InfoHub Logo

Alty jylǵa sozylǵan Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin mıllıondaǵan adamdardyń ómirin kıyp, halyqqa asqan qaıǵy-qasiret ákeldi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldar Eýropa elderindegi adam shyǵyny 50 mln. adamdy qurady. Azıa men Afrıkanyń halqy bir-birimen soǵysyp jatqan ár túrli armıanyń qatarynda urysa otyryp, aýyr shyǵynǵa ushyrady. Japonıamen 8 jyl soǵys kezinde Qytaıdyń shyǵyny — ólgeni bar, jaralanǵany bar 18 mln. adamdy qurady. Japon basqynshylyǵy jyldary aýyr eńbekpen, tıtyqtap-zoryǵýdan 4 mln ındonezıalyq qaıtys boldy. Eýropadaǵy soǵystan keıingi shekaralar anyqtaldy. Germanıadan Shyǵys Prýssıa bólinip shyqty. Polshamen shekara Oder-Neıs jelileri boıynsha ótti.

Bastapqy kezde Germanıadaǵy joǵarǵy bılikti ózderi basyp alǵan aımaqtarda KSRO, AQSH, Anglıa jáne Fransıa Qarýly kúshteriniń bas qolbasshylary júrgizýi tıis boldy. Búkil Germanıa úshin ortaq máseleler boıynsha olar Baqylaý keńesiniń músheleri retinde áreket etýi tıis edi. Germanıa tórt aımaqqa jikteldi. Keńestik aımaqta ornalasqan Berlın Baqylaý Keńesiniń rezıdensıasy boldy, al onyń batys bóligine AQSH, Anglıa jáne Fransıa áskerleri jiberildi. Parıj bitim konferensıasy (1946 j.) memleket jáne úkimet basshylarynyń qatysýynsyz ótti. Soǵystaǵy Germanıanyń burynǵy odaqtastary Bolgarıamen, Vengrıamen, Italıamen, Rýmynıamen jáne Fınlándıamen bitimshartynyń jobalary ázirlendi. Bolgarıa men Vengrıa 1919 jylǵy shekaralarynda qaldy. Rýmynıa ustaǵan Bessarabıa KSRO-ǵa qaıtaryldy. Italıa búkil otarynan aıyrylyp, onyń aýmaǵynyń bir bóligi Grekıa men Iýgoslavıaǵa ótti. Fınlándıa KSRO-ǵa Pechenga oblysyn berdi.

GDR men GFR-diń qurylýy. Keńes úkimeti Ialta, Potsdam konferensıasynyń sheshimderinen shyǵa otyryp, German máselesin talqylaý kezinde beıbit, demokratıalyq negizde Germanıa birligin qalpyna keltirýdiń ózgerissiz baǵytyn ustandy. Soǵan qaramastan Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy KSRO-nyń burynǵy odaqtastary AQSH, Anglıa, Fransıa Germanıanyń jiktelip, onyń batysynda mılıtarısik jikshildik memleketin qurýǵa umtyldy. 1945-1948 jyldar boıynda úsh Batys memleket pen KSRO ókilderiniń kezdesýleri oń nátıjesin bermedi. 1949 jyly Germanıanyń batys aımaqtary biriktirildi. Mejelenýdiń aımaqaralyq jelileri memlekettik shekaraǵa aınalýyna alyp keldi. 1949 jyly 14 tamyzda batys aımaqtarda parlament saılaýy etip, 7 qyrkúıekte jańa memleket Germanıa Federatıvtik Respýblıkasy quryldy. Buǵan jaýap retinde 7 qazanda basqa memleket — Germanıa Demokratıalyq Respýblıkasy quryldy.

Ekonomıkalyq turaqtylyq

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin AQSH óziniń qýatyn arttyryp, soǵys jabdyqtary esebinen baıydy. Ekonomıka salasynda AQSH ústemdigi áli birshama berik boldy. Soǵystyń sońyna qaraı AQSH-tyń altyn qory 22,5 mlrd. dollarǵa jetip, búkil kapıtalısik álemniń altyn qoryn eki esege arttyrdy. BU arqyly amerıkan bıleýshi toptary soǵystan keıingi álemde ekonomıkalyq jáne saıası ekspansıa úshin mehanızm qurýdy jón kórdi. Áser etýdiń mundaı mehanızmi 1944 jyly shildede Bretton-Výdstaǵy halyqaralyq konferensıada rásimdeldi. Konferensıa Halyqaralyq valúta qoryn (HVQ) jáne Qaıta qurý men damýdyń halyqaralyq bankin (QQDHB) qurý týraly sheshim qabyldady.

Bretton-Výds júıesi myna sharalardy engizdi:

— elderdiń arasyndaǵy túpkilikti eseptesýdiń fýnksıasy retinde altyn saqtaldy;

— amerıkan dollary — ár túrli elderdiń valúta qundylyǵy ólshemderiniń sapasy, sondaı-aq tóleýdiń halyqaralyq nesıe quraly retinde moıyndaldy;

— dollar basqa elderdiń ortalyq bankteri jáne memlekettik mekemeleri men AQSH qarjy mekemesinde altynǵa aıyrbastaldy.

Bretton-Výds júıesi AQSH-tyń ekonomıkalyq yqpalyn kúrt kúsheıtip, onyń gúldenýi men baıýyna qolaıly múmkindikter ashyp berdi. Ujymdyq qaýipsizdik ıdeıasy. Soǵystan keıingi kezeńdegi jańa jaǵdaılardaǵy ujymdyq qaýipsizdik ıdeıasy 1945 jyly qurylǵan BUU-da júzege asyrylýǵa tıis boldy. BUU-nyń Jarǵysy qaýipsizdiktiń jańa halyqaralyq uıymyn qurdy. Bul Jarǵynyń negizgi qaǵıdasy — shydamdylyq kórsetip, meıirimdi kórshiler sıaqty bir-birimen tatý-tátti beıbit qatar ómir súrý bolyp tabylady. Jarǵy BUU-nyń múshelerin teńdik, egemendik, halyqtardyń ózin-ózi bıleýi, bóten aýmaqqa tıispeýge jáne bóten isterge aralaspaý qaǵıdalaryn qurmetteýge negizdelgen dostyq qarym-qatynastardy damytýǵa mindetteıdi.

Bas Assambleıa (BA) — BUU-nyń barlyq múshelerin biriktirýshi basty organ. Qaýipsizdik Keńesi — BUU-nyń mańyzdy ári turaqty áreket etýshi saıası basshy organy. Ol halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti qoldaý úshin basty jaýapkershilik alady. Keńes 15 músheden turady, onyń beseýi «Veto» quqyǵyna ıe turaqty múshe (uly derjavalar KSRO (Reseı), AQSH, Fransıa, Ulybrıtanıa, Qytaı) jáne aımaqtyq kvotalarǵa sáıkes árbir eki jyl saıyn qaıta saılanyp otyratyn 10 turaqty emes músheler. BUU-nyń Jarǵysy — BUU-nyń negizin salýshy uly derjavalardyń mańyzdy rólin erekshe esepke alady. Bul memleketter dúnıe júzindegi ujymdyq qaýipsizdik pen tynyshtyqty saqtaýda mańyzdy ról atqarýǵa tıis. Osyny eskere otyryp, BUU-nyń Jarǵysy beıbitshilikti qamtamasyz etýdegi mańyzdy máselelerdi sheshý jaǵdaıynda uly derjavalardyń biraýyzdylyq qaǵıdasyn koldanýdy qarastyrady. Uly derjavalardyń biraýyzdylyq erejesi BUU-nyń negizi bolyp tabylady.

İrký saıasaty

Atalmysh ıdeıany 1946 jyly Máskeýdegi AQSH elshiliginde birneshe jyldar boıy jumys istegen, Reseı boıynsha maman Dj.Kennan baıandady. «Komýnızmdi irký» doktrınasy úsh ózara baılanysty jasyryn maqsatty kózdedi. Birinshiden, atalmysh doktrına ár túrli qoǵamdyq qurylystaǵy memleketterdiń uzaq merzimdi beıbit qatar ómir súrý múmkindigin teriske shyǵarýdy kózdedi. Ekinshiden, amerıkan kapıtalızminiń sosıalısik memleketterdiń, bárinen buryn KSRO-da kapıtalızmdi qalpyna keltirýge baǵyttaý úshin ishki isterine belsendi túrde aralasýdy qarastyrdy. Úshinshiden, sosıalısik yntymaqtastyq elderine qarsy birqatar tabysty «sheńberden aspaıtyn» soǵys órtin tutandyrý. «İrký» saıasaty AQSH-tyń soǵystan keıin KSRO-ǵa qarsy keń kólemde nasıhat naýqanyn bastaýynan kórinis tapty. Sonymen birge ekonomıkalyq kysym jáne KSRO men sosıalısik yntymaqtastyq elderiniń shekaralaryna jaqyn jerde áskerı-saıası bloktar men áskerı bazalardyń tarmaqtalǵan torabyn uıymdastyrdy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi Shyǵys elderi

Soǵys jyldaryndaǵy Azıa jáne Afrıkanyń barlyq elderindegi ult-azattyq qozǵalystar halyqtardyń antıfashıstik kúresimen birlese otyryp, ımperıalısik elderdiń otarlyq ezgisine qarsy obektıvti túrde baǵyttaldy. Sosıalızmniń bir eldiń sheńberinen shyǵyp, onyń dúnıejúzilik júıege aınalýy Shyǵys halyqtarynyń ult-azattyq kúresine orasan zor yqpal etti. Imperıalısermen uzaqqa sozylǵan taban tiresken kúresten keıin Úndistan, Indonezıa, Seılon, Bırma, Qytaı, Egıpet, Sırıa, Lıvan jáne Pákistan halyqtary óz táýelsiz-digine qol jetkizdi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin búkilt halyq-tyq kúres nátıjesinde 25 jyl ishinde Azıa jáne Afrıka qurlyǵynyń 60 memleketi óz bostandyǵyn aldy. Degenmen bul elderdiń aldynda áli de bolsa tolyq áleýmettik-ekonomıkalyq damý úshin uzaq jolǵy kúres turdy.

KSRO men QHR-dyń qarym-qatynasy

Keńes úkimeti QHR qurylǵan alǵashqy kúnnen bastap-aq barlyq kúsh-jigerlerimen keńes-qytaı dostyǵyn nyǵaıtýǵa jáne yntymaqtastyqty óristetýge umtyldy. KSRO Qytaıdy moıyndaý jáne onymen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatý týraly málimdeme jasaǵan alǵashqy memleket boldy. 1950 jyly eki el arasynda dostyq odaq jáne ózara kómek týraly shartqa qol qoıyldy. Qytaı KSRO-dan tehnıka men jabdyqtar satyp alýǵa jeńildik nesıe aldy. Qytaıǵa myndaǵan Keńes mamandary bardy, Qytaı-SHyǵys temir joly jáne Port-Artýr áskerı bazasy Qytaıǵa berildi. KSRO QHR-dyń zaýyttaryna arnap jabdyqtar, aýyl sharýashylyǵy mashınalaryn, avtomobılder, temir jol materıal-daryn jiberdi. 1953 jyly QHR birinshi bes jyldyq jospardy júzege asyrýǵa kiristi.

Osy jyldary keńestik kómek burynǵydan da úlken kólemge ıe boldy. KSRO QHR-ǵa 169 kásiporyn qurylysyn salýǵa kómektesti. Osylaısha QHR-dyń bastapqy qurylý kezeńinde qytaı-keńes qarym-qatynasy turaqtylyǵymen, ózara senim kórsetýimen, dostyq qarym-qatynastarymen erekshelendi. Japonıa men Qytaıdaǵy jaǵdaı. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys-tan keıin Japonıa men Qytaıdaǵy jaǵdaı bir mándes bolǵan joq. Japonıanyń jaǵdaıy AQSH-tyń jaýlap alý rejimimen sıpattaldy. Soǵystan keıin el ekonomıkasy ábden álsiredi. 1946 jyly basqynshy ókimetterdiń baqylaýymen parlament saılaýy ótkizildi. 1947 jyly parlament amerıkan kuqyqtanýshylarynyń belsendi keńesi jaǵdaıyn-da qurastyrylǵan jańa Konstıtýsıany qabyldady. 1949 jylǵy Qytaı revolúsıasynyń jeńisine baılanysty AQSH-tyń Japonıadaǵy saıasatynyń maqsattary ózgerdi. Japonıa aımaqta AKSH-tyń múddelerin korǵaǵan Amerıkanyń odaqtasyna aınaldy.

---