InfoHub Logo

Búgingi meniń qozǵaǵaly otyrǵan taqyrybym densaýlyq jaýlary dep atalatyn “ishimdik ishý”, “shylym shegý”, “nashaqorlyq” sıaqty zıandy áreketterge toqtalamyz. Olardyń adam aǵzasyna tıgizetin zıany, ómirine týǵyzatyn qaýpi týraly túsinik bermekpin.

Maksúnemdik, nashaqorlyq jáne temeki shegý sıaqty zıandy áreketter sońǵy kezde qoǵamda kóptep oryn alýda.

Otbasyndaǵy psıhologıalyq jaǵdaıdyń shıelenýi, ata-ananyń urys-kerisi, maskúnemdigi sıaqty jaısyzdyqtar da balalardyń úıinen qashyp, túrli toptarǵa úıir bolýyna yqpal etedi.

Keıde balalardy alkogólge úıretý otbasynan bastalady. Ata-analary, ásirese ákeleri, ógeı ákeleri, aǵalary, atalarynyń ózderi balaǵa ishimdik beredi. Zertteýlerge qaraǵanda, tipti 4-8-10 jastaǵy balalardyń ishimdik iship kórgenin anyqtap otyr.

Negizi balalar alǵashynda alkogóldi ishimdikti jaı oınap, ermek retinde qabyldaıdy, alaıda keıin birtindep oǵan degen táýeldilik týyndaıdy. Eresek balalar týǵan kún, mektepti bitirý keshterinde, meıramdar men saltanattarda ishimdikke jaqyn bola túsedi.

Segizinshi synyptaǵy er balalardyń 75 paıyzy jáne qyzdardyń 40 paıyzy alkogóldiń dámin tatyp kórgendigin áleýmettik zertteýlerdiń qorytyndysynan baıqaýǵa bolady. Onynshy synypty bitirgenderdiń 90-95 paıyzy alkogóldiń dámin biledi. Maskúnemdikpen aýyratyndardyń 75 paıyzy alkogóldyń dámin 20 jasqa deıin tatyp kórgender ekenin ǵylymı zertteýler naqtylap otyr. Osy maskúnemdikpen qatar qoǵamda nashaqorlyqta oryn alýda.

Nashaqorlyq – adam aǵzasyn óte tez ýlandyratyn, asa qaýipti psıhıkalyq dert. Ony ásirese, jas aǵzalar tez qabyldaıdy. Qazir respýblıkamyzdaǵy nashaqorlardyń deni 15 pen 25 jas aralyǵyndaǵy jastar. Árıne, olar basynda erikkennen, ermek úshin esirtkishilik nasha, gashısh shege bastaıdy. Alǵashynda mıdy zeńgiip, psıhıkaǵa áser etetin esirtki, adamdy birshama ýaqytqa deıin kóńildendiredi.

Esirtki zattardy ishýge ábden daǵdylanǵan aýrýlar olardy 12-18 saǵattan keıin taǵy ishpese bolmaıdy. Óıtpegen jaǵdaıda esineıdi, denesi qurysyp-tyrysyp, kózderinen jas aǵyp, tamaq ishse qusady, tábetteri ashylmaıdy. Basy jıi aýyryp, býyn-býyny, aıaq-qolynyń bulshyq etteri shanshyp, ishek-qaryny búrip, ishi ótip, boıynan sup-sýyq ter parlaı bastaıdy. Muny olardyń tilinde “lomka” deıdi.

Syrqat adam ashýshań bolyp, yzaqorlyq kórsetedi. Psıhapattyq kórinister, ózin-ózi jaraqattaý,  tipti keıde ózine qoldanyp júrgen emdeý tásilderine qarsy minez kórsetedi.

Aqyryn ǵana shyqqan dybys nashaqorǵa taý qulap jatqandaı bolyp estiledi. Aldynda jatqan bir tal shybyq bórene bop, taý tóbe bolyp elesteıdi.  Adamnyń ańǵarý, oılaý qabileti nasharlap, bos sandyraqtaıdy, bos kúletin bolady. Sodan soń ony birneshe saǵatqa sheıin uıqy basady.

Nashaqordyń esil-derti qaıdan da bolsa da esirtki zattardy taýyp ishýde bolady. Eń qaterlisi – nashaqor esirtkige aqsha tabý úshin kisi tonaýdan bastap, tipti jaqyn adamyn tonaýdan da toıynbaıdy.

Bul kúnde jigitter ǵana emes, qyzdardyń da temeki tartatyny, araq ishetini, esirtkige beriletini eshkimge syr bolmaı qaldy. Bul árıne, óte ókinishti jaı. Óıtkeni, bulardyń qaısysy bolsyn, densaýlyq úshin zıan. Mysaly, uzaq ýaqyt áser etetin dári-dármekter jynystyq qabiletke qatty nuqsan keltiredi. Nashaqor ózi úırengen esirtkilerdiń birin kórse, ash adamdaı tarpa bas salady. Muny medısınada “narkotızm”, al onyń aýyr túrin “narkomanıa” dep ataıdy. Grek tilinen aýdarǵanda “nark”- jasandy uıqy, “manıa”- esi ketý, esirý degen uǵym beredi. Nashaqorlyqtyń adam aǵzasyna tıgizetin zıany óte qaýipti. Tipti adam ólip ketýi de múmkin. Sonymen qatar shylym shegý de adam aǵzasyna zıanyń tıgizedi.

Shylym shegý barysynda onyń jartysy janyp ketedi, jutylatyn tútinniń quramynda nıkotın, kómirtek tutyǵy, sınıl qyshqylynyń bólikteri jáne basqa da sol sıaqty hımıalyq zattar bar. Onyń ishinde eń ýlysy – nıkotın, onyń ýy aǵzaǵa enip, áýeli titirkendiredi, odan soń júıke júıesine áser etedi, qan tamyrlary tarylyp, silemeıli qabaty zaqymdanady. Eger de nıkotın kóp mólsherde aǵzaǵa ense, dene tyrysyp ólip ketýi múmkin. Nıkotın aǵzaǵa birden emes, shamalap enedi, sondyqtan da, shylym shegýshi qatty ýlanbaıdy. Ol birtindep bolady. As qorytý júıesiniń, júrek-qan tamyry aýrýlary, qaterli isikter bolýy múmkin.

Neǵurlym shylymnyń sapasy tómen bolǵan saıyn, soǵurlym onyń quramynda nıkotın kóp bolady.

Shylym shegýshi tútindi aýyz arqyly jutady, sol kezde zıandy zattar shylym tútinimen birge joǵarǵy tynys jolyna túsedi. Ádette, ondaı nárse úırenshikti bolmaǵandyqtan alǵashynda jótel paıda bolady, biraq eger de shylym shegý turaqtalatyn bolsa, aǵzaǵa enetin aýany fıltrlep ótkizetin titirkendirilgish kirpiksheler óledi. Zıandy zattar aǵzany titirkendirip, kóp jaǵdaıda bronhıttiń asqynǵan túrine ákelip soǵady. Tynys jolymen tútin bronhy negizine qaraı jyljyǵan saıyn nıkotınniń zıandy áseri kúsheıe túsedi. Jekelengen hımıalyq zattar ottegimen reaksıaǵa túsken saıyn ýly gazdy túzip, keıin ol búkil aǵzaǵa taraıdy. Uzaq ýaqyt ıisti gazben ýlanýdyń nátıjesindeqannyń aıaq, qol saýsaqtaryna aǵymy azaıady, onyń saldarynan ınfeksıalaný bolyp, ampýtasıaǵa ushyraýy múmkin.

 

SHYLYM SHEGÝDİŃ TERİS SALDARǴA ÁKEP SOǴATYN SEBEPTERİ:

1. Til men erin silemeıli qabattaryn zaqymdaıdy;
2. Qurǵaq jóteldiń bolýy;
3. Aýyz qýysynan jaǵymsyz ıistiń shyǵýy;
4. Aýyz qýysynyń ınfeksıasy;
5. Iis sezý qabiletiniń nasharlaýy;
6. Bet, júzdi ýaqytynan buryn ájim basýy;
7. Tisterdiń sarǵaıýy;
8. Qalypty tynys alýdyń buzylýy;
9. Túrli aýrýlarǵa aǵzanyń qarsy turý qabiletiniń tómendeýi;

 

Sonymen, shylym shegýdiń nátıjesinde adam óz kórkin joǵaltyp, densaýlyǵyn buzady.

Maskúnemdik, nashaqorlyq aýrýlaryna qozǵysh, ılanǵysh, minezi turaqsyz jasóspirimder tez beıimdeledi. Mundaı aýrýlar bassúıek-mı zaqymdanǵanda ońaı damıdy.

Kez-kelgen psıhobelsendi zattardy paıdalaný aýrýǵa ákelip soǵady. Maskúnemdik kezinde bolatyn blohımıalyq ózgerister, fermeptatıvtik kemistik urpaqtan-urpaqqa beriledi degen boljam bar. Alkogól, nashaqorlyq zattardyń hımıalyq tabıǵaty ártúrli bolatynyna qaramastan, olar mıda birtekti bıologıalyq ózgerister týdyrady. Osyǵan baılanysty birkelgi patogenetıkalyq mehanızmi bar narkologıalyq táýeldilik qalyptasady. Bul aýrýlar úsh kezeńnen mindetti túrde ótedi:

Biraq jasóspirimderde barlyq kezeńder jyldam jáne aýyr túrde ótedi. Eresek adamdarda ekinshi kezeń birneshe jyldan keıin damysa, balalar men jasóspirimderde 1-2 jylda nemese birneshe aıda damıdy.

Birinshi jáne ekinshi kezeńderdegi maskúnemderdiń 10-15 paıyzynda ótkir alkogóldy psıhozdar damyp, estiń nasharlanýy, aqyl kemistigi paıda bolady.

Sońǵy jyldarda psıhıatrıalyq aýrýhanalarǵa alkogóldy psıhozben túsetin adamdardyń sany aıtarlyqtaı artty. Qazir aokogoldy psıhozdardyń klasıkalyq túri kóbeıdi, sonyń ishinde mı kemistigi paıda bolatyn Karsokov psıhozymen aýyratyn adamdar sany kóbeıdi.

Maskúnemdikti, nashaqorlyqty medısınalyq-álekmettik ortalyqtarda, narkodıspanserlerde, psıhıotrıalyq mekemelerde emdeıdi. Abstıtentti sımdrom /bas jazý/ emdeýdiń áserinen jyldam joıylady, al psıhıkalyq qushtarlyq birneshe jyldar boıyna saqtalady. Sondyqtan emdeýdi tek aýrýdyń ótkir kezinde ǵana emes, odan keıin de uzaq ýaqyt júrgizý kerek.

Joǵaryda aıtylǵan alkogolızm, nashaqorlyqqa táýeldiliktiń aldyn alý úshin qoǵamda alkogól men temeki nasıhattaýdy múldem doǵarý kerek.

Sonymen, qoryta kelgende shylym shegý, ishimdik ishý, nashaqorlyq adam densaýlyǵyna kóp zıanyn tıgizedi. Biraq, ókinishke oraı qazirgi  jastar osy jaman ádetterge óte jaqyn keledi. Olar osy ádetter densaýlyqqa zıan ekenin bile tursada, shylym shegip, ishimdik ishedi, tipti nashaqorlyqqa da barady. Qazirgi tańda bul máseleler búkil halyqtyq problemaǵa aınalyp otyr, sondyqtan da bul máselege bir adam nemese bir mekeme bolyp kóńil aýdarmaı, búkil halyq bolyp qaraý kerek.

“Qazaqstannyń bolashaǵy jastar” dep elbasymyz jastarǵa senim arttyryp otyr. Biraq bizder  jastar mundaı jaman ádetterge úıir bolsaq, onda bizdiń memleketimizdiń bolashaǵy qandaı bolmaq.

Oryndaǵan: 1- top stýdenti Muratov Ádı

Jetekshisi: hımıa jáne bıologıa pániniń  oqytýshysy Jýbanysheva Toktagýl Kaırbolatovna

---