir kemege mingennin jany birge» degendeı, ekeýmiz de shyqsaq – shyńymyz bir, qulasaq – quzymyz bir Qalam aýlynyń adamdarymyz. Senerimiz de, súıenerimiz de, quralymyz da, tumarymyz da – til, kádimgi anamyzdyń aq sútimen daryp, sanamyzǵa sińgen týǵan til. Sol tilimiz budan bes jyl buryn memlekettik mártebe alǵanda, odan beri altyn árippen Ata zańymyzǵa jazylǵanda qandaı qýanyp edik. Ótken sesıada sóılegen sózinde Prezıdentimiz sonymyz asyǵystyq bolypty, bul máselege qaıta bir oralyp soǵý kerek degendeı syńaı tanytty. Ashyǵyn aıtsam, osy sóz baýyryn jańa ǵana kóterip, táı-táı basýǵa endi-endi talpyna bastaǵan tilimizdiń tilegin tileýshilerge qatty batty. Qazaq tiline memlekettik mártebe berýge baılanysty orys tildiler shet qaqpaı bola bastady dep baıbalam salyp, araǵa ot tastap, dúrdarazdyqty qozyrýǵa tyrysýshylardyń dalbasasyna shynymen-aq senip qaldy ma eken dep dal bolyp júr jurttyń bári. Halqymyzdyń onnan jetisi oryssha sóılese, jınalystarymyzdyń onnan toǵyzy oryssha ótse, orys tili qalaı shetqaqpaı bolmaq? Tipti Joǵarǵy Keńestiń májilisteri túgel derlik oryssha ótpeı me? Múıizi qaraǵaıdaı qazaq depýtattarynyń ózi kópke túsinikti bolsyn degen jeleýmen oryssha jortaqtaı jóneletini qaıda? Qazaq tiliniń shekesi shylqyldap otyrǵany osy ma sonda? Álde orys turǵyndarynan sany eki jarym mıllıondaı artyq qazaqtardyń olardan mektebi kóp pe? Joq. Al, qazaqshadan oryssha basylymdardyń sany áldeqaıda artyq. Óstip otyryp Konstıtýsıaǵa ózgeris engizýdiń qajeti bolar ma eken? Osy jeninde oıyńyzdy bilgimiz keledi.

Á. K. Meniń bul máseledegi kózqarasym qalamdastaryma da, qandastaryma da, otandastaryma da aıan. Ony til týraly zań qabyldanǵanda da, Ata Zańymyz qabyldanǵanda da, Javoronkova degen depýtattyń baıbalamshyl málimdemesine jaýap bergende de qultasyz ortaǵa salǵanmyn. Sol pikirim pikir. Ony ózgertetindeı obektıvti de, sýbektıvti de sebep joq. Qazaqstanda qazir qoldanylyp júrgen til saıasaty – bizdiń memleketimizdiń búgingi ahýalyna sáıkese alatyn birden bir yqtımal saıasat. Ony ózgertkennen daý kóbeımese, azaımaıdy. Búgingi tańda bizde tilge tirelip turǵan eshteńe joq. Ony bılik jolyndaǵy talastyń arzan oıynshyǵyna aınaldyrǵysy keletinderge órkenıetti túrde toıtarys bere alsaq, búgingi zamandastyń da, erteńgi urpaqtyń da saýabyna qalar edik.

S. A. Kemel jazýshy, tereń tarıhshy dep Sizdi qalamger qaýym el basshylyǵyndaǵy óziniń ókiletti ókili sanaıdy. Jáne týǵan ádebıetimiz ben mádenıetimizdiń jaǵdaıyn ózińizden jaqsy biletin janashyr jaqyn kemde-kem shyǵar. Sondyqtan syrymyzdy da, muńymyzdy da, shynymyzdy da ózińizge aıtamyz. Bir ǵasyrdan astam birde patshanyń, birde basqanyń qysymynda bolyp, qyspaǵyn kórip, dininen de, tilinen de kóz jazyp qala jazdaǵan jurt endi-endi eńse kóterip, oń-solyn tanyp, tarıhyna zer sala bastap edi, myna tarshylyq zamanǵa taǵy da tap keldi. Eń azy kitap tabýdyń ózi qıyn bolyp qaldy. Óner ordalarynyń bolashaǵy jáne buldyr. Ana tilimizdegi baspasózdiń hali tipti múshkil. Baspasóz ben baspalar jóninde, mádenıet máseleleri jaıynda zańdar áli joq. Osylar jóninde Joǵarǵy Keńestiń ne oılaǵany bar?

Á. K. Ondaı zańdar bolady. Daıyndalyp jatyr. Qabyldanatyn da shyǵar. Másele sol zańdardyń oıdaǵydaı júzege asýynda. Ol úshin azat qoǵam, azat sana kerek. Ol tek táýelsiz memlekette ǵana múmkin bola alady. Endeshe, táýelsizdik jolyndaǵy qıynshylyqtardy turmystyń qıynshylyqtarymen shatystyryp almaǵanymyz jón. Turmystyń qıynshylyǵynan táýeldilik jaǵdaıynda da qutylýǵa bolady. Al táýeldiliktiń qıynshylyǵynan tek táýelsizdik qana qutqara alady. Táýelsizdik – qan da tókpeı, qaryn da ashyrmaı ońaı jete salatyn arzan murat emes. Keshe tarıhymyzdy zertteýge kóp mán bersek, osyny qapysyz uǵyný úshin yjdaǵat ettik qoı. Búgin sondaı qıyn tarıhı múmkindikti ońaı tárik etip almaýymyzǵa basa kóńil bólgenimiz durys.

S. A. Joǵarǵy Keńestiń jumysyn baspasóz bir sydyrǵy jazyp keledi. Álbette, olardyń keıde asyra siltep ásirelep jiberetini, keıde qazymyrlanyp ketip, quldyratyp jiberetin sáti joq emes. Sóz bostandyǵyn ushqary túsinetin keıbir basylymdardyń bıliktiń tórtinshi tarmaǵymyz dep, synaǵannyń jóni asyǵa salynyp, tıse – terekke, tımese – butaqqa degendeı, basqa-kózge qaramaı, urǵylaı beretinderi de bar. Biraq, qaısysy bolsyn, parlament qyzmetin nazardan tys qaldyrmaýǵa tyrysatyny anyq. Osy oraıdaǵy óz pikirińizdi ortaǵa salar ma edińiz.

Á. K. Qazir synaǵysy kelgen kisige min kóp. Ókpelegisi kelgen kisige de sebep jetkilikti. Al jaǵdaıdy túsingisi kelgen kisige sabyr kerek. Baıybyna barmaı turyp, baıbalamdaı jónelgennen ne taýyp jatyrmyz? Bardan aıyrylmasaq joqqa ıe bop, qarq qyldyq pa? Qazirgideı jaýapty kezeńde paryqty paıym, parasatty pikir qat. Baspasózden de kúterimiz sol. Áleýmettik daraqylyqqa emes, áleýmettik salıqalylyqqa qyzmet etkenin qalar edik.

S. A. Siz «Aqıqat» jýrnalyna ishiktiń ishki baýyndaı jaqyn adamsyz, Alqa múshesi ári belgili avtorysyz. Jýrnal buryn Joǵarǵy Keńestiń qaraýynda bolatyn. Keıingi kezde qalyptasqan jaǵdaılarǵa oraı qazir Mınıstrler Kabıneti quryltaıshy bolyp otyr. Biraq baǵyt-baǵdary sol baıaǵy qalpy. Ras, parlament jumysyn júıeli jazyp, sesıalardan udaıy esep berip otyrýǵa aıynda bir shyǵatyn jýrnaldyń múmkindigi bola qoımas. Biraq halyq qalaýlylarynyń arasyndaǵy oı-pikirdiń kenindeı azamattardan irgemizdi aýlaq salmaq emespiz. Jýrnal jumysyn jetildirip, mazmunyn baıyta túsýge ózińiz qandaı aqyl qosar edińiz?

Á. K. Jýrnaldyń basty muraty – halqymyz ben qaýymymyzdy táýelsizdikke, demokratıaǵa, áleýmettik ádilet pen ekonomıkalyq belsendilikke baýlý bolǵany jón. Ásirese, atalmysh qubylystardy teorıalyq turǵydan tereń paıymdaýǵa basa kóńil bólgen durys. Parlamentke kórsetiler kómektiń eń úlken túrli – parlamentarızm tabıǵatyn keńinen túsindirý dep biler edim. Sizdiń basylymnyń bul máreden shyǵa bilerine senimim kámil.

Suhbatty júrgizgen Sarbas Aqtaev, «Aqıqat» jýrnaly, № 10, 1994 jyl.

---