InfoHub Logo

«Qyrǵı qabaq soǵystyń» bastalýy

Uzaqqa sozylǵan soǵystan keıin de adamzattyń úmiti men jeńis qýanyshy aqtalmady. Soǵys ýaqytynyń ózinde-aq Uly derjavalardyń arasynda Eýropanyń soǵystan keıingi qurylym máseleleri boıynsha alaýyzdyqtar biline bastady. Keńes Odaǵy Qyzyl Armıa ornyqqan elderde bılikke burynǵy úkimettiń qaıtyp oralýyn qalamady. Sondyqtan KSRO azat etilgen elderde bılik basyna keńestik solshyl kúshterdiń bekitilýine járdemdesti. KSRO Qytaıdaǵy, Koreıadaǵy jáne Vetnamdaǵy komýnıstik qozǵalystardy qoldady. Ózara senimsizdik pen ıdeologıalyq tártip «qyrǵı-qabaq soǵysty» shıelenistirýde úlken ról atqardy. Atom qarýy qupıasynyń ıelenýshisi bolǵan AQSH Ekinshi dúnıejúzilik soǵys nátıjelerin óz paıdasyna sheshý úshin «asyra oınaý» áreketin jasady. Jeltoqsanda-aq amerıkan prezıdenti Garrı Trýmen (1945-1953 jj.) — «AQSH dúnıe júzine ári qaraı basshylyq jasaýǵa jaýapty» dep ashyq málimdedi. Ulybrıtanıanyń burynǵy premer-mınıstri Ý. Cherchıll amerıkandyq Fýlton qalashyǵyndaǵy (Mıssýrı shtaty) ýnıversıtette «aqyly dáris» oqydy. Osy dárisinde ol «aǵylshyn tildi halyqtardyń» negizinde halyqaralyq qarýly kúshterdi qalyptastyra bastaýǵa, osylaısha komýnızmge qarsy turýǵa shaqyrady. «Trýmen doktrınasy» men «Marshall jospary» «qyrǵı-kabaq soǵys» arasyndaǵy AQSH-tyń áskerı-saıası josparlaryn júzege asyrý quraldary boldy.

«Trýmen doktrınasy» (1947 j. 12 naýryz) tikeleı «komýnıstik qaýip-katerge» ushyraýy múmkin Grekıa men Túrkıaǵa kómek kórsetýdi qarastyrdy. «Trýmen doktrınasynyń» mańyzdy quramdas bóligi AQSH «kómegin» alǵan elge amerıkandyq áskerı qyzmetshilerdi jiberý boldy. AQSH-tyń áskerı mindettegi myńǵa jýyq músheleri Grekıa men Túrkıadaǵy áskerı bólimderdi nyǵaıtý úshin osy elderge kelip tústi. 1948 jyly sáýirde AQSH-ta ázirlengen «Marshall jospary» júzege asyryla bastady. Bul jospar soǵys jyldary zardap shekken Eýropa elderine ekonomıkalyq kómek kórsetýdi qarastyrdy. «Marshall jospary» birqatar ózara baılanysty mindetterdi sheshýge shaqyrdy. Birinshiden, Eýropadaǵy kapıtalızmniń shaıqalǵan tireýlerin nyǵaıtý; ekinshiden, eýropalyq isterde AQSH-tyń ústemdik ustanymdaryn qamtamasyz etý; úshinshiden, antıkeńestik baǵyttaǵy áskerı odaqty qurý negizderin daıyndaý. «Qyrǵı-qabaq soǵystyń» hronologıalyq sheńberi 40-jyldardyń ekinshi jartysynan, 80-jyldardyń sońy men 90-jyldardyń basyna deıingi halyqaralyq qarym-qatynastardyń damý kezeńin qamtıdy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys boıynsha burynǵy odaqtastardyń qarama-qarsylyǵy, birden soǵys aıaqtalysymen german máselesin talqylaýǵa kirisken kezde-aq baıqaldy. 1947 jyly kóktemde AQSH, Anglıa jáne Fransıa ókilderi KSRO-men buryn kelisken sheshimderinen ózderiniń bas tartatyndyqtary týraly málimdedi. Olar ózderiniń áreketterimen Germanıanyń jiktelýin arandatty. Osy kezeńde AQSH atom bombasyn ıelenýde, sodan keıin áskerı tehnıka men qarý-jaraqtyń jańa túrlerin damytýda óziniń basymdylyǵyn paıdalanýǵa umtyldy. «Qyrǵı-qabaq soǵys» arnasynda Batys elderi men KSRO Germanıanyń eki memleketke jiktelýin júzege asyrdy, Soltústik Atlantıkalyq odaq (NATO) qurý týraly kelisimge 1949 jyly 4 sáýirde Vashıngtonda qol qoıyldy. NATO quramyna AQSH, Anglıa, Fransıa, Italıa, Kanada, Belgıa, Golandıa, Portýgalıa, Danıa, Norvegıa, Ispanıa jáne Lúksembýrg kirdi. Keıinnen oǵan Túrkıa, Grekıa, 1955 jyly GFR, t.b. elder qosyldy.

1949 jyly qyrkúıekte KSRO óziniń atom bombasyn synap, qarýdyń osy túrine baılanysty amerıkan monopolıasyna qarsy núkte qoıdy. AQSH pen onyń odaqtastarynyń áreketi jaýap qaıtarý sharalaryn talap etti. 1955 jyly 14 mamyrda sosıalısik memleketterdiń ujymdyq qorǵanys odaǵy — Varshava Shartty Uıymy rásimdeldi. 1953 jylǵy sýtegi bombasyn sátti synaqtan ótkizý jónindegi Keńes úkimetiniń málimdemesi atom-ádrolyq qarý salasyndaǵy AQSH-tyń basymdylyǵy týraly ańyzdy túbegeıli joqqa shyǵardy. NATO men VSHU-nyń qurylýymen «qyrǵı-qabaq soǵys» kezeńinde halyqaralyq qarym- qatynastar júıesi men bir-birine qarama-qarsy eki dúnıe tolyq qalyptasyp boldy.

Mılıtarızm

Áskerı-saıası bloktardyń qurylýy jáne qarý-jaraqtyń strategıalyq túrlerin shyǵarýda jetistikterge jetýi ekonomıkanyń jappaı qarýlanýyna alyp keldi. Jappaı qarýlaný ulǵaıyp kele jatqan búkil óndiristi, áskerı jáne áskerı-ónerkásip qurylysyn qamtydy. AQSH ónerkásibiniń keıbir salalary tipti beıbit ýaqyttyń ózinde-aq tolyǵymen nemese edáýir shamada: atom — 100%-ǵa, avıasıa — 95%-ǵa, keme jasaý — 60%-ǵa áskerılendirildi. AQSH pen KSRO qarý-jaraqtardyń jańa túrlerin jasaýda ymyrasyz básekelester retinde kórindi. Jappaı qarýlaný tek eki qýatty derjavalar ǵana emes, NATO jáne VSHU blogyna kirgen memleketterdi de qamtydy.

KSRO men AQSH-tyń alǵash ret qasarysýy 1947-1953 jyldary baıqalyp, Eýropa elderiniń sheginen tys júrdi. Qarsy turýdyń alǵashqy satysy Azıa aımaǵynda boldy. Eki uly derjavalardyń aımaqta qarsy turýy:

— 1950-1953 jyldardaǵy Koreı soǵysynda;

— Taıaý Shyǵystaǵy daý-janjalda;

— 1947 jylǵy Úndi-Pákistan daý-janjalynda;

— 1946-1954 jyldardaǵy Úndiqytaı daý-janjalynda kórindi.

Koreı soǵysy (1950-1953 jj.)

Birigý qaǵıdalaryna qatysty eki koreı memleketteriniń arasyndaǵy ótkir qarama-qaıshylyktar 1950 jylǵy soǵystyń bastalýyna alyp kelip, KHDR jaǵyna KSRO men Qytaı shyqty. Basqynshylyqtan zardap shekken Ońtústik Koreıany BUU qoldap, munda AQSH-tyń jáne onyń odaqtastary — 15 memlekettiń áskerleri engizildi. Qıan-keski urystar men bombalaý eldi talqandap tastady. Ózderiniń saıası maqsattaryna jetpeı eki jaq Ýaqytsha bitimdi bekitip, onyń áseri búgingi tańǵa deıin jalǵasyp keledi. Taıaý Shyǵystaǵy daý-janjaldar. 1947 jyly 29 qarashada BUU-nyń Bas Assambleıasy Palestınany arab jáne evreı — eki memleketke bólý týraly qarar kabyldady. Sóıtip, Palestınanyń búkil aýmaǵy evreı (56%) jáne arab (42%) memleketterine bólindi. Ierýsalım qalasy BUU-nyń qamqorlyǵyna berildi. Ulybrıtanıa Palestınaǵa mandat berýden resmı túrde bas tartty. 1948 jyly 15 mamyrda Izraıl memleketin qurý týraly sheshim jarıalandy. Oǵan kelispegen kórshiles arab memleketteri (Egıpet, Iraq, Sırıa, Iordanıa, Lıvan, Saýd Arabıasy, Iemen) Izraılge qarsy soǵys qımyldaryn bastady. Soǵys arab memleketteriniń jeńilisimen aıaqtaldy. 1949 jylǵy Ýaqytsha bitimge sáıkes áli qurylmaǵan Palestına memleketiniń edáýir aýmaǵy Izraılge qosylyp, qalǵan aýmaqtary Iordanıa men Egıpetke ketti. Mıllıonnan asa palestınalyqtar bosqyndyq jaǵdaıda qaldy. Palestına máselesi uzaq jyldar boıy Izraıl jáne onyń aınalasyndaǵy arab elderiniń arasyndaǵy urys nysanyna aınaldy.

Úndi-Pákistan daý-janjaly

1947 jyly tamyzda Úndistannyń táýelsizdigi týraly Zań kúshine endi. Brıtandyq Úndistannyń ornyna 2 domınıon — Úndistan Odaǵy men Pákistan quryldy. Eldi dinı qaǵıdalar boıynsha bólý jáne jańa shekaralardy ornatý úndiler men musylmandardyń arasynda qandy qaqtyǵystardy týǵyzdy. Pákistan da, Úndistan da Jammý jáne Kashmır jerin óz aýmaqtaryna qosyp alýǵa umtyldy. Jammý men Kashmır 20-ǵa jýyq ulystar men taıpalardan turatyn tarıhı oblystar. Knázdiktiń 4 mln turǵyn halqy dinı jaǵynan birtekti emes. Turǵyndardyń 80%-ǵa jýyǵy musylmandar, qalǵandary úndiler, býddalyqtar jáne t.b. boldy. 1947 jyldyń sońynda Kashmırge Pákistannyń qarýly qosyndarynyń basa-kóktep enýinen Úndistan men Pákistannyń arasynda soǵys qımyldary bastaldy. Osy kezeńde Maharadja (úndilik dindegi bıleýshi) Kashmırdi Úndistanǵa qosý týraly sheshim qabyldap, nátıjesinde aýmaqtyń 2/3 bóligi Úndistan quramyna kirdi, al 1/3 bóligin osy kúnge deıin Pákistan ustap tur. BUU-nyń osy máseleni sheshýge jasaǵan kóptegen áreketteri sátsiz boldy.

Úndiqytaı daý-janjaly (1946-1954 jj.)

Revolúsıa jeńisiniń nátıjesinde, 1945 jyly 2 qyrkúıekte Vetnam Demokratıalyq Respýblıkasy jarıalandy. Fransıa otarlarynan aıyrylýdy qalamaı, AQSH pen Anglıa ımperıalıseriniń qoldaýyna súıene otyryp, respýblıkany joıýdy uıǵardy. Fransýz otarshyldary Ońtústik Vetnamdy basyp alyp, 1946 jyly kúzde búkil el kóleminde VDR-ge qarsy soǵys qımyldaryn bastady. Olar ózderiniń jeńisterine kámil senimdi boldy. Biraq olar qatty qatelesti. Vetnam halqy prezıdent Ho Shı Mınniń úndeýi boıynsha jalpyǵa ortaq qarsylasý soǵysyna kóterildi. KSRO-nyń bastamasy men Jenevada Úndiqytaı daý-janjaldarynyń máselesi boıynsha halyqaralyq konferensıa shaqyryldy. 1954 jyly 20 shildede Vetnamda, Laosta jáne Kambodjada soǵys qımyldaryn toqtatý týraly kelisimge qol qoıyldy. VDR men Ońtústik Vetnam arasynda 17 paralel boıynsha demarkasıalyq shekara ornatyldy. Bul ýaqytsha demarkasıalyq shekara boldy. Jeneva kelisimi 1956 jyly Vetnamdy demokratıalyq bastamalarǵa biriktirý úshin jalpyǵa birdeı erkin saılaýshylar ótkizýdi qarastyrdy.

---