InfoHub Logo

Qazirgi zamanda adamzattyń jahandaný máseleleriniń  biri  retinde  ekstremızmge qarsy kúres bolyp tabylady. Dinı negizdegi ekstremızm mádenı, ekonomıkalyq jáne zańdy keńistikterdegi jahandaný úrdisiniń baılanysy, bul obektıvti úrdis toptar men jalpy adamzattyq qundylyqtar arasyndaǵy qaqtyǵystar men konflıktilerdi, ártúrli mádenıettegi halyqtardyń jáne dinı nanym-senimderdiń narazylyǵyn týdyrady. Álem boıynsha dinı ekstremızm men terorızmniń aldyn alý baǵytynda qolǵa alynǵan sharalardyń deńgeıi ár túrli bolyp keledi.

Dinı ekstremızmmen kúrespes buryn, onyń aldyn alýdyń mańyzdy ekenin aıta ketken jón. Sebebi, dinı ekstremıstik toptardyń ıdeologıasymen teris jolǵa túsken adamdardyń sanasyn qaıtadan qalpyna keltirýge kóp kúshjumsalady jáne kóp rette bul jumystardyń nátıjesi óte qıyn bolady.

Ekstremızm termıni latynsha sózbe-sóz (lat. Extremus-shetki) degen maǵyna beredi ıaǵnı shekten tys kózqarastarmen áreketterdi ustaný, qoǵamdaǵy tártippen normalardy joqqa shyǵarý retinde anyqtalady. Ekstremızm bul ár ýaqytta ár qalaı kórinis beretin óte kúrdeli qubylys. Oǵan anyqtama berýde eksperttik ortada ártúrli túsinik bar. Ony eki topqa bólýge bolady: birinshi top ekstremızmdi bir sózben negatıvti jáne áleýmettik qaýipti qubylys dep baǵalaıdy. Bul baǵytty ustanýshylardy «konservatorlar» dep belgileýgebolady. «Konservatorlar» baǵytyndaǵylar negizinen ǵylymı akademıalyq orta, sonymen qosa quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri.

Zertteýshilerdiń bir bóligi bul máseleni salystyrmaly túrde, jiktepqarastyrýǵa tyrysady. Olardy shartty túrde «lıberaldar»dep ataýǵa bolady. Lıberaldar ekstremızmdi jaǵymsyz qubylys dep anyqtaýdan bas tartady.Mysaly Reseıdiń adam quqyǵy ınstıtýtynyń eksperti Lev Levınson ekstremızm bul ártúrli qubylystardy keńinen alatyn is-árekettińmúmkinshiligi. Sondyqtan ekstremızmge shek qoıý múmkin emes. Ekstremızm qylmys emes. Buǵan álemdik marsh sıaqty ortaq quptalǵan sheńberden shyqqan is-árekettiń bárin kirgizýge bolady deıdi. Sonymen qosa qoǵamdyq qurylysqaqarsy qubylys bolsa, quqyqty shekteýshi retinde anyqtaý durys emes. Sebebikeıbir áleýmettik narazylyqtar da (ashtyq jarıalaý, memlekettiń keıbirqaýlylaryna qarsylyq marshtary) qoǵamdyq qaýipti fenomen dep anyqtalypketýi múmkin bolar edi.

Al, dinı ekstermızmge anyqtama berer bolsaq - qoǵamda qalyptasqan dinıqundylyqtar men ustanymdardy moıyndamaý, sonymen qatar osyǵan qarsy«ıdeıany» aggresıvti túrde nasıhattaý.

Alaıda, «Dinı ekstermızm» termıniniń naqty quqyqtyq belgilengen«shekarasy» joq jáne ol saıası eksremızm sıaqty dinı dogmalardyń arasyndaqyzmetin júrgizedi. Dinı ekstermızmniń kórinisin saıası qyzyǵýshylyqtaryniske asyrý jolyndaǵy, memlekettik jáne halyqaralyq quqyqtymoıyndamaıtyn dinı uıymdardardan baıqaımyz. Mysaly keıbir uıymdardyńzaıyrlylyqty quptamaı sharıǵı, ıaǵnı halıfalyq bılikti qoldaýy.

Dinı ekstremızmniń paıda bolýyna myna faktorlar sebep bolady:

Kedeılik – áleýmettik ekonomıkalyq toqyraý, jergilikti turǵyndardyń kópbóliginiń ómir súrý deńgeıiniń kúrt túsýi, memlekettik basqarý júıesi men saıasıınstıtýttardyń deformasıasy;

Qysym – saıası rejımniń totalıtarlyq sıpat alýy, bıliktegilerdińoppozısıany basyp tastaýy, erkin, jańasha oılaýdy qýǵyndaý, ulttyq qanaý;

Ádiletsizdik– jeke toptardyń óz mindetterin sheshýin jedeldetýi, lıderlerdińsaıası ambısıalary;

Saýatsyzdyq – qoǵamdaǵy jappaı saýatsyzdyq, dinı saýattyń tómendigi, memlekettik bilim máselesine mán bermeý.

Jarmuhametqyzy Ásel

---