InfoHub Logo

(Bul Keńes jazýshynyń óz sózimenen ózgertilmeı basyldy) 

Bir keýde-pendeniń dúnıede jasaýy, bar bolyp turýy úshin jan-rýh kerek. Bir halyq, bir eldiń de dúnıede bir mıllet, el bolyp jasaýy, tirlik etýi úshin til kerek, ádebıet kerek. Jansyz keýde dúnıede jasaı almas, shirip, topyraqqa aınalyp joq bolar! Tili, ádebıeti bolmaǵan mıllettiń de tap sol jansyz keýdeden aıyrmasy bolmas, ózine aıyrym ádebıeti bolmaǵan mılletter de dúnıede jasaı almas. Jasar biraq jasaýy uzaqqa barmas. Ádebıeti ıaǵnı jany bar mılletterge azyq bolar, jem bolar, sóıte, sóıte ol mıllet ózi de dúnıeden joq bolar! 

Til-ádebıet bir mıllet úshin álbette kerek. Onyń kerektigi týrasynda jazylmaq sózderdiń bárinde bul orynda jazyp bitirý múmkin emes. Ol týrada neshe tom kitaptar jazylsa da az. Sondyqtan men bul orynda ádebıet týrasynda jazylmaq sózderdiń jalǵyz-aq – «Fáháristi» ǵana jazamyn: 

Til-ádebıet bir mıllettiń jany hám rýhy-dúr. 

1) Sáne ǵalıa toply qaǵıdaly bir ádebıetke málik bolmaǵan bir mıllettiń jansyz keýdeden eshbir aıyrmasy joq-dúr. 

2) Ádebıeti bolmaǵan mıllet tili shyqpaǵan jas bala kebi-dúr. Sebebi, óziniń basyndaǵy qaıǵy hám shattyqtaryn basqalarǵa aıtyp túsindire almas. Sol sıaqty ádebıeti bolmaǵan mıllet te óziniń basyna kelgen qaıǵy-qasiretti, shattyq ýa qýanyshtardy bir-birine aıtyp uq- tyrýdan ǵajyń bolar. Basqa súıektes ýa jynystastaryn óziniń qaıǵy ýa shattyqtaryna ortaqtastyrýǵa kúshi jetpes. Solaısha aıyrym bir mıllet, el bolyp jasaý úshin lázim hám kerekti bolǵan beriktik, yntymaq, bir-birine járdem etý kebi shaıyrlardyń olar mahum bolar. 

3) Dúnıede bir mılletti óz basyna aıyrym bir mıllet etken, hámmáda bir mıllet pen ekinshi bir mıllet arasyn jýyqtatqan, bir-birine biriktirip eki mılletti bir mıllet qalpyna keltirgen sebepterdin, eń zorysy da til ýa ádebıet-dúr. Báná ǵalıa ózine aıyrym ádebıeti bolmaǵan bir mıllát balalary da ózderiniń mılletterin saqtaı almas. Saqtaı almaýlary ústine ózderinen joǵary bolǵan ekinshi bir mıllettiń til ýa ádebıetin úırense, onyń tiline de ádebıetine de jany hám keýdesimen ǵashyq bolar! Óz til ádebıetin umytar, tilimen birge óz mılletin de umytar. Bara-bara sol ekinshi mılletke sińip, oǵan bala bolar. Balalaryna jastan óz tilin jaqsy úıretpegen, olardyń kóńilderine qury ógeı ana sıaqty tárbıe etken mıllet te keleshekte balalarynan ózinin, qylǵan jaqsylyǵy, bergen tárbıesi dárejesinde ǵana haqy alar, jaqsylyqty kórer. Balalary da oǵan ógeı anaǵa qaraǵan kózben qarar. Mıllet pen balalary arasyndaǵy bul ala kózdik, shafeǵatsyzdyq mıllettiń ... aqyrynda bitýine sebep bolar. Mine, osy sebepter úshin emes pe, bul zamanda bir mıllet ózinen kúshsiz bolǵan ekinshi mıllettiń mıllettigin tiline, oǵan bir ketik jasaıyn dese eń aldymen ol beıshara mıllettiń tiline, ádebıetine balta shabady. Óz ádebıeti olardyń ana tili ornynan taratýǵa ájáıád qylady. Óz ana tilin ana sútimen birge emgen óz ádebıetiniń baǵasyn bilip, dámin sezgen mıllet balalar óz tiline ata-anasynan artyq qurmet eter. Til ýa ádebıetin joǵaltpas úshin janyn da pıda eter... Zamanymyzda kúshti mıllet pen kúshsizder ıakı hakim mıllet pen myhykúmlár arasyndaǵy... janjaldardyń kóbisi osy til, ádebıet máselesinen qozǵalady. 

4) Til-ádebıet dúnıedegi barlyq baqyt saǵadattyń, ǵylym-ónerdiń, din ýa mádenıettiń asyly-dúr. Kisini kisilik dárejesine ilestiretuǵyn, mádenıet jolyna kiretuǵyn bu nárselerdiń ádebıeti bolmaǵan bir mıllet arasynda taralyp, tamyr jaıýy múmkin emes... Joǵaryda aıtylǵan sóz- der bir mıllet adamdarynyń dúnıe tirligi úshin jeıtin tamaq, dem ala- tyn aýa, ne qadar bolsa, til ýa ádebıettiń sol qadar kerek ekendigi biraz ańlansa kerek. 

Endi biz óz jaıymyzǵa kelelik: biz de «qazaq» atanǵan bir mıllet elmiz. Sanasaq, sanymyz bes-alty mıllıonǵa tolady. Bizdiń de ózimizge aıyrym til-ádebıetimiz álbette bar. Joq bolsa ony boldyrýǵa, kómilip jatqan mol qazynany dúnıe júzine shyǵarýǵa, úlken-kishi barshamyz da boryshty hám mindettimiz. Shonkı bizdiń dúnıede bir mıllet bolyp jasaýymyz onsyz múmkin emes. Túrki rýlary arasynda qazaq, tiliniń eski hám sózdikke baı, eski bolǵandyǵy úshin de bek saf, naǵyz til ekendigi jurtqa maǵlum. Naǵyzdyǵy, baılyǵy jaǵynan qaraǵanda tilimiz Osman hám tatar, keı basqa týǵandarymyzdyń tilderinen kóp alda-dúr. İlıkın ádebı jaǵynan qaraǵanda tilimizdiń olardyń tilderinen artta ekendiginde ińkár aıtyp bolmaıdy. Biz bul orynǵa qadar bir mıllet úshin til ádebıettiń ne qadar kerek bolǵandyǵy, qazaq ta bir mıllet, ulyqtan onyń da ózine aıyrym bir ádebıeti bolarǵa kerek ekeni biraz ańlatsaq kerek. Qazaq tiliniń sóziniń kóptigi, sózdiginiń moldyǵy sebepti – baı, eskiligi, jat sózderden salamat bolǵandyqtan bek saf, naǵyz ekendiginde biraz sóıledik. Bul sózderdi sóıleýin sóılesek te oqýshylar arasynda bul sózderdi unatpaýshylar bálkı oǵan ashýlanýshylar da bolar? Qazaq tilin eski hám baı til dep maqtaǵany, ádebı til emes dep jamandaǵany qalaı? Munyń bastan-aıaq ádebıet dep qaqsaǵany ne nárse?–dep súrdýshylar da bolar. Báná ǵalıa men oqýshylardyń ashýlaryna, suraýlaryna oryn qalmas úshin keleshekte ádebı til hám ádebıet ne nárse ekenin oqýshylarǵa uqtyramyn.

---