InfoHub Logo

Ekologıalyq júıeler týraly uǵymǵa alǵash ret 30-y jyldary A. Tenslı (1935) túsinikteme jazdy. Reseıde osyǵan jaqyn bıogeosenoz týraly uǵymǵa 1944 jyly N. Sýkachev (1880-1967) túsinikteme berdi. Qazirgi kezde ekologıalyq júıeler týraly uǵymǵa belgili bir aýmaqtaǵy tiri jáne óli elementterdiń jıyntyǵy jatady. Ekologıalyq júıeler tiri organızmderden (bıosenozdardan) jáne tirshilik ortasy — janama (atmosfera) jáne bıojanamadan (topyraq, sý aıdyny jáne t.b.) quralady. Ekologıalyq júıeler keıde bir-birinen jeke bolsa, keıde eki ekologıalyq júıeniń arasy bir-birimen baılanysyp jatady. Ekologıalyq júıeniń mysalyna kólder, orman alqaptary jáne t.b. jatady. Ekojúıelerden bıomalardy ajyrata bilý kerek, bıomalar joǵaryda aıtyp ketkendeı, belgili bir geografıalyq aýdandaryndaǵy aýa raıy jáne topyraq beldemderinde kezdesetin organızmderdiń edeýir aýqymdy birlestigi.

Ekologıalyq júıeler bıosferanyń eń qarapaıym ólshem birligi bolyp sanalady. Sonymen qatar olar bıosferada bolatyn bıogeohımıalyq belsendiliktiń de qarapaıym ólshem birligi. Kez kelgen ekologıalyq júıede kún sáýlesiniń energıasyn qabyldaıtyn energetıkalyq tetik bolady. Ekojúıeniń qabyldaǵysh tetigi arqyly túsken jaryq energıasy entropıanyń kóterilmeýin qadaǵalaıtyn ekojúıede belgili bir rettilikti júzege asyrady.

                                                                                                                                                                                   Entropıanyń tómendeýi

Ekologıalyq júıeni kóldiń mysalynda qarastyrýǵa bolady. Kez kelgen ekologıalyq júıe sıaqty, kól de abıotıkalyq jáne bıotıkalyq bólikterden quralady. Ekojúıeniń abıotıkalyq (óli) bóligi aýadan, topyraqtan, sýdan, sýda erigen ottekten, kómirtektiń qos totyǵynan, beıorganıkalyq tuzdardan (fosfattar jáne hlorly natrıı, kalııden jáne kalsııden) jáne organıkalyq qosylystardan turady. Abıotıkalyq bólikterge temperatýra, jaryq, jel jáne gravıtasıalar da jatady, olar tiri bólikterge áser etedi.

Kóldiń bıotıkalyq (tiri) bóligine óndirýshi organızmder (prodýsentter), tutynýshy organızmder (koksýmentter) jáne ydyratýshy organızmder (redýsentter) jatady. Óndirýshi organızmderge, ıaǵnı avtotroftylar — kól jaǵalaýyndaǵy ósimdikter, kóp kletkaly jáne bir kletkaly qalqyp júrgen sý ósimdikteri (fıtoplankton), jaryq túsetin sý tereńindegi ósimdikter jatady. Óndirýshi organızmder qabyldaǵysh tetikten ótken energıa arqyly fotosıntez úrdisi kezinde sýdan organıkalyq zattar men kómirqyshqyl gazyn túzedi. Ekojúıelerdiń qýatynyń kórsetkishine olardyń ónimdiligi, ıaǵnı organızmder-prodýsentter denesinde kezdesetin organıkalyq zattardyń salmaǵy jatady. Ekojúıelerdiń ónimdiligi jaryqtyń mólsherine, sýdyń, topyraqtyń quramyna nemese sýdaǵy organıkalyq jáne mıneraldyq qosylystardyń mólsherine baılanysty bolady.

Organıkalyq zattardy paıdalanýshy-organızmderge (koksýmentter) geterotroftar jatady, olardy birinshi jáne ekinshi qatardaǵy paıdalanýshylar dep bóledi. Birinshi qatardaǵy paıdalanýshylarǵa shóp qorekti janýarlar, ekinshisine — et qorektiler jatady, ol birinshi qatardaǵymen de qorektenedi. Qurtýshy-organızmder -bakterıa jáne sańyraýqulaqtar, olar óndirýshi-organızmderdiń ólgen kletkalarynyń «óli» protoplazmasyn ydyratady (organıkalyq qospalar) jáne paıdalanýshy-organızmderdi tómengi molekýlaly organıkalyq jáne beıorganıkalyq qospaǵa deıin ydyratady. Organıkalyq qospalardy keıinen qurtýshy-organızmder paıdalanady, al beıorganıkalyq qospalardy ósimdikter paıdalanady. Sonymen ekologıalyq júıeler barysynda zattardyń jáne energıanyń almasýy júredi.

Biz, ekologıalyq júıe esebinde adamdy eseptemeı tabıǵı júıeni (kóldi) qarastyrdyq. Biraq kóptegen ekologıalyq júıeler adamnyń qatysýymen júredi. Sondyqtan ekologıada adamnyń jeke darasy jáne olardyń birlestikteri (qaýymdastyǵy) dep bóledi. Keıbir jeke daralardyń ekologıasynyń qasıetteri ózgerip jatqan tirshilik ortasyna, árbir jeke dara ózderiniń ishki fızıologıasyna, tirshilik ortasynyń ózgerip turatyn jaǵdaılaryna «beıimdeý» kerek. Jeke dara qorekpen birge energıa alady jáne ony óziniń fızıkalyq jáne ıntelektýaldyq qajetine, organızmde ótip jatqan zat almasý úrdisterine, ósýine jáne t.b. jumsaıdy. Jeke dara organızmindegi neırogýmoraldy retteýshiliktiń nátıjesinde óz denesinde temperatýranyń túraqty bolýy, qajetti sý mólsheriniń, ottektiń, sýtektiń, NaCI, ýgdevodtardyń, beloktardyń jáne basqa da qosylystardyń qajetti mólsheri saqtalady. Jek dara organızmge patogendi faktorlar enýine qarsy adamnyń terisi, antıdeneleri, fagosıtteri jáne basqa da qorǵanysh faktorlary kedergi jasaıdy. Sezim músheleri, júıke júıesi, tirek-qımyl músheleri jeke daranyń qoregin, óz toptaryn tabýǵa, jaýlarynan qorǵanýǵa múmkindik berip, ózderine qajetti qolaıly jaǵdaılardy qamtamasyz etedi. Árbir jeke dara ózgerip turatyn aýa-raıyna beıimdele alady. Osynyń barlyǵy jeke daranyń ishki fızıologıasy men qorshaǵan tirshilik ortasy arasyndaǵy dınamıkalyq ekvılıbrıýmniń bolýyna jaǵdaı jasaıdy.

Biraq adamdar da birlestik quramyna kiredi. Osy birlestikter quramyna adamǵa qajetti ósimdikter men janýarlar jatady, sebebi olar qajetti qorek bolady jáne basqa da qajetterin óteıdi. Olaı bolsa, ekologıalyq júıelerdiń abıotıkalyq faktorlaryn eskere otyryp, sol ortada tirshilik etetin adamdar birlestigi men tirshilik ortasy da jatady. Ekologıalyq júıelerde adam basty oryn alady, ol júıeler kólemi jáne qurylymy jaǵynan alýan túrli, sondyqtan ony jikteý qıynǵa soǵady. Soǵan qaramastan aýyl, qala jáne basqa da eldi mekender adamdardyń ekologıalyq júıeleriniń ortalyǵy bolyp sanalady.

Ekologıalyq júıeniń barlyq elementteri bir qurylymdy bir jıyntyqty quraıdy jáne olar bir-birimen qorektik tizbek arqyly baılanysqan, ıaǵnı tutynýshy-organızmder bastapqy qorekke qajetti energıa kózin (Kún) óndirýshi-organızmder arqyly (kóptegen qorektik tizbektiń sońy adamǵa kelip tireledi) ydyratýshy-organızmderge beredi.

Qorektiń tizbektiń ózine tán erekshilikteri bar. Olardyń sany árbir ekojúıede esepteýli, sebebi árbir qorek tizbeginiń jeke bólimderinde ótkizý kezinde belgili bir mólsherde energıa joǵalady. Sonyń nátıjesinde ónimniń mólsheri árbir tizbede azaıyp otyrady. Mysaly, 10 000 kg baldyr 1000 kg sý býynaıaqtylaryna qajetti zattar jınaýǵa, al 10 kg balyq — adamǵa qajetti 1 kg zat jınaýǵa jetedi. Sonymen qorektik tizbek pıramıda sıaqty, ol birneshe trofıkalyq deńgeıden turady. Bulardyń bastapqy kezinde fotosıntezge qatysatyn bakterıalar tur, olar kelesi deńgeılerge, al osy organızmder odan joǵarydaǵy kelesi deńgeılerge jáne t.b. qorek bolady.

---