InfoHub Logo

Erte zamanda shaǵyn sharýaly bir adam ómir súripti. Onyń úsh balasy, áıeli, ózi, odan basqa eshkimi bolmapty. Balalarynyń esimi bir-birine uqsas bolypty. Eń úlken balasynyń esimi Qapty, ortanshy balasynyń esimi Bapty, kishi balasynyń esimi Saqty bolypty. Osy adamnyń óziniń baǵy bolǵan, almalary óte iri bolǵan. Sonan Qapty, Bapty, Saqty úsheýi kún saıyn alma baq aǵashyn kúzetip júripti. Kún saıyn aǵashtan birtindep alma joǵala beredi. Sonan bir kúni alma aǵashyn kúzetýge Qapty, Bapty, Saqty úsheýi kelse, bir qus almany shoqyp jep otyr eken. Úsheýi shap berip qusty ustap alady. Qus zorǵa talpynyp, bir qanatyn juldyryp ushyp ketedi. Sonan úsheýi úıine kelip, ákesine kórgen ýaqıǵalaryn baıan etedi. Sonan almany jep júrgen myna qus dep, qustyń jalǵyz qanatyn ákesine ákep beredi. Ol Qanat jaı qanat emes, altyn qanat bolady. Sonan ákesi otyryp mynany aıtady.

— Eger meniń balam bolatyn bolsańdar, men senderge osy qusty ákelýdi tapsyramyn. Qaıdan tapsańdar da, tabyńdar. Eger taba almasańdar, úıge qaıtyp kelmeńder, — depti.

Úsh balasy ákesiniń aıtqanyn eki etpeı, as-sýlaryn alyp, áke-sheshesimen qoshtasyp, qusty izdep tabýǵa jolǵa shyǵady. Sonan úsh aǵaıyndy jigit bir jolmen júrip otyrady. Bir qyrdyń salasyna kelip keńes qylady. Qapty turyp úlkendigin kórsetip, mynany aıtady:

— Biz úsheýmiz bir júrsek, esh nárse de taba almaımyz, odan da úsheýmiz úsh baǵytqa keteıik. Birimiz batysqa, ekinshimiz shyǵysqa, úshinshimiz qubylaǵa ketelik, sonda ǵana biz ol qusty izdep tabamyz, — deıdi. Aǵanyń sózin aqyl dep, qalǵan ekeýi qostap, úsheýi úsh jaqqa aırylyp ketedi. Sonan úlkeni batysqa, ortanshysy qubylaǵa, kishisi shyǵysqa baǵyt alyp júrip ketedi. Birneshe kúnder ótedi. Qapty men Bapty jolyǵysady. Sonan ekeýi qalǵan kún joldas bolyp, bir júrip izdeýge uıǵarady. Súıtip, ekeýi birigip bir baǵytqa ketedi.

Saqty kún júrip, tún júrip sáske tústiń shaǵynda bir úsh aıryq jolǵa kezdesedi. Jolǵa kózin salyp qarasa, myna jazýlar jazylǵan eken: «Oń qoldaǵy jolǵa tússe, ózi óler; sol qoldaǵy jolǵa tússe, aty óler; týrasyna tússe, barsa kelmes», — depti. Sonan Saqty oılanyp, ózine-ózi keńes beredi. «Eger ózi ólerge tússem, ózim ólip, atym artymda qalady, onda ne bolady. Eger barsa kelmeske tússe, barsam kelmeımin, elimdi, ata-anamdy kórmeımin, onda ne bolady. Al, eger aty ólerge tússem kóp bolsa, atym ólip jaıaý qalarmyn!». Sol aqylmen aty ólerge túsip, júrip ketedi. Biraz júrgennen keıin bir saıǵa keledi. Osy saıǵa kelgende bir qasqyr shyǵady. Qasqyr ózin aýdaryp tastap, astyndaǵy atyn jaryp óltirip, toıǵanynsha etinen jep, ózi jaıyna ketedi. Saqty jaıaý qalǵan soń jylap alǵa qaraı júre beredi. Biraz jer jaıaý júrgen soń odan ári qaıda bararyn bilmeı turyp qalady. Sóıtip, turǵanda manaǵy qasqyr Saqtyǵa qaıtyp kelip, adamsha sóılep jón suraıdy. Saqty alys saparǵa bara jatqanyn aıtyp, «Endi qaıda bararymdy bilmeımin, jaıaý qaldym» — deıdi. Sonda qasqyr turyp:

— Men saǵan obal ettim. Alys saparǵa bara jatqanyńdy bilmedim. Kel arqama min, adastyrmaı keregińdi taýyp bereıin, — deıdi.

Saqty ılanbaı turyp qalady. Qasqyr: «Shyn aıtamyn, saǵan zıan keltirmeımin arqama min», — deıdi Qasqyr. Sonan Saqty qasqyrdyń arqasyna at qylyp minip alady. Kún júrip, tún júrip, bir aýyldyń janyndaǵy tereń saıǵa keledi. Qasqyr Saqtyǵa tús deıdi. Saqty qasqyrdyń arqasynan túsedi. Qasqyr turyp mynany aıtady: «Anaý turǵan bıik aq úıge bar, esiginen kir. Tory sondaı bezengen ádemi bolar, sen qyzyǵyp sıpap júrme. Oń jaǵyńa qarasań, buryshta qonyp otyrǵan qusty kóresiń. Sony al da, keıin munda kel. Al, eger tordy sıpasań seni kúzetshiler ustap alady», – dep qasqyr Saqtyny qusqa jiberdi. – Men seni osy saıda kútip turamyn, — deıdi. Sodan Saqty aq úıge kirip barady. Kirse, oń jaq buryshta qus qonyp otyr eken. Qusty alaıyn dep bara jatyp qyzyǵyp ketip, tordy sıpap qoıady. Sonan qońyraý daýsy sańq ete túsedi de jan-jaqtan kúzetshiler kelip Saqtyny ustap alady. Kúzetshiler: «Sen bunda ne úshin keldiń?» — deıdi.

— Meni osy altyn qusty ákelýge izdetip, ákem jiberdi, — deıdi Saqty.

— Sen bizdiń aıtqanymyzdy oryndasań, saǵan bul qusty bereıik, — deıdi kúzetshiler.

— Oryndaıyn, ne is tapsyrasyńdar, — deıdi Saqty.

Kúzetshiler turyp:

— Qaraqan degen tereń saıdyń jaǵasynda kúmbezdep soqqan bir saraı bar. Sol saraıdyń ishinde jaly kúmis, quıryǵy altyn baılaýly turǵan bir aıǵyr bar. Sol aıǵyrdy bizge ákelip berseń, biz saǵan qusty beremiz, — deıdi. Sonymen Saqty júgirip Qasqyrǵa keledi, kelip, bolǵan oqıǵany kórgen-baqqanyn túgel aıtady.

Qasqyr Saqtyny ústine mingizip alyp, «aıǵyry bar úı qaıdasyń» dep, jortyp júrip ketedi. Sonan kún-tún júrip, bular adaspaı Qaraqan saıyna jetedi. Kelip otyryp dem alady. Qasqyr taǵy da aqylyn aıtyp, Saqtyny aıǵyrdy ákelýge jumsaıdy:

— Osydan barasyń, baryp kúmbezdi saraıǵa kiresiń, kirip barǵanda qarsy aldyńda baılaýly turǵan aıǵyrdy kóresiń, jan-jaǵyńa burylma, jarǵa, janǵa urynba, aıǵyrdy sheship al da, kirgen izińmen keıin shyq, — depti.

Sonan Saqty aıǵyrdy ákelýge saraıǵa bet alyp, júrip ketedi. Kúmbezdi saraıǵa jetip, esigin ashyp, ishine kirip keledi. Kelse, aldynda baılaýly turǵan kúmis jaldy, altyn quıryqty aıǵyrdy kóredi. Janyna qarap kúmsandap syrlaǵan jardy kórip qyzyǵyp, sıpap qoıady. Sonan qońyraý shyldyr ete túsip, kúzetshiler kelip Saqtyny ustap alady. «Sen ne ǵyp júrgen jansyń», — dep, jan-jaǵynan suraý qoıyp qyspaqtaı bastaıdy. Saqty:

— Meni munda saqshylar jumsady, osy atty ákelseń altyn qusty beremiz dep aıtty, sondyqtan myna atty alýǵa keldim, — dep jaýap beredi. Kúzetshiler: «Biz saǵan bul atty beremiz. Eger sen bizge Kók darıa jaǵasynda, Kókshe taýdyń arasynda taýmen talasqan úlken bir úı bar, syrtyn altyn, kúmispen jalatqan. Sol úıdiń tóbesiniń ústinde bıikte bir sulý qyz bar, sol qyzdy ákelip berseń, aıǵyrdy saǵan beremiz», — depti. Saqty kúzetshilerdiń aıtqan sózin uǵynyp, kútip turǵan joldasy Qasqyrǵa keledi. Kelip bar kórgenin aıtyp túsindiredi. Qasqyr ashýlanyp, «aıtqan tildi almaısyń» dep, «kel arqama otyr, taǵy júrelik» dep, qyzdy izdep júrip ketedi.

Kún-tún júrip Kók darıa jaǵasyna, Kókshe taýdyń arasyna kelip jetedi. Qasqyr Saqtyǵa: «Sen osy darıa qasyndaǵy taý eteginde kútip tur, men ózim baram, seni eki ret jumsadym, eshteńe uqsatpadyń», — dep qyzdy ákelýge Qasqyrdyń ózi barady. Barsa, aıtqan úı aldynda tur eken. Kelse úı bıik, úı basyna satymen shyǵady. Sodan Qasqyr úıdiń basyna shyqsa, qyz uıyqtap jatyr eken. Esh nárse sezdirtpesten qyzdy sandyǵymen kóterip jerge túsip, Saqtyǵa keledi. Kelip: «Júr ketemiz, arqama otyr», — deıdi. Sonan qyzdy bar zatymen, Saqtyny qosyp, arqalap manaǵy at beretin saıǵa keledi. Qasqyr Saqtyǵa: «Sen meni qyz etip ertip alyp bar, men qazir qyz bolaıyn», — deıdi. Saqty maqul dep, ertip alyp, at berer jerge keledi. Qasqyr jolda kele jatyp Saqtyǵa mynany aıtady: «Sen atty al da, meni tastap júre ber, men seni qýyp jetemin. Eger toıǵa otyr dese, otyrma», — dep aqyl aıtypty. Sonymen manaǵy kúzetshilerge kelip, «qyzdy» berip, atty alyp, óziniń joldas qyzynyń qasyna keledi. Kelip amandasyp, jón surasyp, tanysyp, qyzǵa ǵashyq bolady. Sonan ekeýi ilgerige bet alyp, biraz jol júrgen soń Qasqyrdy kútip jatady.

Birneshe ýaqyt ótkennen keıin, Qasqyr toı bastalyp, kúzetshiler qyzǵan shamada tura qashady. Artynan qýǵandy alyp uryp, burynǵy Qasqyr beınesine kelip, belesten asady. Sóıtip, salyp otyryp Saqtyǵa jetip keledi. Kelip: «Júr, ilgeri», — dep atqa sandyqty artyp, qyzdy mingizedi. Saqtyny óz arqasyna otyrǵyzyp, atty jetektep ilgeri asyp, beldi basyp, adaspaı qus alatyn saıǵa keledi. Sonan Qasqyr taǵy da: «Men aıǵyr bolaıyn, minip bar da meni tapsyryp, qusty al da keıin qaıt, biraq meni kút», — depti. Sonan Saqty at bolǵan Qasqyrdy aparyp tapsyryp, ózi qusty alyp ǵashyǵynyń janyna keledi. Kelip oınap-kúlip, sóılesip, Qasqyrdy kútip otyrady. Sodan birazdan keıin Qasqyr júgenin sypyryp, sezdirmesten sytylyp, saraıdan shyǵyp, qyz ben Saqtyǵa keledi. Kelip biraz jer uzatyp, myna sózdi aıtady:

— Men endi qalamyn, sen meniń aıtqan sózimdi tyńdasań, qalǵan jolyńda úıińe aman barasyń, — depti.

Saqty «tyńdaımyn» dep, Qasqyrdyń sózin maqul alady. Qasqyr sózin bastap, mynany aıtady.

— Saǵan jolda eki qater bar, sodan ótseń aman barasyń, — deıdi. Onyń bireýi mynaý: kún sondaı yssy bolady, shólden kele jatqan kezińde aldyńnan bir ózen sý tap bolady. Sonda sý ishkiń keler, biraq tózip baq, sý ishpe, — deıdi. Odan ótip birneshe kún jol júrgen soń, shóliń basylyp endi uıyqtaǵyń keledi, sóıtip, kele jatqanda aldyńnan bir úlken báıterek kezdesedi. Túbi kók shóp, salqyn, biraq sol terektiń túbine uıyqtama, uıyqtasań aman bolmaısyń, mine, osy eki qaterden ketseń meniń aıtqanymdaı úıińe aman barasyń, — dep, Qasqyr sózin aıaqtapty. Sóıtip, qosh aıtysyp, jolǵa salyp jóneltip, Qasqyr óz jaıyna ketedi.

Saqty ǵashyǵy men zatyn atqa óńgerip, júrip ketedi. Kún júredi, tún júredi. Kún sondaı yssy bolady, ótte qatty shóldeıdi. Sóıtip, sýdy qaıdan tabamyn dep kele jatqanda, aldynan ózen sýy tap bolady. Saqty atty sýaryp, endi ózi de ishkisi keledi. Biraq, qyz Saqtyǵa bul sýdan ishkizbeıdi. Sonan ózennen ótip júrip ketedi.

Endi shólderi basylyp, sharshap uıyqtaǵylary keledi. Sóıtip, boldyryp kele jatqanda aldarynan bir úlken báıterek ushyraıdy. Saqty osy terektiń túbine demalyp jatqysy keledi. Joldas qyzy buǵan da erik bermeıdi. Biraq qyz sózine qulaq qoımaı, terektiń túbine kelip, demalyp atyn tusap, uıqyǵa ketedi. Sonan biraz ýaqyt ótti degende Saqtynyń eki kózi shym ete qalady da qulaǵy dyń ete qalady. Shoshyp oıansa, eki kózi joq, úńireıgen orny tur, aınalasyn sıpasa, qasyndaǵy qyzy joq, sóıtip, Saqty bar zatynan, atynan aırylyp, sý qarańǵy soqyr bolyp qalady. Sonan barar jer, basar taý taba almaıdy.

Birazdan keıin baıaǵy Qasqyry kelip: «Meniń aıtqan tilimdi eshqashan da almadyń, kózińnen aıryldyń», — dep aldyna alyp, bir ýys topyraqpen kóziniń ornyn ýqalap, jarqyratyp eki kóz salyp jiberedi.

Sonan Saqty bolǵan oqıǵany Qasqyrǵa túgel aıtyp túsindiredi. Qasqyr: «Ǵashyǵyńdy, qusyńdy, atyńdy, zatyńdy qazir tabamyz, kel arqama min», — dep, mingizip alyp, jalmaýyz kempirdi izdep, jortyp júrip ketedi. Qyrqadan, belden, asýdan, taýly orman, sýlardan asyp, talaı jerdi basyp, bir qosqa kirip keledi. Kelse, Saqtynyń kózin oıǵan jalmaýyz kempir aldarynda, is istep otyr eken. Sonan Qasqyr tap berip:

— Qazir óltirip, jeımin, janyńnyń barynda aıt: at, qyz, zat qaıda, tap! — dep, kempirdiń jaǵasynan ala túsedi. Sonan jalmaýyz qorqyp, záresi ushyp, býyny qaltyrap, boıyn bıleı almaı jany murnynyń ushyna keledi. Kempir turyp: «Aıtaıyn, tek janymdy qaldyr», — dep, sózin bastaıdy. «Zattaryń túgel meniń balamnyń qolynda — qus ta, at ta, qyz da, zat ta. Ony Zańǵar sýdyń jaǵasynan, qalyń qamys arasynan tabasyń», — dep jaýap beredi.

Sonan jónin bilip alyp, kempirdi eki búktep otqa salyp órtep, jalmaýyzdyń balasy qaıdasyń dep júrip ketedi.

Birneshe kún júrip Zańǵar sýynyń jaǵasyna kelip jetedi. Aldarynda aspanmen talasqan tamasha bir úı turady. Sol betimen bular úıge kirip kelse, qyz úıde otyr eken. Qasqyr men Saqtyny kórgen ol júregi attaı týlap kózi jaınap aldarynan qarsy shyǵyp, qurmet kórsetedi. Sonan «jalmaýyzdyń balasy qaıda?» dep suraıdy.

Qyz mynany aıtady: «Sheshesin óltirgenderińdi estip, jumyrtqa bolyp altyn qustyń astyna, qamys arasyndaǵy uıasyna kirip senderden qorqyp jatyp qaldy», — dedi. Qasqyr men Saqty kelip, qamys arasynan uıany taýyp alyp, altyn qustyń astyn aqtaryp qarasa, bir úlken jumyrtqany kóredi. Saqty ony qolyna alyp, árli-berli jaılap qysa bastaıdy. Bala: «Óltire kórme janshyp, qulyń bolaıyn», — dep jalynady. Qasqyr: «Bosqa jalynba, jalmaýyz tuqymyna qaıyrym joq», — dep, qatty qysyp jaryp, jalmaýyzdyń balasynyń janyn alyp, jaı taptyrady. Sonan soń qyzdy, qusty, atty, zatty túgeldep alyp, Qasqyr Saqtyny adaspastaı etip bastap, jolǵa salyp, endi osy jolmen tike júrip elińe barasyń, ata-anańdy tabasyń dep, qosh aıtysyp, ketpek bolady. Saqty Qasqyrǵa mynany aıtady:

— Sen maǵan qaıyrym jasadyń, adasqanda jolǵa saldyń, elime aman-esen jetýime úlken kómek kórsettiń, júr menimen, qonaq bolasyń, úıden ne qalasań sony alasyń, — dep, Qasqyrdy jibermepti. Biraq Qasqyr: «Qonaq bolmaımyn, saǵan da kóp raqmet, sen maǵan renjime, áýel basta atyńnan aýdaryp atyńdy alyp jaıaý qaldyrdym. Sondyqtan bir istegen qateligimdi, mine, birneshe ret jaqsylyqpen joıyp otyrmyn, — dep sózin aıaqtady. — Basyńa qıyndyq is tússe, qajetti bolar, — dep, júninen julyp qolyna ustatty. — Kerek ýaqytynda osynyń bir qylyn tutatsań, men daıar bolamyn», — dep, ýádesin berdi. Sonymen qosh aıtysyp, Saqty eline júredi. Qasqyr da óz jaıyna ketedi.

Ata-anasy balasynyń kelgenine qýanyp, ákelgen qyzyna úılendirip, toıyn jasap, jurtyn jınap, as berip, aqsaqalǵa bas berip, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasapty. Kúnderde bir kúni Saqty ańǵa shyǵady. Ań aýlap, qus atyp, dalada júrip, keshtiń bolǵanyn da bilmeı qalady. Qarańǵyda adasyp, jol taba almaı júrgen shaǵynda bir jalmaýyz kempir tap bola ketip: «İzdegenim sen ediń, sińlimdi balasymen óltirip, maǵan qylǵan qorlyǵyń az emes, men de qazir saǵan kórsetermin qorlyqty», — dep, tisin qaırap, shaqyldatyp, Saqtyǵa tura umtylady. Atyna qamshy basyp, zyrqyrap, Saqty da tura shabady. Saqty artyna qarasa, jetip qalypty. Ne isterin bilmeı sasyp, etek jeńin basyp, aqylynan adasyp, qaıtadan esin jınady. Tós qaltasynan Qasqyrdyń qylyn alyp tutatty. Tútinin burqyratyp, qolyna ustap, alǵa qaraı ári asty, birer qyrdy basty. Astyndaǵy at boldyryp, ne isterin bilmeı turǵanda qasyna tanys Qasqyry jetip keledi. Saqty Qasqyrǵa ıilip sálemin beredi. Qasqyr men Saqty amandasyp bolǵan shamada tisin shaqyr-shuqyr qaırap jalmaýyz da kelip qalypty. Saqty: «Janymdy jaǵama keltirip, meni qysqan osy jalmaýyz, qarasyn óshir, dostym», — dep, Qasqyrǵa baıan etipti. Qasqyr jalmaýyzǵa tap berip jalmap, etin julyp qarmap, jalmaýyzdy óltirip, istiń sátin keltirip, Saqtyny taıanǵan ajaldan aman alyp qalypty. Sonan Saqty Qasqyrǵa kóp alǵys aıtyp, úıine qonaqqa shaqyrypty. Qasqyr qonaqqa barmaı qosh aıtysyp, «basyńa qıyndyq is túskende ár ýaqytta ázirmin» dep, óz jaıyna ketedi. Saqty ajaldan qutylyp, aman-saý eline kelipti. Úıine kelse, áıeli ul taýypty, Saqtynyń ulyna kóńili tolyp, baǵyma tap bolǵan baqytym dep, esimin Baqytty qoıypty. Súıgenimen ómiriniń qalǵan kúnin oıyn-saýyq kúlkimen ótkizip, uly qasynda, baq-dáýleti basynda, sóıtip, muratyna jetipti. Kúnder, jyldar ótip, óler kezi jetip, Saqty saqtylyǵymen jaýynan ólmeı jaı, tap kelgen aýrýmen dúnıeden ótipti. Al eki aǵasynan eshbir habar bolmapty.

---