InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti
Jalpy jáne qoldanbaly psıhologıa kafedrasy
4-kýrs stýdenti Orynbek Ásem

Maqalada egosentrızmniń ártúrli minez-qulyq belgileri bar adamdardaǵy jeke tulǵasynyń qasıeti men kúıin zertteýge arnalǵan máselesi qarastyrylady. Jasóspirimderdiń egosentrızm men tulǵalyq qasıetterdiń qatynasy men deńgeıiniń araqatynasyn ǵylymı zertteý jumystary keltirilgen. Sholýda jasóspirimderdiń afektıvti-tulǵalyq egosentrızm máselesine negizgi kózqarastar, egosentrlik qubylystardyń mazmuny men olardyń jasóspirimniń damýyndaǵy róli týraly ártúrli kózqarastar qarastyrylady. Teorıalyq derekkózder men empırıkalyq zertteýler derekterin taldaý D.Elkındtiń dástúrli jasóspirimdik egosentrızm tujyrymdamasynda bolashaqta zertteýshiler talqylaıtyn birqatar qarama-qaıshylyqtardy qamtıtynyn kórsetti, bul jasóspirimder egosentrızmi máselesine jańa túsiniktemelerdiń paıda bolýyna ákeldi. Ádistemedegi birliktiń joqtyǵy, egosentrızmniń «qozdyrǵyshy» mehanızmderi, onyń sebepteri men múmkin fýnksıalary, keıbir jasóspirimderde oǵan beıimdilik faktorlary máselesinde anyq emestigi odan ári zertteý qajettiligin týdyrady.

Túıindi sózder: jasóspirimdik egosentrızm, afektıvti-jeke egosentrızm, ortalyqsyzdandyrý, «qıaldan shyqqan aýdıtorıa», «jeke mıf».

The article discusses the problem of egocentrism to study the personality and state of the individual in people with different behavioral symptoms. There is a scientific study of the relationship between the level and level of egocentrism and personality traits of adolescents. The review considers the main views on the problem of affective-personal egocentrism in adolescents, the different views on the content of egocentric phenomena and their role in the development of adolescence. Analysis of theoretical sources and empirical research data has shown that D. Elkind's concept of traditional adolescent egocentrism includes a number of contradictions that will be discussed by researchers in the future, which has led to new interpretations of adolescent egocentrism. The lack of unity in the methodology, the mechanisms of the "trigger" of egocentrism, its causes and possible functions, the lack of clarity in some adolescents on the factors of predisposition to it, require further study.

Keywords: adolescent egocentrism, affective-individual egocentrism, decentralization, "imaginary audience", "personal myth".

Kirispe

Sońǵy onjyldyqtarda egosentrızm psıhologıada tulǵaaralyq jáne iskerlik qarym-qatynas pen ózara árekettesýde kórinetin jeke tulǵanyń qasıeti men kúıi retinde kóbirek qarastyryla bastady [Býslaeva 2018; Pıaje 1981; Saıfýtdıarova 2015 j.; Samoılova, Túrına 2016][1]. Alaıda jarıalanǵan otandyq jáne sheteldik eńbekterdi taldaý egosentrızm men tulǵalyq qasıetterdiń araqatynasy máselesi áli de jetkiliksiz zerttelgenin kórsetedi. Bul máseleni ártúrli jasta, sonyń ishinde tulǵanyń qalyptasýy aıaqtalǵan erte eseıý kezeńin zertteý mańyzdy. Egosentrlik kúıler, sondaı-aq tulǵalyq qasıetterdiń belgili bir blogy adamdardyń bir-birimen qarym-qatynasynda kórinedi. Eger qoǵamda maquldanbaǵan minez-qulyq belgileri tym aıqyn bolyp shyqsa, olar qarym-qatynas pen birlesken áreketterdiń buzylýyna ákeledi, bul aksentýırlengen tulǵalardy zertteýde kórsetilgen [Assadjıolı 1994; Leongard 1981; Lıchko 1983][2.3]. Dj.Pıajeniń (1994) operasıalyq konsepsıasyna sáıkes, balalar oılaýynyń basty ereksheligi – egosentrızm – ózin qorshaǵan álemniń ortalyǵy retinde seziný, óz kózqarasyn basqa adamdardyń kózqarasymen sáıkestendirý, zeıindi zattyń bir, kózge túsetin belgisine aýdarý. Pıajeniń pikirinshe, egosentrızm – bala oılaýynyń damýyndaǵy úsh kezeńniń biri[11.12] Birinshi kezeńde (aýtızm) onyń oılaýy qoǵamǵa jat jáne sýbektıvti. Ekinshi kezeńde (egosentrızm) ol sýbektıvti realızmdi kórsete otyryp, basqa adamdardyń kózqarasyn óz kózqarasymen sáıkestendiredi. Balalardyń dúnıe, logıka, sóıleý týraly túsinikteriniń ózindik ereksheligi osy egosentrıstik psıhıkalyq ustanymnyń saldary ǵana. Egosentrızm klastardy qosý jáne kóbeıtýdiń logıkalyq operasıalaryn oryndaı almaý, obektilerdi qandaı da bir belgi boıynsha júıeli túrde ornalastyrý, zattardyń pishini ózgergen kezde shamanyń saqtalý prınsıpin túsiný sıaqty oılaýdyń erekshelikterin týdyrady. Pıaje ortalyqtandyrý qubylysyn kórsetetin kóptegen ártúrli eksperımentter júrgizdi. Balanyń egosentrlik pozısıasynyń jaqsy mysaly - úsh taý úlgisimen belgili eksperıment (Piaget, Inhelder, 2003). Úshinshi kezeń (áleýmettik oılaý) basqa kózqarastar men perspektıvalardy túsiný jáne basqa adamdardyń kózqarastarynyń ártúrliligine qatysty ınvarıantty álemniń obektıvti beınesin qalyptastyrý múmkindigin ashady. Mundaı oılaý operasıalardyń pisip-jetilýimen, oılaýdyń qaıtymdylyǵymen jáne desentrlik – obektiler arasynda obektıvti qarym-qatynastardy ornatý qabiletimen sıpattalady (Pıaje, 1994; Fleıvell, 1967).

Taqyryptyń ózektiligi Jasóspirimdik kezeń – damýdyń mańyzdy kezeńderiniń biri jáne jasóspirimniń áleýmettik jaǵdaıynyń ózgerýimen, qorshaǵan ortadan jańa úmitterdiń paıda bolýymen sıpattalady. Bul jańa mártebede jasóspirimder basqalarmen qarym-qatynasyn qurýǵa tyrysady, óz pozısıasyn bekitýge tyrysady, mańyzdylyǵyn sezinedi jáne t.b. Sondaı-aq jas jańa qajettilikterdiń paıda bolýymen, qaıta qurylymdaýmen jáne jańa jeke qasıetterdiń paıda bolýymen sıpattalady. Jasóspirimderdiń minez-qulqynyń, ásirese osy kezeńge tán tájirıbelerdiń múmkin bolatyn túsindirmeleriniń biri: uıalý sezimi, ózin-ózi baǵalaý erekshelikteri jáne áleýmettik talaptar boıynsha «kúsh synaǵy» jasóspirimdik formanyń bolýy týraly boljam boldy. Egosentrızmdi alǵash ret 1960 jyldardyń aıaǵynda D.Elkınd sıpattaǵan [13].

Pıajeniń jumysyna súıene otyryp, Elkınd adam damýynyń barlyq kezeńinde egosentrızmniń bir túrinen ekinshisine aýysý bolady dep boljaıdy. Bul «dıalektıkalyq jolmen» júzege asady: balany egosentrızmniń eń tómengi túrinen bosatatyn sol ıntellektýaldy qurylymdar ony sol egosentrızmge, biraq joǵary ıntellektýaldyq deńgeıde ákeledi dep sanaǵan. Formaldy operasıalardy meńgerý jasóspirimge aqyl-oı konstrýksıalaryn qurýǵa ǵana emes, sonymen qatar olar týraly oı qorytýǵa múmkindik beredi. Formaldy-operatorlyq oılaý jasóspirimge abstraktili oılaýǵa, múmkin bolatyndy kórsetýge múmkindik beredi - mysaly, basqalar ne týraly oılaı alady. Bul qabilet sýbektini balanyń jeke tikeleı tájirıbesinen týyndaıtyn balalyq egosentrızmnen bosatady . Sonymen qatar, bul qabilet bastapqyda turaqsyz jáne osy jas kezeńindegi tájirıbelerdiń, talaptardyń, damý jaǵdaılarynyń ózgerýi óte úlken jáne mańyzdy, osyǵan baılanysty jasóspirim «shatasa» bastaıdy: ol bir-birinen ajyratý qıynǵa soǵady. basqalardyń oılaýy baǵyttalǵan obektiler jáne onyń jeke oılaýy baǵyttalǵan obektiler. Bul rette jasóspirimniń oıynyń ortasynda onyń ózi turady. Tıisinshe, ol basqa adamdar da ózi sıaqty onyń minez-qulqy men syrtqy kelbetine alańdaıdy dep sanaıdy. Dál osy senim «qıaldy aýdıtorıany» quraıdy - jasóspirim kezinde Elkınd anyqtaǵan egosentrızmniń negizgi komponentteriniń biri. Ekinshi jaǵynan, Men-Basqalardy bólý qıyndyqtaryna baılanysty jasóspirimge keıbir jas erekshe emosıalar men tájirıbelerdi bastan ótkerýde qurdastarymen uqsastyqtardy túsiný qıyn. Ol óz sezimderin ajyratýǵa óte sheber bolǵandyqtan, ol ózin jáne óz tájirıbesin biregeı nárse retinde baǵalaı bastaıdy jáne álemdi sonshalyqty názik sezinetin jáne túsinetin biregeı jáne erekshe adam ǵana basqalar sonshalyqty muqıat baqylaı alady dep senedi. Tájirıbelerdiń jáne tulǵanyń biregeıligine senýdi Elkınd «jeke mıf» (jeke fabýla) dep ataǵan. Elkınd sıpattalǵan qubylystardyń bolýy jasóspirim minez-qulqynyń erekshelikterin túsindiredi dep esepteıdi. Mysaly, jasóspirimniń jalǵyzdyqqa umtylýy, uıalý sezimi jáne ashqysy kelmeýi basqalardyń únemi nazaryn sezinýiniń, olardyń is-áreketin quptamaýynyń, jasóspirimniń syrtqy kelbetin jáne t.b. Táýekeldi minez-qulyqqa umtylý, normalardy buzý «jeke mıftiń» kórinisterimen baılanysty bolýy múmkin, onyń sıpatty belgisi, Elkındtiń pikirinshe, óziniń biregeıligi men qorǵansyzdyǵyn seziný bolyp tabylady[13.14].

Egosentrızm jáne jeke tulǵa qasıetteri

Egosentrızm men tulǵalyq qasıetter máselesin zertteý olardyń zertteýge qajetti jumys anyqtamalaryn tujyrymdaýǵa jáne egosentrızm men erte eseıý kezeńindegi tulǵanyń belgili bir harakterologıalyq qasıetteriniń araqatynasy týraly gıpotezany alǵa tartýǵa múmkindik berdi. Egosentrızm - bul tulǵanyń kúıi. Onyń belgileri – adamnyń ózine kóńil bólýi, egoızmi, shamadan tys ózindik refleksıasy men refleksıasy, t.b [4]. Bul kúı adamnyń basqa adamdarmen áleýmettik-psıhologıalyq qarym-qatynasynda jáne qarym-qatynasynda bekitilse, ol tulǵanyń menshigi bolady. Tulǵanyń shoǵyrlanýymen jáne soǵan sáıkes baǵdarlanýymen qatar, eresekter arasyndaǵy qarym-qatynas pen ózara árekettesýde kezdesetin egosentrızmnen týyndaǵan birqatar qubylystar psıhologıada bekitilgen. Olarǵa jalǵan konsensýs fenomeni, bilimniń qarǵysy fenomeni, transparenttik ıllúzıa jáne jaryqtandyrý áseri jatady. Jalǵan konsensýs qubylysy (nemese jalǵan kelisim effektisi) adamnyń óziniń oılaý tásilin basqalarǵa kórsetýge beıimdiligin sıpattaıdy. Bul jaǵdaıda adam aınalasyndaǵylardyń bári onymen kelisetinine senedi jáne ol sıaqty oılaıdy. Shartty túrde bilimniń qarǵysy dep atalatyn qubylys. Bul adam oılaýyndaǵy kognıtıvti burmalaýlardyń biri. Bul aqparattanǵan adamdarǵa problemany az habardar adamdar turǵysynan kórý óte qıyn. Adam óziniń qyzmet salasy týraly kóp biletin bolsa, ol basqalarmen, ásirese osy salaǵa qatysty taqyryptarda tómen sóıleýge beıim bolýy múmkin. Ol óziniń jáne onyń suhbattastarynyń osy taqyryp boıynsha bilim deńgeıinde aıyrmashylyq bar ekenin umytady.

Psıhologtardy egosentrızmniń tulǵanyń ártúrli qasıetterimen baılanysy qyzyqtyrady. Osylaısha, Ulttyq zertteý ýnıversıtetiniń Ekonomıka joǵary mektebinde erte eseıgen kezeńdegi erler men áıelderdiń ózin-ózi júzege asyrý deńgeıi men egosentrızm kórsetkishi arasyndaǵy baılanysty anyqtaý maqsatynda zertteý júrgizildi, biraq aıtarlyqtaı korrelásıa tabylmady. egosentrızm kórsetkishteri men ózin-ózi tanytý testi ádistemesiniń shkalalary arasynda [7]. Qalypty taralýy bar kóptegen tańdalǵan topshalarda egosentrızm deńgeıiniń kórsetkishterinde eleýli aıyrmashylyqtardyń bolmaýy egosentrızm men ózin-ózi júzege asyrýdyń kúrdeli qubylys ekenin jáne olardyń jynys, jas, eńbek qyzmetine qatysý sıaqty faktorlarmen baılanysty ekenin taǵy bir ret kórseted. Bul rette avtorlar egosentrızm kórsetkishteri men «Sezimtaldyq», «Kognıtıvtik qajettilik» jáne «Shyǵarmashylyq» shkalalarynyń kórsetkishteri arasynda shamaly korrelásıany anyqtady. Jeke is-áreketke baılanysty jáne ýaqytsha kúıler retinde qajetti tulǵanyń ózine shoǵyrlanǵan keıbir nysandary jańa nárseni úırenýge nemese jasaýǵa múmkindik berýi yqtımal. Biraq, nazar aýdarýdyń úlken shoǵyrlanýyn qajet etetin is-áreketterge qajetti shoǵyrlaný qarym-qatynas pen ózara árekettesýge baılanysty jeke adamnyń kúıi retindegi egosentrızmnen aıtarlyqtaı erekshelenetinin atap ótken jón. Egosentrızm men tulǵalyq qasıetterdiń araqatynasyn zertteý úshin biz ádisterdi tańdap aldyq jáne nekede turǵan jáne joq nemese nekeden tys qarym-qatynasta bolǵan erler men áıelderdiń minez erekshelikteri men egosentrızmdi zertteý tártibin ázirledik. Birinshiden, sýbektilerge jasyn, jynysyn jáne neke nemese nekeden tys qatynastardyń mártebesin anyqtaýǵa arnalǵan biz ázirlegen saýalnama usynyldy. Sodan keıin egosentrızmdi zertteý egosentrlik asosıasıa synaǵy (budan ári - EAT) arqyly tulǵanyń ózine egosentrlik nazar aýdarýynyń shamasy men deńgeıin anyqtaý úshin júrgizildi [8].

Sýbektilerdegi egosentrızm deńgeıi T.I.Pashýkovanyń eresekter úshin ázirlegen shkalasyna sáıkes anyqtaldy[9]. Odan ári sol sýbektilerge T.Lırıdiń (G.Leforj, R.Sazekpen birigip jasaǵan) minez-qulyq belgileriniń qatarynyń aýyrlyq kórsetkishterin anyqtaý ádisi usynyldy. Reseıde onyń ádistemesi jıi «Tulǵaaralyq qatynastardyń dıagnostıkasy» (nemese DME ádisi) nemese harakterologıalyq tendensıalardyń dıagnostıkasy dep atalady. Ol óńdelgen kezde segiz oktantqa (árqaısysy 16 pýnkt) biriktirilgen 128 qundylyq pikirinen turatyn saýalnamany qamtıdy. Zerttelýshige berilgen paıymdaýlar oǵan sáıkes keletin-kelmeıtinin sheshe otyryp, ózin baǵalaý suraldy. Nátıjelerdi óńdeý kezinde dostyq pen ústemdik kórsetkishteri, sondaı-aq basqalarǵa degen kózqarasty jáne onyń tulǵaaralyq minez-qulqyn kórsetetin jeke tulǵanyń minez-qulyq qasıetteriniń kórsetkishteri esepteledi[6].

T.Lırı tulǵaaralyq minez-qulyq túrlerin bólip kórsetti. N.D.Levıtovtyń pikirinshe, olar minez-qulyq belgileri. [6]. Tómende biz olardy tizimdeımiz (L.N. Sobchık usynǵan ataýlar jaqsha ishinde berilgen): avtorıtarlyq (qýatty – jetekshi); ózimshil (táýelsiz – basym); agressıvti (tikeleı - agressıvti); kúdikti (senbeý – kúmándi); baǵynyshty (baǵynyshty uıalshaq); táýeldi (táýeldi - moıynsunǵysh); dostyq (yntymaqtasý - shartty); áltrýıstik (jaýapkershilikpen jomart) [Sobchık 1990]. T.Lırı tehnıkasy onlaın nusqada júzege asyrylýy múmkin jáne psytests.org veb-saıtynda usynylǵan.

Jasóspirimder egosentrızminiń qatyptasý konsepsıasy

Keıinnen D.Elkınd konsepsıasy anyqtalǵan egosentrıstik komponentter men formaldy operasıalardyń damýy arasyndaǵy qarama-qaıshy nemese jetkiliksiz baılanystarǵa baılanysty synǵa alyndy. Sonymen, L.R. Vartanán [17] egosentrızm men jas arasyndaǵy teris qatynasty anyqtaǵan zertteýlerge nazar aýdarady [15, 16,]. Bul qarym-qatynasty aıtarlyqtaı keń jas dıapazonynda ashpaǵan zertteýler de bar. Sonymen qatar, birqatar zertteýler eresek sýbektilerde egosentrızmniń bolýyn kórsetedi, ıaǵnı formaldy operasıalar boljamdy túrde qalyptasqan jas úlgisinde. L.R. Vartanán [18] zertteýler kóbinese formaldy operasıalardy meńgerý deńgeıin tikeleı ólshemeıtinin atap kórsetedi: zertteýshiler sýbektilerdiń jasyna nemese bilim klasyna nazar aýdardy. Oılaý deńgeıi de ólshengen jerde nátıje árqashan kútkenge sáıkes kele bermeıdi Egosentrızm qubylystaryn qalaı ólsheýge bolatyny týraly másele de mańyzdy bolyp shyqty, óıtkeni Elkınd óziniń erekshelikteri bar «qıaldy aýdıtorıa» [14] qubylysyn zertteý ádistemesin ǵana jasap, jarıalady. Bul ádistemeni 1979 jyly D.Elkınd pen R.Boýen qurdy jáne ol eles aýdıtorıa shkalasy (IAS) dep ataldy [14]. Tehnıkanyń keıinnen synǵa ushyraǵan sıpattamalary bar. IAS ádistemesiniń avtorlary sýbektilerge jasóspirimderdiń basqalardyń aldynda kórinetin jaǵdaılaryna baılanysty 12 jaǵdaıdy usynady (mysaly, synyp aldynda jaýap berý, keshke qatysý jáne t.b.).

Onyń ústine, bul jaǵdaılar kóbinese teris sıpattalady: olar negizinen yńǵaısyzdyq, belgisizdik jaǵdaılary (mysaly, kıimdegi daq bar keshke barý qajettiligi jáne t.b.). Kezdeısoq, ýaqytsha sıpattaǵy jaǵdaılardaǵy tájirıbeleri týraly sýbektilerdiń jaýaptary (mysaly, nashar shash qıýmen kezdesýge barý qajettiligi) bizge «Ózgermeli (ýaqytsha) Men» («Ótpeli») sýbtestiniń nátıjelerin beredi. ózin»). Tulǵa úshin anaǵurlym turaqty, tereńirek (mysaly, sýbektiniń áreketine nemese jeke basyna basqalardyń nazar aýdarý jaǵdaılary) olardyń áreketteri men tájirıbesine qatysty sýbektilerdiń jaýaptary «Túrli ózin-ózi ustaý» sýbtestiniń nátıjelerin quraıdy. Elkınd pen Boýen osy ádistemeni qoldana otyryp, «qıaldy aýdıtorıa» qubylysyna zertteý júrgizdi. Eki sýbtestte de «qıaldy aýdıtorıanyń» eń joǵary aýyrlyǵy 8-synypqa – kútkendeı formaldy operasıalar qalyptasa bastaıtyn jas, odan keıin tómendeý baıqalady [14]. Kútpegen jerden, barlyq jas toptarynda qyzdar uldarǵa qaraǵanda «qıal aýdıtorıasynyń» joǵary kórsetkishterin kórsetti [14], bul joǵaryda aıtylǵandaı, formaldy operasıalardyń damýymen baılanysty jasóspirimder egosentrızminiń sebepteri týraly teorıalyq tujyrymdamanyń negizgi erejelerine qaıshy keledi: Pıaje teorıasy boıynsha bul máselede genderlik aıyrmashylyqtar bolmaýy kerek [17]. Qoldanbaly ádistemeni muqıat qarastyrý birqatar erekshelikterdi kórsetedi. Atap aıtqanda, Elkınd pen Boýen «qıaldaǵy aýdıtorıanyń» mánerliligi úshin sáıkes tájirıbelerdiń aýyrlyǵy men jıiligin emes: uıalý sezimin, únemi baǵalaýdy kútýdi jáne t.b., kerisinshe túsiný qıyn kórsetkishti qabyldaıdy: jetkinshektiń óz sezimin basqalarǵa ashýǵa qarsylyq kórsetýge umtylýy.Elkındtiń pikirinshe, jasóspirimniń ózindik sanasy men ózindik kózqarasynyń joǵarylaýyn kórsetetin keleńsiz kórinister [14, 19]. Jasóspirimdik egosentrızmniń bolýy týraly ıdeıa, kórip otyrǵanymyzdaı, 20-shy ǵasyrdyń 20-30-jyldarynda Dj.Pıajeniń eńbekterinde paıda boldy, D.Elkınd damytyp, 1960-1970 jyldary qalyptasty jáne qalyptasty. Pıajeniń boljamdaryn tolyqtyra otyryp, jasóspirimderdiń erekshe egosentrlik tájirıbeleri bar ekenin kórsete otyryp: «qıaldy aýdıtorıa» - jasóspirim únemi olardyń nazarynda ekenin seziný - jáne «jeke mıf» - óz tájirıbesiniń, qajettilikteriniń biregeıligin seziný, memleketter, qol suǵylmaýshylyq sezimi. Elkınd bul tájirıbelerdi kognıtıvtik salanyń damýymen baılanystyrdy: formaldy operasıalar kezeńine kóshý. Bul 1970–1980 jyldary problemaǵa dástúrli kózqarasty jaqtaýshylar (D. Elkındtiń ózi jáne birlesken avtorlar) men izbasarlar (sonyń ishinde Enraıt R., Lapslı D. jáne t.b.) arasyndaǵy pikirtalastardyń taqyryby boldy. egosentrızmniń sebepterin túsindirip, balama túsiniktemelerdi usyndy. Ókinishke oraı, tásilderdiń eshqaısysyn daýsyz nemese jetkilikti túrde empırıkalyq qoldaý dep ataýǵa bolmaıdy. Sheteldik derekkózderdi taldaý sheteldik avtorlardyń D.Lapslı men onyń avtorlary usynǵan «Jańa kózqaras» konsepsıasy dep atalatyn túsindirmege óte túsinistikpen qaraıtynyn kórsetedi. Jasóspirimdik egosentrızmdi oılaý damýynyń janama ónimi dep sanaǵan D.Elkındten aıyrmashylyǵy, basqalardy qabyldaýdaǵy burmalaný, dálsizdik, egosentrıstik tájirıbege ákeletin, Lapslı D. jeke basyn damytý jáne, sonymen qatar, , shyn máninde basqalar arasynda ózin ornyqtyrý, qoǵamǵa kirý úshin qajet. Lapslıdiń pikirinshe, jasóspirimder ózderiniń jeke basynyń qalyptasý barysynda olar nazardyń ortalyǵynda bolyp kórinetin ártúrli áleýmettik jáne tulǵaaralyq jaǵdaılarda ózderi týraly oılana jáne qıaldaı bastaıdy, bul «qıaldyń» paıda bolýynan kórinedi. aýdıtorıa» áseri. Bul armandar olarǵa ata-analarymen qarym-qatynasyn qaıta qaraýǵa, basqalarmen qaýymdastyq sezimin sezinýge kómektesedi, al ózderiniń biregeıligi men qorǵansyzdyǵy tájirıbesi («jeke mıf» tájirıbesin sıpattaıdy) olarǵa ózderiniń jeke daralyǵyn shekteýlerden tys sezinýge kómektesedi [19].

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Býslaeva E. L. Osobennostı proıavlenıa podrostkovogo egosentrızma v zavısımostı ot semeınyh vzaımootnoshenıı // Psıhologıcheskoe blagopolýchıe sovremennogo cheloveka. Materıaly Mejdýnarodnoı zaochnoı naýchno-praktıcheskoı konferensıı. Ýralskıı gosýdarstvennyı pedagogıcheskıı ýnıversıtet / otv. red.
2. Leongard K. Aksentýırovannye lıchnostı / per. s nem. Kıev : Vısha shkola, 1981. 392 s.
3. Lıchko A. E. Psıhopatıı ı aksentýasıı haraktera ý podrostkov. 2-e ızd. M. : Medısına, 1983. 256 s.
4. Pashýkova T. I. Egosentrızm: fenomenologıa, zakonomernostı formırovanıa ı korreksıı. Kırovograd : Sentralno-ýkraınskoe ızd-vo, 2001. 397 s
5. Andreev A.S. Dınamıka fenomenov lıchnostnogo egosentrızma v podrostkovom vozraste / Kúltýrno-ıstorıcheskaıa psıhologıa. Red. V.P. Zınchenko. – 2011. – № 3. – S. 36–41.
6. Levıtov N. D. Psıhologıa haraktera. 3-e ızd. M. : Prosveshenıe, 1969. 424 s
7. Kýkoleva K. I., Kolpachnıkov V. V. Sootnoshenıe samoaktýalızasıı ı egosentrızma v vozrastnom perıode ranneı vzroslostı // Vestnık Moskovskogo ýnıversıteta. Serıa 14. Psıhologıa. 2016. № 1. S. 111–122.
8. Pashýkova T.I. Egosentrızm, osnovnye psıhologıcheskıe harakterıstıkı, zakonomernostı ı mehanızmy formırovanıa ı korreksıı: dıs. ... d-ra psıhol. naýk: 19.00.05, 19.00.13. – Kıev, 2002.
9. Pashýkova T.I. Egosentrızm v podrostkovom ı ıýnosheskom vozraste: prıchıny ı vozmojnostı korreksıı. – M., 1998.
10. Pıaje J. Izbrannye psıhologıcheskıe proızvedenıa. – M., 1986.
11. Pıaje J. Rech ı myshlenıe rebenka. – M., 2008.
12. . Rábova T.V. Issledovanıe «podrostkovoı formy egosentrızma» / Sbornık materıalov Vtoryh chtenıı, posváshennyh památı L.S. Vygotskogo. – M., 2002.
13. Elkind D. Egocentrism in adolescence // Child Development. – 1967. – Vol. 38. – P. 1025– 1034. 16.
14. Elkind D., Bowen R. Imaginary audience behavior in children and adolescents // Developmental Psychology. – 1979. – Vol. 15. – P. 33–44.
15. Enright R.D., Lapsley D.K. & Shukla D.G. Adolescent egocentrism in early and late adolescence // Adolescence. – 1979. – Vol. 14. – P. 687–695.
16. Enright R.D., Shukla D.G. & Lapsley D.K. Adolescent egocentrism-sociocentrism and self-conciousness // Journal of Youth and Adolescence. – 1980. – Vol. 9. – P. 101–116.
17. Vartanian L.R. Revisiting the imaginary audience and personal fable constructs of adolescent egocentrism: A conceptual review // Adolescence. – 2000. – Vol. 35. – P. 639– 661.
18. Vartanian L.R. Separation-individuation, social support, and adolescent egocentrism: An exploratory study // Journal of Early Adolescence. – 1997. – Vol. 17. – P. 245–270.
19. Lapsley D.K., Milstead M., Quintana S.M., Flannery D., & Buss R.R. Adolescent egocentrism and formal operations: Tests of a theoretical assumption // Developmental Psychology. – 1986. – Vol. 22. – P. 800–807

---