InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda Qasen degen bir kisi bolypty. Onyń eki uly bolypty. Úlken ulynyń aty Márkes, kishi ulynyń aty Qarabas. Úlken ulyna er jetken soń áıel áperipti. Qarabas er jetken soń ákesinen surapty: «Áke, qashan maǵan áıel áperesiń?» — dep. Sonda Qasen sóıleıdi, sóılegende búı deıdi: «Qarabas, balam, seniń áıeliń jer túbinde, óziń izdep tabasyń», — deıdi.

Biraz ýaqyt ótkennen keıin, Qarabas: «áıel alyp ber» dep aǵasy Márkestiń mazasyn alady, sózge keledi, tipti janjaldasady da. Tilegi oryndalmaǵan soń, Qarabas jolǵa eki bólek nan alyp, aǵasyna ókpelep, basy aýǵan jaqqa qaraı júrip ketedi. Taý-tasty aralap kele jatsa, qumdy jermen ózine qarsy kele jatqan altyn mysyqqa kezdesedi. Mysyq adamsha sóılep, Qarabastan jón suraıdy: «Qaıda barasyń, ne izdep kelesiń?». Sonda Qarabas sóıleıdi, sóılegende búı deıdi: «Ákem maǵan seniń áıeliń jer astynda dep edi, sony izdep kele jatqan betim edi». «Endeshe meni qasyńa ertip al, múmkin, járdemim tıer», — deıdi. Mysyq ekeýi joldas bolyp júre beredi. Biraz jol júrgennen keıin, ekeýiniń aldynan bir ıt jolyǵa ketedi. It te sálemdeskennen keıin, Qarabastyń jónin suraıdy: «Qaıda barasyń, ne izdep kelesiń?». Qarabas sonda sóıleıdi, sóılegende búı deıdi: «Meniń ákem aıtyp edi, seniń áıeliń jer astynda dep, sony izdep kele jatyrmyn». Sonda ıt turyp: «Menimen dos bolasyń ba? Men saǵan bolysamyn». Qarabas: «Dos bolaıyq», — deıdi. Qarabas, mysyq, ıt úsheýi joldas bolyp, taǵy da jol júrip ketedi.

Ystyq kúnge kúıip, sýsyz, qumdy jermen kele jatyp sharshap, shóldeıdi. Sonan soń úsheýi úsh aıyr jolǵa túsip, sý izdeıdi. Qarabas orta jolmen ketip, ıt pen mysyq ekeýi eki shetki jolǵa túsedi. Qarabasqa jolda aıdahar kezdesedi. Jatqan aıdahar basyn kóterip, Qarabasqa sálem berip, jón suraıdy: «Qaıdan kele jatyrsyń, ne izdep kelesiń?». Sonda Qarabas jaýap beredi: «Ákem aıtyp edi, seniń áıeliń jer astynda dep». Aıdahar Qarabasqa: «Menimen dos bolasyń ba?» — deıdi. «Jaraıdy, bolamyn», — deıdi ol. Qarabas ekeýi dos bolady. Sonda aıdahar Qarabasqa: «Meniń jelkemnen úsh kirpik julyp al, bet oramalyńa túıip, jańqaltańa salyp al, osy meniń kelgen jolymmen júre ber, júrip kele jatyp, jolda bir inniń aýzyna tap bolasyń, jer-qum jumsaq, qolyńmen qazyp, kirip ketesiń, biraz jerge barǵan soń, túregep júrip ketesiń, bara-bara bir aq úıge kezdesesiń, ol úıde kempir men shal bar. Amandasyp bolǵan soń, olar seniń jaıyńdy suraıdy: «Sen qaıdan, qalaı keldiń, joldy kim kórsetti?» — dep. Qarabas aıtar sózin úırenip alyp, kempir-shaldyń úıine kiredi. Sálemdesken soń shal baladan: «Qaıdan kelesiń, ne izdep kelesiń?» — deıdi. «Sizdiń balańyzben dos boldym». «Belgiń qaısy?» — degende de úsh kirpikti alyp kórsetedi. «Bizdiń bala dostyqqa ne berdi jáne ne bersin» dep edi. «Dút degen bir tasy bar eken, sony bersin dep edi», — dedi Qarabas.

Sonan soń shal men kempir oń jaǵyna qarap kúlip, sol jaǵyna qarap jylap, bir tasty Qarabastyń qolyna beredi. Ózi qasıetti tas edi, aty dút. Kúshi atynda, Dút deseń kúsh kiredi. Atyn umytsań, kúshi qaıtady. «Atyn umytpa, esińe saqta qaraǵym», — deıdi. Qarabas bir kún qonaq bolyp, innen jer betine shyǵady. Neshe kúnder júrip, bir eldiń shetine jetedi. Qalanyń shetindegi bir úıge kirse, kempir men shal otyr eken. Sálemdesip bolǵan soń, jón surasady. «Qaı jaqtan kelesiń, ne jumyspen júr ediń?» — deıdi shal men kempir. Qarabas: «Áke-sheshem ólgen, panasyz júrgen jetim edim, balasy joqqa bala bolaıyn dep edim», — deıdi. «Bizdiń de balamyz joq edi, bizge bala bol», – dep jabysady kempir men shal ekeýi birdeı.

El-jurtyn shaqyryp, bir malyn Qudaıy ǵyp soıyp, Qarabasty bala qylady. Qarabas kempir men shalǵa bala bolyp, júre beredi. Biraz kún ótkennen keıin bala áke-sheshesinen «Bul jerdegi hannyń qyzy bar ma?» — dep suraıdy. Áke-sheshesi: «Hannyń qyzy bar balam», — deıdi. «Endeshe, sol qyzdy maǵan aıttyryńyzdar», — dep tilek etedi bala. «Bizge han qyzyn bere me? Biz bolsaq kedeımiz, bir sholaq ógiz, eki sıyr, onshaqty eshki, qoıdan basqa ne mal bar jáne qaharly hanǵa barýǵa bata almaımyz ǵoı» — deıdi ata-anasy. Sonda Qarabas sóıleıdi, sóılegende búı deıdi: «Han sizdi on ret óltirse de men sizdi tiriltýge barmyn!». Qarabastyń bul sózine tańdanǵan kempir-shal ańyryp turyp qalady. «Áke, sholaq ógizdi erttep minip, hanǵa baryńyz, barmasańyz bala bolmaımyn, ketemin». Ákesi balasynyń kóńilin qımaıdy, lajsyzdan hanǵa baryp kelýge kónedi. Shal sholaq ógizdi erttep minip, hanǵa ketti. Shal hannyń saraıyna, han ýázirine kelgen jaǵdaıyn aıtty. Ýázirler hanǵa baryp, aıtyp edi, han ashýlanyp: «Ustańdar qaqpas shaldy, dalaǵa aparyp, alty túıe otynnyń ortasyna qoıyp órteńder!» — dep, buıryq beredi ýázirlerine. Buıryq oryndalady. «Ólgen shaldyń kúlin jeıdesine orap, sholaq ógizdiń quıryǵyna baılap, jazǵan taqtaıdy da ógizdiń eki múıiziniń arasyna baılap jiberińder, ógiz úıine barsyn», — deıdi han. Ógiz úıge kelgen soń bala ákesin dút taspen qaıta tiriltedi. Bir-eki kúnnen keıin Qarabas shaldy hanǵa qaıta jumsaıdy. Shal qoryqsa da, amal joq, sholaq ógizin erttep minip, hanǵa barady. Ýázirlerge jolyǵyp, kelgen jumysyn aıtady. Shaldyń sózin ýázirler hanǵa jetkizedi. «Áneýgi óltirilgen shal qyzyńyzǵa quda túsýge kelip otyr, kóresiz be?» — deıdi ýázirler. Han ne derin bilmeı otyryp qalady. Sonda bir ýázir turyp: «Haneke, jaýabyn maǵan berińiz, qalyń malyn men aıtamyn», — deıdi. Shaldy ógizden túsirip hannyń úıine kirgizedi. Han Qudaıyǵa bir malyn soıyp, el jurtty shaqyryp, qyzdyń qalyń malyn aıtpaq bolady. Tamaq jep bolǵan soń, shalǵa ýázir qyzdyń qalyn malyn aıta bastaıdy: «Qyzdyń qalyń maly tolyq bolsyn, quda, birinshi suraıtyn qalyń malymyz mynaý: osy aýyldyń aldyndaǵy darıaǵa búgin túnde tań atqansha kópir salynsyn. Ekinshi, aýyldyń oń jaǵyna altyn terek ornatylsyn. Úshinshi, altyn terektiń qasynan maıbulaq aǵyzylsyn. Tórtinshi, altyn terekke — dúnıede ań balasynyń túr-túri baılanyp qoıylsyn. Besinshi, aýyldyń sol jaǵyna kúmis terek ornatylsyn. Kúmis terektiń janynan sút bulaq aǵyzylsyn jáne kúmis terektiń túbine dúnıede ne túrli qus bar, sonyń bári tor kózde saırap turatyn bolsyn». Sonda shal sóz taba almaı, aýzyna ne tússe, sony aıtyp, «maqul-maqul» deı beripti. Shaldy ógizine mingizip, úıine qaıtarady. Shal úıge kelip, Qarabasqa qarap jylaıdy: «Balam, hannyń suraǵan qalyń malyn biz turmaq han da oryndaı almas», – dep, balaǵa bastan-aıaq baıandaıdy. Qarabas turyp: «Áke, qoryqpańyz, jatyp uıyqtańyz, osynyń bárin men ózim-aq oryndaımyn», — deıdi. Qarabas el jatyp qalǵannan keıin, «dút» tasyn qolǵa alyp, aýyldyń janyna barady. Tasyna qarap: «Suraǵan qalyńmal jabdyqtary búgin túnde daıyn bolsyn, dút!», — degende, aıtqanynyń bári daıyn bolady.

Kópir salynyp, altyn, kúmis terekterdiń japyraqtary jaıqalyp, bulaqtary syldyrap aǵyp jatyr. Ańdary jaıylyp, qustary saırap tur. Aýyldyń mańy qulpyryp jaınap ketedi. Muny kórgen han aýyly erte oıanyp, tań-tamasha qalady, Qarabasqa dereý kisi jiberip, «qyzyn alsyn», – deıdi. Qarabas hannyń úıine baryp, dúnıe jasaýymen qyzdy úıine ákeledi. Qarabas shaldyń janynda úsh aı otaý tigip otyrady. Bir kúni Qarabas kempir-shalǵa kelip: «Anaý kóldiń janyna baryp, otaý tigip otyramyn, balyq salyp, ań aýlaımyn», — deıdi. Shal balasynyń tilegin oryndap, aıdyn kóldiń jaǵasyna jeke otaý tigip beredi. Qarabas dút tasy men myltyǵyn alyp, serýenge shyǵady. Qolyndaǵy tasyna «dút» dep edi, kól ústine kópir salyndy. Kópirmen kóldiń arǵy jaǵasyna ótip, balyq ustap, ań aýlap júredi. Qarabas kóldiń arǵy shetinde ań aýlap júrgende, ótirik músápir bolyp, bir jalmaýyz kempir qyzdyń úıine kelip zar jylaıdy: «Bul aıdalada jalǵyz qaıtip tursyń?», – dep, qyzdy azǵyrady. Bul qyzdyń qaıda ekenin bilýge basqa hannyń balasy jaldap jibergen mystan kempir eken. Jalmaýyz kempir kúnde qyzben áńgimelesip júredi. «Seni Qarabas qaıtip aldy, árıne, kúshimen jeńip alǵan joq, onyń bir sıqyry bar bolý kerek, bar bolsa, sen sony surap al», — deıdi kempir. Sonda qyz: «Qaıtip surap alamyn?» — deıdi. «Sen oǵan syryńdy aıt dep suraı ber, sonda Qarabas seni qımaı syryn aıtar». Kempir aqylyn qyzǵa aıtady da ketip qalady. Bir ýaqytta Qarabas úıine kelse, áıeli jylap otyr, jalǵyz otyryp: «Jalyǵyp, ishim pysty, tym bolmasa bir mezgil syryńdy aıtyp, kóńilimdi aýlap ketpeısiń, jalǵyz óziń tamashalaı bermeı, otyryp syryńdy aıtsańshy, men tyńdaıyn», — deıdi. Qarabas bul joly eshqandaı syryn aıtqan joq.

Qarabas túnimen uıyqtap, ertemen kúndegi ádeti boıynsha serýenge ketti.

Qarabas ketken soń, jalmaýyz kempir kelip, taǵy da aqyl úıretip: «Ol birde bolmasa birde saǵan syryn aıtady, tek sen óziń syr bildirmeı jylaı ber, mazasyn ala ber», — deıdi. Jalmaýyz kempir kún batar kezde ǵana qaıtady. Kóziniń jasyn kól qylyp, jylap otyrǵan áıelin kóredi: «Maǵan syryńdy aıtpaısyń?» — dep nalıdy. Tamaq ishkennen keıin áıeli jylap, surap qoımaǵan soń, Qarabas syryn aıtady: «Meniń «dút» degen tasymmen ne tilesem, sony oryndaıdy». «Tasyńdy maǵan kórsetpeısiń be, men kóreıin?» — degen soń Qarabas qaltasyndaǵy tasyn alyp kórsetedi. Qarasa bir kishkentaı ǵana shubar tas eken. «Bul kishkene tastyń ne qasıeti bar, endi maǵan tasyńnyń ónerin kórsetseńshi?» — deıdi áıeli.

Qarabas áıeline tasynyń ártúrli syryn kórsetedi. Erteńine jol júrgeli turǵan kúıeýine áıeli kóz jasyn tógip: «Dút tasyńdy berip ket, sen bolsań, serýen shyǵyp tamasha kóresiń, men bolsam, eki kózim baqyraıyp, jalǵyz úıde otyramyn, tasyńdy tasta, kóńil kóterer ermegim bolsyn», – deıdi. Qarabas ári oılap, beri oılap, kóz jasyn tókken áıeliniń kóńilin qımaı dút tasyn berip ketedi. Ózi kópirmen kóldiń ar jaǵyna ótedi. Qarabas kete salysymen jalmaýyz kempir de kelip jetti. «Qyzdan eshnárse bildiń be?» — dep suraıdy. Qyz Qarabastyń qasıetti tasyn berip ketkenin jáne onyń janyn saqtap júrgen osy bir tas ekenin aıtady. Sonan soń kempir men qyz ekeýi tastyń ne kúsh qasıeti baryn synap kóredi: tas ne buıyrsa, sony oryndaıdy eken. Kún tús bolǵan kezde, «Kópirdi buzbaımyz ba, áıtpese, Qarabas kelip qalady?» — dep, kempir oıbaı salady. Sonda qyz tasyna qarap: «Kópir joq bolsyn!» — dep tasqa «dút» dep úrlep edi, kópir joq boldy. Qarabas kóldiń ar jaǵynda qańǵyp qala beredi. Óteıin dese kópir joq, kóldiń ber jaǵynda oq dárisimen qarmaq qaldy. Sonymen balyq ustap, eptep-septep kún kórýdiń qamyna kiristi. Kóldi jaǵalap kele jatyp baıaǵy joldas bolǵan mysyǵyna kezdesedi. Mysyqqa bastan keshken oqıǵasyn aıtady. Mysyq ekeýi ótken-ketkendi aıtyp, áńgimelesip, kóldi jaǵalap kele jatady. Aldarynan buǵan joldas bolǵan ıti jolyǵady. Sálemdesip bolǵan soń, Qarabas ıtke bolǵan oqıǵanyń jaıyn baıandaıdy. Úsheýi sol jerde bas qosyp aqyldasady. Qarabas olarǵa tastyń túsin, atyn aıtyp beredi. Sonda mysyq turyp: — «Men ony urlar edim, biraq kólden óte almaımyn ǵoı», — deıdi. «Tasty urlap ala alsań, men seni kólden ótkizeıin», — deıdi ıt. Ýáde boıynsha mysyqty arqasyna mingizip, kóldiń ar jaǵyna júzip ótedi. It demin alyp kútip qalady da mysyq sýǵa malynǵan betimen qyz otyrǵan úıge júgirip barady. Úıge kirip barsa, jalmaýyz kempir, qyz, hannyń balasy — úsheýi sóılesip otyr eken. Kempir mysyqty: «myshıim, myshıim» dep shaqyryp, tósek astyna kirgizip jiberedi. Baıqasa úsheýi de tasty ár ónerge salyp oınatyp, qyzyǵyna qarap otyr eken. Mysyq ta ne isterin bilmeı, anaǵan bir, mynaǵan bir qarap, ańdýmen bolady. Bir mezet qyz tasqa: — «Dút» óz ornyńa baryp tús», — dep edi, tas domalanǵan ádemi shubar tas bola qaldy. Sol-aq eken, tósek astynda bas baǵyp, ańdyp jatqan mysyq tasty ilip ala jóneldi. It te aldynan shyǵyp, mysyqty arqasyna otyrǵyzyp alyp, kólge tústi. Ana úsheýi qýyp keledi. Jalmaýyz kempir de sýǵa túsip, ıttiń artynan biraz jerge deıin maltyp qýdy, jete almaǵan soń, amalsyzdan keıin qaıtty. Kóldiń ortasyna barǵanda, ıt pen mysyq ózara talasady. «Urlaǵan sen, aparatyn da sen, Qarabasqa men ne demekshimin, tasty maǵan ber, urlaǵan sen, ákelgen men deıin», — deıdi ıt. «Qoı, tasty sýǵa túsirip alarsyń», — deıdi mysyq. It oǵan kónbeıdi. «Bermeseń seni sýǵa tastaımyn», — deıdi ıt mysyqqa. Amal joq mysyq kónedi, tasty ıttiń aýzyna salamyn dep, kólge túsirip alady. Ekeýi Qarabastan uıalǵannan basqa jolǵa túsip, óz betterimen ketedi. Mysyq pen ıt keshigip kelmegen soń, Qarabas olardan kúder úzedi. Qarabas qarmaǵyn sýǵa salyp otyrsa, bir qarmaǵyna úlken balyq ilinedi. Balyqty soıyp, ishek-qarnyn arshyp otyrsa, ishinen dút tasy shyǵady. Balyqty pisirip, jep alyp, qas qaraıǵanda: «Dút tasym, kópir sal», — dep edi, kópir salyndy. Kópirmen ótip, úıdiń qasyna kelip, qarasa, hannyń balasy men áıeli ekeýi sóılesip otyr eken, hannyń balasy qyzdy almaq bolyp, qyz oǵan tımek bolyp, ýáde beripti. Sol ýaqytta Qarabas tasyna: «Dút tasym, bul úıdiń tóńiregi bıik sharbaq bolyp bekilip qalsyn», — dep edi, úıdiń syrty sharbaqpen bekildi. «Qyzdyń ákesi men ýázirlerin keltir», — dep edi, olar da kózdi ashyp-jumǵansha jetip keldi. Báriniń basy qosylǵan soń, Qarabas sóıledi, sóılegende búı dedi: «Ata, qyzyńyzdyń jaıy osylaı boldy, buǵan ne bılik aıtasyz?» — deıdi. — «Qarabas, balam, bılik ózińnen bolsyn». «Olaı bolsa, barshańyz on alty atan túıe tartqandaı otyn jınańyzdar, mynaý úıdi aılandyra jaǵyp órteńder», — deıdi. Órt sónip bitkennen keıin, Qarabas hanǵa qarap: «Ata, maǵan ister jaqsylyǵyńyz bar ma?», — deıdi. Sonda han turyp: — «Jalǵyz qyzym bar edi, minezine qaraı jazasyn tartty. Sen maǵan bala bol», — deıdi. Han ýázirlerimen birge Qarabasty úıine ákeledi. El-jurtyn jınap, mal soıyp, toı jasap, Qarabasty bala qylyp alady. Biraz ýaqyt ótkennen keıin, Qarabasqa basqa han qyzyn áperedi, úlken toı jasaıdy. Sol toıda Qarabastyń ógeı ákesi han attan jyǵylyp óledi. Sodan keıin el-jurt bolyp, Qarabasty han qylyp saılaıdy. Qarabas ári ataq, úlgi bolsyn dep, el-jurtyna bostandyq beripti. Sóıtip, Qarabas jer júzine ataǵy jaıylǵan eline, jaıly ádil han bolyp ótipti.

---