InfoHub Logo

Qazaq halkynyń án-kúı óneri qyz uzatýdaǵy syńsý, kelin túsirýdegi jar-jar men betashar, sábı dúnıege kelgendegi besik jyry, shildehana, ómirmen qoshtasýdaǵy joqtaý, toı-tomalaqtar, jyrmen kórkemdelgen kóńildi otyrystar, uzaq joldy qysqartý úshin yńyldap án aıtý men sýyryp salma aıtystar qazaq ómiriniń ejelden kele jatqan óshpes máńgilik dástúri, poetıkasy. Qýanyshta da, shabyttanǵanda da án aıtylady. Án qudiretimen kóńil serpiledi, ne jubatylady. Rasynda, Ahmet Jubanov aıtqandaı: «Án-kúı dese qazaq ishken asyn jerge qoıady».

Qaı dáýirde bolmasyn qazaq halqy óleńniń, ánniń, tapqyrlyq jáne naqyl sózdiń, maqal-máteldiń, uıqastyryp shýmaq qurýdyń sheberi. Oǵan tabıǵat sulýlyǵy, at júıriktigi, ań aýlaýshylyq, saıatshylyq, mysal bola alǵan. Batyrlyq jáne lırıkalyq jyrlar, ańyzdar, ertegiler aıtý ásirese aıtystarǵa qatysý, osylardyń bári qazaq halqynyń tabıǵatynan daryndylyǵyn baıqatady. Qazaq jyrshylary uzaq saryndy baıyrǵy erlik jáne lırıkalyq poemalardy jatqa aıtyp, urpaqtan urpaqqa aýyzsha jetkize bildi.

Án-kúı óneriniń damýy

Asan Qaıǵy, Buhar jyraý, Sypyra jyraý, Mańǵystaý óńirinen shyqqan Muryn, Qashaǵan, Sáttiǵul jáne taǵy basqa iri-iri tulǵalar talaı jyrlardy ómirge ákeldi. Bizdiń taqyrybymyz mýzyka óneriniń sańlaqtary jaıly. Aldymen qazaqtyń mýzykalyq aspaptary týraly derek bergen jón. Óıtkeni, olar urpaqtan-urpaqqa mıras bolyp kele jatqan mádenı mura. Ǵalym Bolat Shamǵalıuly Sarybaev 1964 jyldan bastap qazaq mýzyka aspaptaryn túbegeıli zerttep shyqty. Ol Qazaqstannyń, Mońǵolıanyń aımaqtaryn sharlady, sheber O.Beısebaevpen birge kóptegen umyt qalǵan mýzykalyq aspaptardyń túrlerin jasap, jetildirdi. Bolat Sarybaevtyń mýzykalyq aspaptar jınaýdaǵy eńbegine, shartarapty sharlap jınaǵan muralaryna qalaısha tańqalmassyn! Qazaq mýzykasynyń, án-kúı óneriniń atasy dep VII -VIII ǵasyrlarda ómir súrgen Qorqyt ata atalady. Onyń el ishinde saqtalǵan «Qorqyt kúıi, Qorqyt saryny», «Qorqyt tolǵaýy», «Arystanbab», «Táńirkúı» jáne taǵy da basqa shyǵarmalary bar.

Ǵulama fılosof Ábý Nasyr ál-Farabı mýzykatanýshy bola aldy, ózi saz aspabynda oınaǵan, án salǵan, sonymen qatar án-kúı shyǵarǵan. Onyń «Mýzykanyń uly kitaby» atty shyǵarmasy mýzyka ári fızıka men matematıka týraly qaǵıdalaryn da qamtıdy. Ol mýzykanyń tájirıbelik jáne teorıalyk negizderin, mýzyka teorıasyn jańadan qalyptastyrdy. Qylqobyz qazaqtyń ysqyly, ishekti mýzykalyq aspaby bolyp eseptelinedi. Qobyz týraly túp nusqa derekter Qorqyt ata esimimen tyǵyz baılanysty. D.Tezekbaev qobyzdyń ishekterin ekiden tórtke deıin jetkizdi. Qobyz-prıma, qobyz-alt, qobyz-kontrabas bolyp damytyldy.

Qorqyt atadan keıingi belgili qobyzshy sazger, kyl qobyzda oınaýdyń asqan sheberi Yqylas Dúkenuly 1843 jyly Qaraǵandy oblysynyń Jańaarqa aýdanynda týdy. Ákesi Dúken osy ónerge baýlyǵan. Yqylas qobyzdyń dybys kólemin baıytty, yrǵaǵyna utymdy ózgerister eńgizdi. Onyń kúıleri — «Yqylas kúı», «Qońyr kúı». «Kertolǵaý», «Erden kúı», «Jez kıik», «Qambar — Nazym», «Aqqý» jáne taǵy basqalar. Yqylastyń uly Túsipbek te áke izin jalǵastyryp, sheber qobyzshy bolǵan. Yqylastyń qobyz aspabynda oınalatyn kúıler murasyn 20-ǵasyrǵa Dáýlet Myqtybaev pen Jappas Qalambaev jetkizgen. D. Myqtybaevtyń sheberligin Ahmet Jubanov «Ǵasyrlar pernesi» jáne Bolat Sarybaev «Qazaqtyń kóne aspaptary» kitabynda ataǵan. Jappas Qalambaevtyń «Ker tolǵaýy», «Juman kúı», «Qazaq marshy», «Eńbek marshy», «Amangeldi marshy» jáne taǵy da basqa án, romans, kúıleri bar. Osyndaı derekterdi mýzyka zertteýshisi Pernebek Momynuly «Qazaqtyń mýzyka tarıhy» atty kitabynda keltirgen.

HİH-HH ǵasyrlarda Birjansal Qojaǵulov, Aqanseri Qoramsauly, Muhıt Meralıev, Abaı, Balýan Sholaq Baımýrzın, Jaıaý Musa Baıjanov, Mádı Bapıev, Ybyraı Sandybaev, Qúltýma Sarmuratov, Estaı Berkimbaev, Áset Naımanbaev, Nartaı Bekejanov, Kenen Ázirbaev, Ámire Qashaýbaev, Qalı Baıjanov, Qasymjan Babaqov, Temirbolat Arǵynbaev, taǵy da kóptegen ánshi-sazgerler ómir súrdi.

Óz ánderin oryndaǵan sazgerler qataryna Ǵabbas Aıtbaev, Jarylǵapberdi Jumabaev, Shashýbaı Qoshqarbaev, Qalqa Japsarbaev, Qudaıbergen Álseıitov, Sátmaǵanbet Ahmetov, Marıa Rekına da (halyq ony Marıam Jagorqyzy dep ataıdy) qosylady. Asqaq ánshiler qatarynda Ámire Qashaýbaev, Kúlásh Baıseıitova, Qurmanbek Jandarbekov, Qanabek Baıseıitov, Elýbaı Ómirzaqov, Qalybek Qýanyshbaev, Manarbek Erjanov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev, Júsipbek Elebekov, Májıt Shalqarov, İlıas Sháımerdenov, Nuǵyman Ábishev, Júsip Seıilov, Rahıa Qoıshybaeva, Jamal Omarova, Baıǵalı Dosymjanov, Ánýar Úmbetbaev, Káýken Kenjetaev, Shabal Beısekova, Rabıǵa Esimjanova, Májıt Shalqarov, Tamty Ibragımova, Naǵıma Ábilova esimderin ataý kerek. Bıshilerdiń eń basynda Shara Jıenqulova, Nursulý Tapalova, Sara Kósherbaeva turary sózsiz.

Qazaqtyń klasıkalyq dombyrashylary, kompozıtorlary

A.V. Zataevıch qyrýar eńbek atqaryp, qazaqtyń ár aımaktaryn aralap, «Qazaq halkynyń 1000 áni» jáne «Qazaq halqynyń 500 án men kúnin» jınady. Keıbirin notaǵa túsirdi. «Meniń qymbatty jigitterim, bul asharshylyq, sýyq jyldarda jáne juqpaly aýrýlar kezinde sizdermen birge jınaǵan eńbekti ózderińe qaıtaryp otyrmyn. Sizder bilesizder, tamasha halyq ánderińizdi tek qapamen jınap qoıǵan joqpyn, sizderdiń tikeleı qatysýlaryńyzben, ulttyq jetistikterdiń umytylmaýy jáne buzylmaýy úshin olardy jınadym», — dep A.V. Zataevıch jazǵandy. Odan keıin áli de qaǵaz betine túspegen ánder men kúıler az emesti. Olardy notaǵa túsirý qajet edi. Mine, osy ıgilikti isti, qyrýar eńbekti tereń izdenispen akademık Ahmet Jubanov iske asyrdy. Qazaqtyń klasıkalyq dombyrashylary, kompozıtorlary Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Dına Nurpeıisova, Táttimbet, Qazanǵap, Baıserke, Abyl, Yqylas shyǵarmashylyqtaryn túbegeıli zerttedi. Ol «Ǵasyrlar pernesi» atty monografıasynda: «Keń dalany meken etken qazaq jurtynyń eń aıaýly da qasıetti mýzykalyq aspaby — dombyranyń birde kúmbirlegen, birde tyńq-tyńq shertilgen oıly dybysy qulaqqa jaǵymdy, júrekke jaqyn, onyń kúmisteı syńǵyrlaǵan úni talaı syrdyń basyn qaıyrady», — dep jazdy.

Akademık Ahmet Jubanov Qazaqtyń memlekettik Qurmanǵazy atyndaǵy akademıalyq halyq aspaptary orkestriniń negizin qurdy, kúıshilerdiń jáne sazgerlerdiń shyǵarmashylyǵyn, ómir-baıanyn uzaq jyldar zerttedi, osy baǵytta «Qurmanǵazy» jáne «Ǵasyrlar pernesi» kitaptary jaryk kórdi; «Zamana bul — buldary» atty monografıasynda qazaqtyń ánshi-kompozıtorlarynyń, átıi-oryndaýshylarynyń ómirbaıanyn, shyǵarmalaryn, oryndaýshylyq sheberligin keńinen tanytty; Qurmanǵazy atyndagy Qazaq ulttyq konservatorıasynyń uzaq jyldar boıy basshysy boldy, kóptegen shákirtterdi qanattandyrdy; Qanysh Sátbaevpen birigip, Qazaqtyń Ulttyq ǵylym akademıasyn qurýshylarynyń biri boldy. Oǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń halyq ártisi ataǵy berildi.
D.Kabalevskıı: «Jubanov — olısotvorenıe togo ýdıvıtelnogo po stremıtelnostı rosta kazahskoı mýzykalnoı kúltýry, vyzyvaet spravedlıvoe ýdıvlenıe ı konechno ogromnoe voshıshenıe».

I.Q. Qaraqulov: «Ahmet Jubanov aldynda kimge shynaıy, tunyq qazaq mádenıeti, onyń mýzykalyq bóligi qymbat bolsa, sol tańqalmaq». Z.S. Kedrına: «Eslı Mýhtar Aýezov v dnı moeı molodostı, v nachale 30-h godov, otkryl dlá mená ývlekatelnyı mır kazahskoı kúltýry, poezıı, narodnogo eposa, sovremennyh pısanıı kazahskıh sovetskıh pısateleı, to Ahmet Jýbanov rasshırıl etot mır, raskryv peredo mnoı glýbıny kazahskoı narodnoı mýzykı». N.G. Jıganov: «Trýdno predstavıt kúltýrý kazahskogo naroda bez ımenı talantlıvogo ýchenogo A. Jýbanova», — dep baǵalady.

Qazaq eliniń mýzyka ónerin ǵylymı turǵyda zerttelýi

Almatynyń mýzykalyk-dramalyq tehnıkýmy janynan 1933 jyldyń 22 sáýirinde ǵylymı-zertteý jáne mýzykalyq tájirıbe sheberhanasy uıymdastyryldy. Ony basqarý Ahmet Jubanovqa tapsyryldy. Bul jumystarǵa Evgenıı Brýsılovskıı, dombyrashylar Mahambet Bókeıhanov, Lukpan Muhıtov mýzyka aspaptarynyń sheberi aǵaıyndy Romanenkolar tartyldy.

Kóptegen án-kúılerdi Ámire Qashaýbaev, Isa Baızaqov, Mahambet Bókeıhanov, Luqpan Muhıtov jáne Manarbek Erjanovtardyń oryndaýymen jazylyp alyndy. Ahmet Jubanov Qurmanǵazynyń, Dáýletkereıdiń, Abyldyń, Táttimbettiń, Qazanǵaptyń, Yqylastyń, Sarmalaıdyń jáne Seıtektiń kúılerin taspaǵa túsirdi. Ónerdiń shalqyǵan aıdynyna Dına Nurpeıisova, Mahambet Bókeıhanov, Luqpan Muhıtov, Naýsha Bókeıhanov, Qalı Jantileýov, Meńdiǵalı Súleımenov, Ábiken Hasenov, Smaǵul Kóshekbaev, Jappas Qalambaev, Murat Óskenbaev, Dáýlet Myqtybaev jáne kóptegen ónerpazdar shyqty.

«Qazaq orkestriniń týýy 30 jyldardyń basyna kelip tireledi»,-dep mýzyka zertteýshisi Bısenǵalı Ǵızatov jazdy. Bastapqyda ansámbl quramynda on jeti adam óner kórsetti. Bul ansámbl qazaqtyń ulttyk orkestriniń negizin qalady. Onyń jetistigi 1934 jyly halyq óneri qaıratkerleriniń jalpy qazaqstandyq baıqaýynda koǵamdyq tanymaldyqqa ıe boldy. 1934 jyldyń tamyz aıynda orkestrdi uıymdastyrýdaǵy eńbek jemisti aıaqtaldy. Orkestrdiń alǵashqy dırıjerligin Ahmet Jubanovtyń ózi atqardy. Bul orkestr 1935 jyldyń jazynda Qazaqstan oblystaryna ónerlerin kórsetýge attandy. 1936 jyldyń 25 mamyrynda Máskeýdiń Úlken teatrynda Ahmet Jubanovtyń basqarýymen Qurmanǵazynyń «Saryarqa», «Adaı», «Serper», «Balbyraýyn», «Kóbik shashqan», Dáýletkereıdiń «Qosalqa», halyq áni «Qyzyl bıdaı» oryndaldy. Sonda «Pravda» gazeti: «Pozavchera vecherom my bylı v stepı. Vdalı sınelı snejnye gory. Spokoınaıa, kak pesná, strýılas reka. Byl prazdnık», — dep jazdy. Oǵan qosa «Izvestıa» gazeti de Qazakstan ártisteriniń, sonyń ishinde halyq aspaptary orkestr ujymynyń úlken jetistigin oryn-dy atap ótti.

1938 jyldan bastap A.Q. Jubanovtyń shyǵarmashylyqpen aınalysýyna baılanysty ár kezderde orkestrdi Latıf Hamıdı, Málik Jappasbaev, Shamǵon Qajyǵalıev basqardy. 1933 jyly Almatyda mýzykalyq stýdıa, al 1934 jyly mýzykalyq teatr quryldy. 1937 jyldan bastap mýzykalyq teatr Qazaq opera jáne balet teatry dep ataldy. Oǵan 1941 jyly akademıalyq mártebe, 1945 jyly Abaı esimi berildi. Osy jyly teatrda E.Brýsılovskııdiń halyk mýzykasy negizinde jazylǵan tuńǵysh ulttyq operasy «Qyz Jibek» qoıyldy. Oǵan ilese kompozıtordyń «Jalbyr» (1935 j.) jáne «Er Tarǵyn» operalary sahnalanyp, úlken jetistikke ıe boldy. Budan keıin Muhtar Áýezov Qazaq memlekettik akademıalyq drama teatr sahnasynda A.Jubanov pen L.Hamıdıdiń «Abaı», «Tólegen Toqtarov», M.Tólebaevtyń «Birjan sal», N.Tilendıevtiń «Altyn taýlar», S.Muhamedjanovtyń «Aısulý», E.Rahmadıevtiń «Qamar sulý», «Dala shuǵylasy», «Alpamys», sonymen qatar, jerjúziniń klasıkalyq kóptegen operalary qoıyldy.

Qazaqstannyń kásibı balet óneri XX ǵasyrdyń 30-jyldarynda qalyptasty. 1934 jyly mýzykalyq stýdıada M.Arsbıshevanyń jetekshiligimen balet grýppasynyń shymyldyǵy túrildi. 1935 jyly Qazaq mýzyka teatry qurylǵanda onyń janynan balet bólimshesi baǵdarlamasyna klasıkalyq bı sabaqtary engizildi. Osy turǵyda Sh.Jıenqulova, N.Tapalova, Q.Qarabalınova, H.Baızaqov jáne basqalar kásibı bıshiler qataryna kirdi. 1938 jyldyń 24 maýsymynda tuńǵysh ulttyq týyndy Z.Velıkanovtyń «Qalqaman — Mamyr» baletiniń tusaýy kesildi. Balettiń lıbrettasyn Muhtar Áýezov jazdy, qoıylymnyń baletmeısteri L.Jýkov, sýretshisi O.Tańsyqbaev.
40-jyldarda Almaty opera jáne balet teatry qabyrǵasynda klasıkalyq baletter — «Aqqý kóli», «Koppelıa», «Shopenıana», «Jızel» ıgerildi jáne V.Velıkanovtyń «Qambar — Nazym» baleti qoıyldy.

Dáýren Ábirov Almaty horeografıa ýchılıshesinde, Máskeý teatr óner ınstıtýtynda bilim alǵan qazaqtyń tuńǵysh baletmeısteri. Ol Qazaqstan horeografıasynyń qalyptasýyna úlken úles qosty. 50 jyldardyń ishinde M.I. Chýlakıdiń «Jastyq», Ch.Pýnvı, R.M. Glıer men S.Vasılenkonyń «Esmeralda», F.Z. Iarýlınniń «Shýrale», N.Tilendıev, L.B. Stepanov pen E.M. Manaevtyń «Dostyq jolymen» jáne taǵy da basqa baletter sahnada qoıyldy. Ǵazıza Jubanova men Záýirbek Raıbaev birlesken «Aq kus», Evgenıı Brýsılovskııdiń «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», A.Adannyń «Jızel», B.V. Asafevtiń «Baqshasaraı haýyzy» baletteri jetistikterge jetti. Qazaq ónerinde daryndy kompozıtor Ǵazıza Ahmetqyzy Jubanovanyń «Hırosıma» operasyn jurtshylyq asa joǵary baǵalady.

Sımfonıalyq janrda V.V. Velıkanovtyń «Qazaq sımfonıasy», E.Brýsılovskııdiń birneshe sımfonıasy, S.Muhamedjanovtyń «Ǵasyrlar úni» oratorıasy, M.Tólebaevtyń «Jastyq» súıtalary, Ǵ.Jubanovanyń «Jiger», «Dala qyzy», «Jalǵyz emen» shyǵarmalary mýzyka mádenıetiniń bıik jetistikteri. B.Baıqadamov, N.Tilendıev, S.Kerimbaev, Sh.Qaldaıakov, Á.Esbaev, Á.Beıseýov jáne taǵy basqa kompozıtorlardyń ánderi kópshiliktiń qalaýlylaryna aınaldy.

Qazaq ulttyq óner akademıasy

Qazaqstan kompozıtorlar odaǵynyń, árbir oblystarymyzdyń ortalyǵynda fılarmonıalardyń, Almatyda «Qazaq konsert» birlestiginiń, «Gúlder» án-bı ansambliniń, Qazaqstannyń memlekettik vokaldy-horeografıalyq ansambliniń, Qazaqstan hor kapelasynyń, Qazaqstannyń úrmeli orkestriniń, Qazaq radıosy horynyń, sondaı-aq mýzykalyq oqý oryndarynyń Almatyda jáne oblystar men keıbir aýdan ortalyqtarynda daryndy balalarǵa arnalǵan mýzykalyq mektepterdiń (ýchılısheler, kolejder), Almaty horeografıalyk ýchılıshesiniń, T.Júrgenev atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademıasynyń, uıǵyr jáne koreı mýzykalyq-drama teatrlarynyń qurylýy, Astanada Qazaq ulttyq mýzyka akademıasynyń, J. Elebekov atyndaǵy estrada-sırk ýchılıshesiniń qurylýlary — Qazaq topyraǵynda mýzyka óneriniń órkenıetti damýyna tikeleı pármendi yqpal etti. Mýzyka týyndylaryn oryndaıtyn ujymdar men ónerpazdardyń shyǵarmashylyq jolymen Respýblıka qaýymyn keńinen tanystyrýda, nasıhattaýda Qazaq radıo jáne televızıa arnalary zor áserin tıgizdi, ári qaraı bul baǵyt órleı túsýde.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet mınıstrligi bıylǵy jyldyń 1-toqsanynda halqymyzdyń maqtanyshy, sarqylmas mádenı qory bolyp baǵalanatyn 1000 kúılerden turatyn úntaspany jaryqqa shyǵardy. Muny mádenı muramyzdy máńgi saktaýdaǵy maqsat etken úlken úrdis dep tanımyz. Bul qundy isti QR Mádenıet mınıstri Muhtar Qulmuhamed basqardy. Osy baǵytta Birjan sal, Muhıt, Aqan seri, Úkili Ybyraı ánderin belgili ánshilerdiń oryndaýynda, olarǵa qosa Kenen Ázirbaev, Ámire Qashaýbaev, Kúlásh Baıseıitova, Manarbek Erjanov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev, Baıǵalı Dosymjanov jáne taǵy da basqa dúnıe salǵan ánshi tarlandarymyzdyń úntaspalaryn shyǵarý ıgilikti is bolar edi.

---