InfoHub Logo

Erte zamanda dıirmende bir kári dıirmenshi ómir súripti. Onyń áıeli, bala-shaǵasy joq eken. Qolastynda úsh jumysshysy bar eken. Úsheýi kóp jyl boıy dıirmenshiniń jumysyn adal istep júripti. Kúnderdiń bir kúni dıirmenshi olardy shaqyryp alyp bylaı deıdi:

— Men qartaıdym. Maǵan endi peshtiń ústine shyǵyp alyp jatýdan basqaǵa shamam kelmes. Al sender endi jer dúnıeni sharlaý úshin jolǵa shyǵyńdar. Maǵan osy álemdegi eń jaqsy atty taýyp ákelip berse osy dıirmendi soǵan bermekpin. Sóıtip osy dıirmenge ıe bolǵanyń maǵan óle-ólgenshe qamqorlyq jasaısyń degen shartym bar.

Úshinshi jumysshy dıirmenge dán quıýshy bolyp isteıdi eken. Ony basqalary qolynan túk kelmeıtin aqymaq dep sanaıtyn edi. Sondyqtan dıirmenge ol ıe bolýy múmkin-aý dep eshkim oılaǵan joq. Jáne Ganstiń ózi de oǵan sonshalyqty nıetti emes edi. Sóıtip úsheýi birdeı alys jolǵa shyǵypty. Bir aýylǵa taıap qalǵanda ana ekeýi aqymaq Ganske bylaı deıdi:

— Seniń osynda qalǵanyń durys bolar. Ómir boıy izdeseń de qarǵys atqyr sol mástekke qolyń jetpeıtini aıdan anyq. Áýre bolmaı-aq qoı.

Biraq Gans olarǵa esh ún qatpastan erip júre beredi. Aqyry kún batyp, tún bolǵan kezde úsheýi bir úńgirge kelip jetedi. Sol úńgirdiń ishine túnep shyqpaq bolady. Eki aqyldy Gans aqymaqtyń uıyqtaýyn kútip oıaý otyrady. Aqyry Gans tereń uıqyǵa batqan kezde ekeýi ornynan turady da, kete barady. Bular Gansti úińgirde jalǵyz qaldyryp ketip bara jatqan kezde bárin de sátimen jasadyq degen oıda edi. Biraq osy qylyqtary úshin alda qandaı ýaqıǵalar bolatyny olar qaıdan bilsin! Sóıtip tań atyp, kún kóterilgen kezde Gans uıqysynan oıanady. Tereń úńgirde jalǵyz jatyr eken. Jan jaǵyna úreılene qarap aıqaı salady:

— Qudaıym-aý, men qaıda jatyrmyn? Qaıdasyńdar?

Sóıtip ol ornynan turyp, úńgirdiń syrtyna shyǵady da orman ishimen alǵa qaraı júre beredi. Júrip kele jatyp ol: «Ana ekeýi meni jalǵyz qaldyryp ketip qaldy. Endi álgi atty qalaı tabar ekenmin?» — dep oılaýmen bolady. Ol osylaısha aýyr oıdyń jeteginde, ilbı basyp ketip bara jataty. Sóıtip kele jatqanda aldynan bir kishkentaı tarǵyl mysyq kezdesedi. Álgi tarǵyl mysyq jaǵymdy únmen til qatyp, Gansti sózge tartady:

— Iá, Gans, qaıda jol tartyp bara jatyrsyń?

— Oı, bara jatqan maqsatymdy aıtsam senen qandaı qaıyr-kómek bolar deısiń!

— Men seniń neni kóksep kele jatqanyńdy jaqsy bilemin, — deıdi sonda mysyq, — sen ásem músindi atty taýyp alsam kele jatqan joqsyń ba? Endeshe, meniń sońymnan er. Maǵan jeti jyl boıy adal qyzmet kórsetip jumys isteseń, aqysyna sol óziń myna ómirde áli kórmegen sondaı ǵajap ásem tulpardy taýyp beretin bolamyn.

«Mynaýyń ózi dáý de bolsa sıqyrly mysyq shyǵar, — dep oılaıdy Gans, — nesi bar, munyń aıtyp turǵany ótirik pe, ras pa degendi nege tekserip kórmeske». Sóıtip ol mysyqpen erip júredi. Júrip otyryp bir kip-kishkentaı sıqyrly úıshikke kelip jetedi. Munda tek qana mysyqtar turady eken. Jáne osy mysyqtardyń barlyǵy da óz-ózine dán rıza, kóterińki kóńil kúıde baspaldaqpen abyr-jubyr joǵary-tómen kóterilip-túsip, myna mysyqqa qyzmet etip júredi eken. Keshke taman bári ústel basyna otyrǵan kezde úsh mysyq mýzykalyq aspaptaryn qolyna alady: bireýi kontrabass, ekinshisi skrıpka tartyp, al úshinshisi kerneıde bar kúshimen úrlep oınaıdy eken.

Barlyǵy keshki astaryn ishken soń ústel jınalady. Osy kezde mysyq jigitke bylaı deıdi:

— Al, Gans, endi ekeýimiz bıleıtin bolamyz!

— Joq, — deıdi ol, — men mysyqpen bıleı almaıdy ekenmin. Muny ómirimde jasap kórmeppin.

— Jaraıdy, endeshe ony jatyn bólmesine alyp baryńdar, — deıdi tarǵyl mysyq ózge mysyqtarǵa.

Jatyn bólmesine ertip aparǵan soń mysyqtardyń bireýi kereýettiń janynda sham jaǵady, ekinshisi kebisin sheshedi, al úshinshisi shulyǵyn tartyp, taǵy bireýi jaryqty sóndiredi. Bular tańerteń erte osylaısha kirip keledi de, Ganstiń ornynan turyp kıinýine kómektese bastady: bireýi shulyǵyn kıgizdi, ekinshisi kebisin jaqyndatyp berdi, úshinshisi baýyn baılady, endi bireýi beti-qolyn jýyp berdi, taǵy biri ony jelpip qurǵatty. «Munyń bárin eppen, bappen atqara biledi eken», — degendi oıyna túıip úlgerdi Gans.

Biraq Ganstiń tarǵyl mysyq úshin terlep jumys isteýine týra keldi. Ol kún saıyn up-usaq qylyp mol otyn jardy. Otyn jarý úshin bergen baltasy taza kúmisten eken. Tipti qaqqan synasy da, kesetin arasy da kúmisten, al sý quıatyn astaýy jezden jasalǵan eken. Osylaısha ol otyn jarýmen kún ótkizip mysyqtyń úıinde turyp jatty. İship-jemi de oıdaǵydaı, tek tarǵyl mysyq pen onyń kóp qyzmetshilerinen ózge eshbir jan ıesin kórmepti. Bir kúni tarǵyl mysyq Ganske bylaı deıdi:

— Búgin meniń úıimniń aldyndaǵy shalǵyndy shabýǵa kiris, shabylǵan shóp mal azyǵy bolsyn! Mysyq osylaı dep buıyrady da Ganske kúmis shalǵy ustatady. Sóıtse bul shalǵynyń qaıraǵy som altynnan eken. Osylardy qolyna ustatady da, jumysty aıaqtaǵan soń ózinen qalaı aldy, solaı aqaýsyz tapsyrýdy buıyrady. Gans sóıtip shóp shabýǵa shyǵady, ózine qalaı buıyrdy, solaısha tolyq istep shyǵady. Jumysyn aıaqtaǵan soń ol shalǵy men qaıraqty úıge alyp keledi. Keledi de mysyqtan: «Osyǵan deıin atqarǵan jumystarym úshin aqy tólemeısiń be?» — dep suraıdy.

— Joq, — deıdi mysyq, — sen men úshin áli de biraz sharýalardy tyndyrýyń kerek. Sen anaý jerde jınalǵan kúmis shatyr tireýishteri men bórenelerdi jáne aǵash sheberdiń baltasyn, buryshtyq ustatqyshtar men biriktirgishterdi — qysqasy, jumysqa qajettilerdiń barlyǵyn paıdalan. Olardyń bári taza kúmis. Saǵan osylardan ózime arnap kishkentaı úıshik saldyryp alsam ba dep edim.

Sóıtip Gans iske kirisedi. Mysyqqa álgi úıshigin salyp beredi de, búginge deıin ózine tapsyrylǵannyń bárin tolyq oryndaǵanyn, biraq ózine ýáde etken atty áli kúnge deıin kórmegenin aıtady. Osylaısha jumys istep júrgende beıne jarty jyldaı-aq sıaqtanyp, ýádeli jeti jyl da óte shyqqan eken. Aqyry bir kúni mysyq Gansten óziniń qorasyndaǵy attardy kórgiń kele me, joq pa dep suraıdy.

— Árıne, kórgim keledi, — dep jaýap beredi Gans. Mysyq úıshiktiń qaqpasyn ashyp jibergen kezde qarasa — Gans aldynda turǵan on eki atty kóredi. Bul tulparlar birinen-biri ótken ásem músindi, ádemi túkteri jalt-jult etkende júrekti eriksiz qýanysh kerneıdi eken!

Osydan keıin tarǵyl mysyq Gansti jaqsylap toıdyryp tamaqtandyrǵan soń oǵan bylaı deıdi:

— Al, endi úıińe qaıt. Saǵan beretin atty qazir bere almaımyn. Ony ózim saǵan úsh kúnnen keıin jetkizip beremin.

Gans sóıtip alys jolǵa daıyndalady. Mysyq oǵan dıirmenge aparatyn joldyń baǵytyn nusqap jiberedi. Jolǵa shyǵarda oǵan jańa kıimder bermedi. Osy jerge qalaı ketti, dál solaı ketti. Iaǵnı ózińniń kónetoz, jyrtyq-jamaý kúrteńdi kıgen qalpy oralýy kerek deıdi. Alaıda osy arada júrgen jeti jyldyń ishinde Ganstiń kıimderi denesine taraıyp, etek-jeńi sholtıyp qalǵan eken. Ol sóıtip osy qalpynda dıirmenshiniń úıine kelip jetedi. Ózge eki jumysshy da úıge oralǵan eken. Jáne ekeýi de bir-bir at jetektep kelipti. Qarasa, bireýiniki — soqyr, ekinshisiniki — aqsaq eken. Anaý eki jumysshy budan:

— Al, Gans, seniń atyń qaıda? — dep suraıdy.

— Úsh kúnnen soń keledi.

Olar munyń jaýabyna kúlip, ábden mazaq etedi:

— Iá, Gans, saǵan ákeletin at bar ǵoı, ol sózsiz keremet jaqsy at bolary anyq!

Gans úndemesten óz bólmesine qaraı betteıdi. Biraq dıirmenshi oǵan úıge kirip, ózderimen birge ústel basyna otyrýǵa bolmaıtynyn eskertedi. Sebebi, ústine alba-julba jyrtyq kıim kıgen muny syrttan kirgen bógde bireýler kórse, uıat bolady eken. Sóıtip muny aýlada qaldyrady, aldyna az-muz tamaq ákelip beredi. Al uıyqtaıtyn ýaqyt jetken kezde, dıirmenshi oǵan kereýetke jatýǵa ruqsat bermedi. Sondyqtan da Ganstiń qazdardy qamaıtyn úıshikke kirip, astyna soıaýdaı qatty saban tósengen qalpy uıyqtaýyna týra keldi.

Ol tańerteń úıshikte uıqysynan oıanady. Sóıtip túnep júrgende úsh kún ótedi. Dál osy sátte alty at jekken ádemi kúıme zýlaǵan qalpy dıirmenshiniń aýlasyna kelip toqtaıdy. Qandaı jarqyrap jaınaǵan, keremet attar deseńizshi, tipti sýretteýge til jetpeıdi, sondaı ǵajap kórinis! Osy kezde qyzmetshi jetinshi atty jetektep ákeledi. Bul — álgi dıirmennen shyqqan kedeı jumyskerge ádeıi arnap alyp kelgen at eken. Sóıtip bári tańdanyp turǵanda álgi kúımeden aıdaı sulý patshaıym shyǵady da, dıirmenge kelip kiredi. Bul patshaıym — kedeı Gans jeti jyl boıy shydamdylyqpen qyzmet etken baıaǵy kishkentaı tarǵyl mysyqtyń dál ózi bolatyn. Patshaıym dıirmenshiden osyndaǵy eń jas jumysker — dán quıýshynyń qaıda ekendigin suraıdy. Dıirmenshi oǵan bylaı dep jaýap beredi:

— Iá ol osynda. Ústi-basy alba-julba jupyny bolǵandyqtan biz ony dıirmenge kirgizbeımiz, ol anaý qaz qamaıtyn qorada jatyr!

Patshaıym ony dereý osynda alyp kelýdi buıyrady. Gansti munda ertip ákeledi. Ol ózi búrkemelegisi kelgenimen, jyrtyq-shoqpyt kıimi denesin áreń-áreń jasyryp turǵan edi. Sol sátte qyzmetshi qorjynynan sándi kıimder shyǵardy. Olar jumysshyny jýyndyryp-shaıyndyryp, kıindirgen kezde bul jigit kez kelgen korólden ádemi bolyp shyǵa keldi. Osydan keıin patshaıym ana eki jumyskerdiń taýyp ákelgen attaryn kórsetýdi surady. Iá, olar ákelgen attardyń bireýi soqyr, al ekinshisi aqsaq bolatyn. Bulardy kórgennen keıin ol óziniń jetinshi atyn munda alyp kelýge buıyrady. Bul atty kórgen dıirmenshi mundaı ǵajap sulý janýardyń óz aýlasynda eshqashanda bolmaǵanyn aıtady.

— Mine, at dep osyny aıtady jáne bul at seniń jas jumyskeriń úshin jetkizildi, — deıdi patshaıym.

— Olaı bolsa dıirmen osy jigittiki bolady ǵoı, — deıdi dıirmenshi. Sonda patshaıym bul atty dıirmenshige ózi syıǵa tartatynyn jáne dıirmen de dıirmenshiniń ózinde qala beretindigin aıtady. Osyny aıtyp ol óziniń senimdi dosy Ganstiń qolynan ustap, ony kúımege qurmetpen otyrǵyzdy. Sóıtip bári attanyp jolǵa túsip, zýlap kete bardy.

Olar eń aldymen baıaǵyda Gans kúmis baltasymen salyp turǵyzǵan úıshikke keledi. Gans kóz salyp qarasa, kishkentaı úıshik záýlim qamalǵa aınalǵan eken. Jáne ishindegi zattardyń bári taza kúmis pen altynnan jasalypty. Patshaıym Ganske turmysqa shyǵady.

Joly bolǵan Gans osylaısha ómirine jeterlikteı mol baılyqqa ıe bolady. Endeshe, áý basynda aqymaq atalǵan adamnyń myna ómirde eshqashan joly bolmaıdy dep sanaýdyń ózi de beker eken ǵoı.

Asylbek BAITANULY

---