InfoHub Logo

KSRO taraǵannan keıin Qazaqstan álemdegi tórtinshi ıadrolyq memleketke aınaldy. Kez kelgen memlekettiń, sonyń ishinde Qazaqstan sıaqty kópultty eldiń syrtqy saıasaty onyń ishki saıasattaǵy qyzmetine de tikeleı baılanysty boldy. Onyń sebepteri de bar edi. Atap aıtqanda, respýblıka halqynyń jartysyna jýyǵyn quraǵan orys, ýkraın, ózbek, nemis, t. b. ult ekilderi ózderiniń tarıhı otandarymen tyǵyz qarym-qatynasqa umtylýy da Qazaqstan memleketiniń atalǵan memlekettermen ózindik syrtqy saıasat júrgizýin qajet etti.

Táýelsizdigin jarıalaǵan kúnnen bastap-aq Qazaqstan halyqaralyq uıymdarǵa ez erkimen múshe bolý múmkindigin aldy. 1992 jyldyń qańtarynan EQYU-ǵa múshelikke etti. Al 1992 jyldyń 2 naýryzynan Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymynyń tolyq múshesi boldy. 1993 jyldyń qazan aıynda Qazaqstan Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymyna múshe boldy (EYU). 1994 jyldyń 24 mamyrynda arnaıy qujatqa qol qoıa otyryp, Qazaqstan «NATO»-nyń «Beıbitshilik jónindegi áriptestigi» uıymynyń 19-múshesi boldy.

Osy kezeńnen bastap-aq, Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq saıasaty ózindik derbes baǵyt aldy. Egemendigin alǵan alǵashqy kúnnen bastap-aq Qazaqstannyń syrtqy saıasatynyń basty baǵyty ezindegi Keńes Odaǵynan qalǵan ıadrolyq qarýǵa degen qatynasty aıqyndaý máselesi boldy. «Barlyǵymyzǵa belgili Qazaqstan KSRO taraǵannan keıin qýatty ıadrolyq qarýy bar úsh respýblıkanyń bireýine aınaldy. Respýblıkada árqaısysynda 10-nan ıadrolyq qondyrǵylary bar álemdegi eń aýyr SS-18 zymyrandary, ıadrolyq qondyrǵysy bar 240 qanatty zymyrandar alyp ushatyn TÝ-95 MS strategıalyq bombalaǵyshtar ornalasqan edi». Atalǵan ıadrolyq qarýlar Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynan oryn tepti. Atap aıtqanda, solardyń ishinde Torǵaı oblysynyń Derjavınsk, Semeı oblysynyń Jalǵyztebe mańaıyndaǵy zymyrandar dıvızıasynda saqtalýǵa qoıylǵan ıadrolyq qarýlar ruqsat etilgen kólemnen eki esege artyq boldy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin óziniń syrtqy saıasatynda ıadrolyq qarýdy negizdeý jáne de joıqyn jaı qarý túrlerin jappaı óndirý men ony memlekettiń barlyq aımaqtaryna birdeı ornalastyrýdy maqsat etken Keńeetik soǵys saıasatyna saı eldiń shyǵysynda qorǵanys ónerkásibi men jańa qarýlardyń synaq alańdaryn negizdeý júıeli túrde iske asyryla bastady. Osyndaı maqsatta (ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi merzimde, — Ǵ. Q.) … Qazaqstanda áskerı ónerkásip kóleminiń keń aýqymdy ınfraqurylymy qanat jaıdy. Múnda ıadrolyq qarý jasaýdyń barlyq býyndaryn qamtıtyn ýran óndirýden ıadrolyq jarylystardy synaýǵa deıingi asa qýatty ıadrolyq ǵylymı-óndiristik keshen ornalastyryldy.

Respýblıkada basym kópshiligi KEMPO-ǵa (elektrotehnıkalyq jáne mashına jasaıtyn qorǵanys kásiporyndarynyń birlestigi) kiretin 50-ge jýyq qorǵanys mańyzyndaǵy kásiporyndar boldy. Osy zaýyttarda jaıaý áskerler mashınalary men áskerı jáne brondalǵan mashınalardyń 18%-y, artılerıalyq qondyrǵylardyń, SS-21 taktıkalyq zymyrandarynyń atylatyn qondyrǵylarynyń, jaǵalyq qorǵanys zymyrandarynyń, qanatty zymyrandardyń ishki belshekteriniń, t. b. 11%-y shyǵaryldy.

1950 jyldardyń ortasynda Baıqońyrdyń qúrylysy bastaldy. Asa úlken keshen 6717 sharshy shaqyrym alańda (qazirgi Máskeý sıaqty 12 qalanyń aýdany) ornalastyryldy. Ǵarysh keshenine qúramyna zymyrandardyń ushý aımaǵyndaǵy qýaty jumsalǵan bólikteri qulaıtyn aýmaǵy da jatady: Qazaqstandaǵy 4,6 mln gektar jer. Zymyrandardyń atalǵan bólikteri jerge qulaǵan kezde jarylys bolyp, jaǵar maıdyń qaldyqtary edáýir jerge deıin shashyrap, jerge taıaý atmosferaǵa taraıdy. Arnaıy zertteýler ózen sýlarynda geptıldiń (zymyran otynynyń bólegi) bolyp, onyń azyqtyq shópti ýlaıtyndyǵyn anyqtaǵan. Qazaqstanda ǵana osy sebepten baryp sharýashylyq esepten 180 myń gektardan artyq mal azyǵyna arnalǵan jerler esepten shyǵarylýǵa tıis boldy. Ǵarysh áılaǵy asa iri sý jáne energıa qoryn talap etti. Sýy azaıyp kele jatqan Aral teńizi men onyń deńgeıiniń únemi tómendep otyrǵan jaǵdaıynda onyń (Ǵarysh aılaǵynyń, — Ǵ. Q.) kúndelikti sýǵa degen qajettiligi 160 myń sharshy metr boldy.

Qazaqstannyń qasireti Semeı atom qarýyn synaý alańy edi. Munda álemdegi eń iri Degeleń taýlarynan qazyp alynǵan 200-ge jýyq shtolennen turatyn taý tastarynyń qosyndysy jasalyndy. 40 jyl ishinde (1949 jyldan bastap) synaq alańynda 470 (KSRO-daǵy barlyq júrgizilgen 715 jarylystyń) ıadrolyq jarylys jasalyndy: 26-sy jer ústinde, 87-si aýada, 354-i jer astynda iske asyryldy. Iadrolyq jarylystar Qazaqstannyń basqa aımaqtarynda da synnan ótkizildi. Atap aıtqanda, Kaspıı jaǵalaýy tuzdy-tasty aımaqtaǵy Azǵyr synaq alańynda 1966-1979 jyldar aralyǵynda 17 jer asty ıadrolyq jarylysy iske asyryldy. (Taǵy da 21 jarylys jáne ıadrolyq qýaty bar 4 zymyrandyq synaq respýblıkanyń bulardan basqa da aımaqtarynda júzege asyryldy.)

Iadrolyq qaldyqtar máselesi asa qaýipke aınaldy. Qazaqstanda olardyń qaldyǵy jınaqtalǵan 100 oryn bar. Iadrolyq qaldyqtardyń kólemi mólshermen 419 mıllıon tonna dep anyqtalyp otyr. Qorshaǵan ortany lastandyrýdyń ortalyǵy atomdyq jobalardy iske asyrýǵa arnalǵan kásiporyndary bolyp otyr. Olardyń qataryna, atap aıtqanda, Selınnyı jáne Prıkaspıı taý-metallýrgıalyq kombınattary, «Izotop» fırmasy, Mańǵyshlaq energokombınaty, KSRO kezindógi quramynda tómengi baıytylǵan ýrany bar ıadrolyq reaktordyń otynyn jasaýda jetekshi oryn alǵan Shyǵys Qazaqstandaǵy Úlbi metalýrgıalyq zaýyttary jatty. Olardyń qyzmetteriniń qorytyndysyn ıadrolyq óndirý qurylymynyń úlken aýmaqty ıadroaktıvtik zalaldaǵandyǵyn, turǵyndar densaýlyqtarynyń eleýli jáne meılinshe zardapqa ushyraǵandyqtary-nan bilýge bolady.

Osy turǵyda «… Qazaq jeri bir kezdegi qasiretinen endi arylyp keledi. Kezinde qunarly aımaǵymyzdyń on segiz myń sharshy kılometri synaq alańdaryna bólinip berilgen-di. Sonyń 88 paıyzynyń búginde radıasıalyq qaýpi joq dep tanyldy. 8 paıyzdaıy áli de zerttelý ústinde. 720 sharshy kılometri aýyl sharýashylyǵyna paıdalanýǵa jaramaıtyndaı bolyp zardap shekken dep tanyldy. Ásirese «atom kóli» dep atalatyn aımaqtyń jaıy aıyryqsha alańdatýshylyq týdyrady. Ol mańaıdyń jer betine shashyrap jatqan sáýlesi saǵatyna 3-5 myń mıkrorentgenge jetedi. Olar endi eshqashan qaıtalanbaq emes», — dep kórsetedi N. Á. Nazarbaev.

Qazaqstan halyqtaryna ákelgen sheksiz apatty aıtyp jetkizý qıyn. Bizdiń ǵalymdarymyzdyń anyqtaǵanyndaı, synaq aýdanyndaǵy eresek adam-dar arasynda keminde úsh túrli aýyr naýqas túrleri kezdesedi. Olar -onkologıalyq, júrek-qan tamyrlary júıesi aýrýlary jáne týberkýlez. Olardyń densaýlyq jaǵdaılaryna júıeli medısınalyq baqylaý jasalmady. Synaq alańdary aımaǵyndaǵy shopandardyń jasy 50-den aspady. Synaq alańy eńirindegi áıelderdiń 70 paıyzy qan azdyǵy aýrýymen aýyrady. Týý kórsetkishi 1977 jyly 23,7 — den 1996 jyly 15,8-ge deıin qysqardy. Turǵyndardyń tabıǵı ósimi 4,5 esege azaıdy.

Birikken Ulttar Uıymy sarapshylarynyń esebi boıynsha, Semeı synaq alańyndaǵy jarylystardan zardap shekkenderdiń sany 1,6 mıllıon adamdy quraǵan. (Semeı oblysynda — 750 myń adam, Qaraǵandy oblysynda — 48 myń adam, Pavlodar oblysynda — 52 myń adam, Shyǵys Qazaqstan oblysynda — 750 myń adam). «1991 jyldyń basynda, — dep jazady N. Á. Nazarbaev, — Qazaqstan aýmaǵynda jappaı qyryp-joıatyn qarýdyń, atap aıtqanda, 1216 ıadrolyq jarylǵysh zaty bar kontınentaralyq balıstıkalyq zymyrandar jáne aýyr bomba tasýshy ushaqtarǵa arnalǵan ıadrolyq jarylǵyshtardy quraıtyn mol qor jasaldy. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ıadrolyq strategıalyq kúshter qory múmkindiginshe jappaı qyryp-joıatyn qarýdyń jáne ony jetkizý qúraldarynyń eń jańa túrlerinen turdy».

Óziniń egemendigin alǵan kúnnen bastap Qazaqstan Respýblıkasy, onyń tuńǵysh Prezıdenti syrtqy saıasatynda beıbitshilik baǵytyn málimdedi. Onyń mazmuny da Qazaqstannyń óz aýmaǵynda ornalasqan ıadrolyq qarýdan bas tartýynda boldy. Osy qadamy arqyly Qazaqstan birden álemdik beıbitsúıgish qaýymnan ıgi baǵasyn aldy. Sonymen qatar bul shara arqyly onyń aldyńǵy qatarly memlekettermen teń dárejedegi saıası, ekonomıkalyq, mádenı baılanystar ornatýǵa da jaǵdaı jasaıtyndyǵy belgili bolatyn.

Jalpy alǵanda, Qazaqstannyń ıadrolyq qarýǵa, onyń respýblıkanyń aýmaǵyna ornalasýyna degen saıasaty Keńes Odaǵy taramaı turyp-aq belgili bolǵan edi. N. Á. Nazarbaev óziniń Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Birinshi hatshysy, odan ary Qazaq KSR-iniń Prezıdenti bolǵan kúnnen-aq Semeı ıadrolyq synaq alańyn jabý maqsatyn qoıdy. Sonymen qatar Semeı synaq alańynyń jabylýyn qoldaǵan barsha qazaqstandyqtardyń narazylyǵy da Keńes Odaǵynyń taramaýyna qaramastan, Prezıdenttiń osyndaı sheshimimen úndese tústi. Mine, sondyqtan da táýelsizdik alǵan kúnge deıin-aq Respýblıka Prezıdenti Qazaqstan jerinde atom qarýyn joıý isin tabandy túrde júrgizip keldi.

1991 jyldyń 29 tamyzynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Semeı synaq alańy jabyldy. N. Á. Nazarbaev osy sheshimi arqyly respýblıka halqynyń, ásirese 40 jyldan astam ýaqyt boıy ıadrolyq jarylys zardabyn tartyp kelgen turǵyndardyń armanynyń oryndalýyn júzege asyrdy. «Joǵaryda aıtqanymyzdaı,-dep jazdy N. Á. Nazarbaev, — Qazaqstan halqynyń talabyna ún qata otyryp, ulttyń bolashaǵyna jaýapkershilikti sezinip, memlekettilik pen táýelsizdik múddelerine saı áreket etip, 1991 jyly 29 tamyzda men «Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly» № 409 jarlyqqa qol qoıdym».

1991 jylǵy 21 jeltoqsanda Almatyda «Iadrolyq qarý jónindegi birlesken sharalartýraly kelisim», sondaı-aq 1991 jyly 30 jeltoqsanda Mınskide «Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyna qatysýshy memleketter arasyndaǵy strategıalyq kúshter jónindegi kelisim» qabyldandy. Almaty kelisimi, sol kelisimdi jasaýshy memleketter basshylarymen kelisip almaı turyp, ıadrolyq qarýdy birjaqty qoldanýdyń múmkin emestigin kózdeıdi. Mine, sondyqtan da jappaı qyryp-joıatyn qarý zardaptaryn, sonyń ishinde óz aýmaǵyna ornalasqan ıadrolyq qarýdyń bolashaǵyn aıqyndaý Qazaqstannyń XX ǵasyrdyń 90-jyldarynyń basyndaǵy syrtqy saıasatynyń negizgi taqyrybyna aınaldy. Respýblıka Prezıdenti N. Á. Nazarbaev bul máseleniń naqty da durys sheshilýine erekshe nazar aýdardy.

Alaıda Keńes Odaǵy taraǵannan keıingi Qazaqstandaǵy ıadrolyq qarý máselesi eldiń ishinde de keraǵar pikirler týdyrdy. Osy ıadrolyq qarýdy eldiń qorǵanysy úshin, ıadrolyq ektem memleketterdiń múmkin bolar kúsh kórsetýlerine jaýap retinde ustaý máselesi de qoıyldy. Az ǵana ýaqyt bolǵanymen, Qazaqstan ıadrolyq memleket dárejesin aldy. Osynyń ózi sol kezdegi batys elderiniń respýblıkaǵa nazaryn aýdardy. Jekelegen qoǵam qaıratkerleri, solardyń ishinde «Azat», «Alash» t. b. qoǵamdyq birlestikter jetekshileri, keıbir saıasatkerler, sarapshylar, áskerıler Qazaqstan aýmaǵynda ıadrolyq qarýdy qaldyrý qajettigin kóterdi. Pikir talasy baspasóz betinde erbidi. Atap aıtqanda, «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde jarıalanǵan áskerı qyzmetker, qarýly kúshter podpolkovnıgi bylaı dep jazdy: «… Qarsy jaýap berý qarýynan aıyrylý arqyly (ıadrolyq qarý týraly aıtylyp otyr) biz ár arandatýshylar úshin kedergisiz aımaq bolamyz. Qazir kim bizdiń shekaramyzdyń qaýipsizdigine jaýap beredi. Nemese bizdiń qorǵaıtyn eshteńemiz joq pa? Biz ıadrolyq qarýymyzsyz Kýveıtten de qýattymyz ba?».

Iadrolyq qarýdan qazaq dalasyn azat etý, onyń eshqandaı da qajettigi joqtyǵy týraly da pikirler aıtyldy. Ýaqyt ótken saıyn Semeı ıadrolyq synaq aımaǵynyń zardaptaryn basynan keshken halyqtyń basym kepshiliginiń ony tolyǵymen, jyldam respýblıka aýmaǵynan alastatý týraly úni basymyraq estile bastady. Alaıda osy qarýdan bas tartqannan keıin respýblıkanyń qaýipsizdigine kim kepildikberedi, onyń syrtqy saıasaty qandaı baǵytta júredi, damyǵan eldermen qatynas qandaı dárejede ornaıdy.t. b. máseleler kún tártibine qoıyldy.

Qazaqstan eziniń egemendigin alǵan 1991 jyldyń sońynan onyń álemdik qaýymdastyqqa enýi bastaldy. Atap aıtqanda, birneshe jyl kóleminde «Qazaqstan Respýblıkasyn álemniń 120-ǵa jýyq eli tanydy, olardyń 105-imen dıplomatıalyq qarym-qatynas ornatyldy. Shetelderde Qazaqstannyń 26 elshiligi ashyldy. Respýblıkada 40 elshilik pen halyqaralyq jáne ulttyq uıymdardyń 16 ekildigi jumys isteıdi. 800-den artyq memleketaralyq jáne úkimetaralyq kelisimder men sharttar jasalyndy». Alaıda álemdik memleketter tarapynan Qazaqstandaǵy ıadrolyq qarý máselesine ezindik pikirler de qalyptasty. XX ǵasyrdyń 90-jyldarynyń basyndaǵy respýblıkanyń halyqaralyq saıasatynyń negizi de osy qarýdan arylýǵa baılanysty boldy. 1991 jyldyń jeltoqsan aıynda (Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń bastamasymen — Ǵ. Q.) Almatyda ıadrolyq qarýǵa ıe memleketterdiń oǵan birlesken turǵyda baqylaý jasaý joldary aıqyndaldy. Odan keıin Qazaqstan besjaqty Lıssabon hattamasyna qol qoıyp, respýblıka strategıalyq shabýyldaý qarýlaryn qysqartý jáne shekteý Kelisimin oryndaýǵa mindetteme aldy.

«Nazarbaev Qazaqstannyń qysqa ýaqytqa bolsa da ıadrolyq memleket bolǵanyn paıdalanbaı qalǵan joq. Ol ıadrolyq qaýipsizdik máselesin keńinen qoıyp, ony Qazaqstan úshin qaýipsizdiktiń negizine aınaldyrýǵa batyl kiristi. Iaǵnı bul taqyryp tipti KSRO taraǵanǵa deıingi Genshermen, Margaret Techermen, Djeıms Beıkermen kezdesýlerde basty taqyrypqa aınaldy». Qazaqstannyń ıadrolyq qarýdan alastaýy men oǵan AQSH bastaǵan ıadrolyq memleketterdiń múddelilik bildirip otyrǵandyǵyn respýblıkanyń naryq qatynastaryna enýi, buǵan shetel ınvestorlaryn tartý, óziniń memlekettik shekarasyn aıqyndaý, t. b. mańyzdy isterge paıdalanýdy maqsat etken el Prezıdenti AQSH, t. b. elderge óz memleketiniń osy qadamdaryna kepildik berýdi, ekonomıkalyq, t. b. túrǵyda mindettemeler qabyldaýdy talap etti. Atalǵan baǵyttaǵy jumys eń aldymen AQSH basshylyǵymen júrgizile bastady.

Keńes Odaǵy taraǵannan keıin úlken ıadrolyq qarýǵa ıe bolǵan Qazaqstannyń bul qarýlardy saqtaýyna, taratpaýyna, paıdalanbaýyna degen AQSH, Batys Eýropa memleketteri tarapynan senbeýshilik paıda boldy. Qazaqstannyń ıslam elderine jaqyndyǵy da onyń bul joıqyn qarýlaryn Iran, Aýǵanstan, t. b. memleketter paıdalanyp kete me degen qaýipti kúsheıte tústi. Al jaǵdaı osyndaı bolǵanda, batys álemine de qaýip tónetindigi belgili edi. Sondyqtan da olar Qazaqstannan ıadrolyq qarýdy alastatýdy talap etti. «Alǵash táýelsizdigin jarıalaǵan kúnderden bastap Qazaqstanǵa Qurama Shtattardyń nazary aýdy. Ony ásirese taǵdyry belgisiz jáne baqylaýsyz bolyp otyrǵan Qazaqstannyń ıadrolyq qýaty alańdatty. AQSH álemdegi memleketterdiń eń alǵashqysy bolyp Qazaqstanmen dıplomatıalyq qatynas ornatty. Almatyda AQSH-tyń ýaqytsha elshiligin ashqan amerıkandyktar basqa elderden asyp ketti. Sonan keıin ǵana Qazaqstanda Túrik, Qytaı, Reseı, Úndi, Iran, Pakıstan elshilikteri paıda boldy».

Solaı degenmen de, Qazaqstannyń XX ǵasyrdyń 90-jyldarynyń basyndaǵy osy eldermen, sonyń ishinde aldyńǵy qatarly damyǵan memlekettermen keń de jan-jakty baılanysyna onyń aýmaǵynda qalǵan ıadrolyq qarý tosqaýyl qoıǵandaı boldy. AQSH bastaǵan memleketter Qazaqstannyń ıadrolyq qarýdan birjaqty arylýyn qalady. Al keı jaǵdaılarda bul istipti olardyń tarapynan resmı turǵydaǵy talap etýmen de erekshelenetin boldy.

Qazaqstan óziniń XX ǵasyrdaǵy adamzattyń, jalpy dúnıeniń qasiretine aınalǵan Semeı, t.b. ıadrolyq synaq alańdaryn jabýy, óz aýmaǵynda ornalasqan Keńes Odaǵynyń enshisinen ótken ıadrolyq qarýlar men ony jetkizý quraldarynan óz erkimen qutylý arqyly álemge beıbitsúıgish táýelsiz memleket retinde tanyldy. Sonymen qatar jer sharynyń kóptegen memleketteri osy qarýǵa ıe bolýǵa jantalasa umtylyp otyrǵan kezeńdegi onyń bul áreketi álem halyqtarynyń yqylasyna belendi. Al munyń barlyǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń keregen saıasatynyń nátıjesi ekendigi barsha qazaqstandyqtarǵa, álemdik qaýymdastyqqa belgili boldy. Osy turǵydaǵy Elbasynyń «Táýelsizdik jyldary Qazaqstan álemdik qaýymdastyqtyń tolyqqandy múshes iboldy, onyń bastamalary tájirıbe júzinde árqashan keń qoldaý tapty jáne naqty is júzine asyrylyp otyrdy,» — degen sezi egemen elimizdiń XX ǵasyr sońyndaǵy halyqaralyq saıasatynyń, sonyń ishindegi álemge apat ákeletin ıadrolyq qarýǵa degen kózqarasynyń, naqty is-qımylynyń nátıjesi bolyp tabylatyndyǵy belgili.

---