InfoHub Logo

İshine shyntaq aınalmaıtyn,
Ejireı degen ulyń bolady.
Aqyl aıtsań aýyryp qalatyn,
Bedireı degen qyzyń bolady.
Aldyńnan kes-kestep ótetin,
Kekireı degen keliniń bolady.

Móńke bı

«Zamanyna qaraı adamynyń» kebin kıdik pe, álde, «tártipke baǵynǵan qul bolmaıdyny» esten shyǵaryp aldyq pa, áıteýir, qazirgi tańda úıdegi tártip, túzdegi tárbıe jaǵy aqsańdap turǵanǵa uqsaıdy. Kópke topyraq shashýdan amanmyn tek, keıbir jastardyń keı nárselerin kórip, qarynyń ashady. «Jas ýaqytta kóńil-gúl» árıne, biraq sol gúl kóńil ómirdi gúldendire almasa onysynan ne paıdy? Aldyńǵy tolqyndaǵy aǵalarymyz, ájelerimiz jastarǵa qarap súısine almaıdy ma dep qorqamyn. Kezinde Móńke bıimiz boljaǵan zaman aqyr týdy ma, álde?

Domalaq-domalaq dáriń bolady,
Jastarǵa bıligi júrmeıtin káriń bolady.
Erteńine senbeıtin kúniń bolady,
Betińnen alyp túsetin iniń bolady.
Alashubar tiliń bolady,
Dúdámaldaý diniń bolady.

Jalǵan deıin deseń, tildiń shubarlanǵanyn estip, kórip jatamyz. Dinniń dúdamaldaý syqpytyn hıdjap kıgen qyzdarǵa uqsatyp betin japqylasaq ta jasyra almaımyz. Zaman túlkige aınaldy ma, álde, Abaı atymyz aıtqandaı «quıryǵy-shaıan, beti-adam» jandar kóbeıdi me, bile almaısyń. Qosymsha tildi qyzymetke emes, ana tiliniń qadirin bilmegendikten sóılegendi dáreje kóretin  qazaq úshin qaıtsek ana tiliniń qudyretin túsindire alamyz? Imandy adam degenmiz qara jamylǵandar men balaǵy kesilgender emes, ıman ár adamnyń júreginiń tórinde ekenin qaıtsek jetkize alamyz?  «Alla» degenderdiń barlyǵyna aýyzy ańqıyp qarap otyratyndarǵa «Alla degen sóz jeńil, Allaǵa aýyz jol emes» ekenin  kim uǵyndyra alady? Bul bir meni ǵana tolǵantatyn másele emes, árıne, kóptiń kókeıinde júrgen úlken suraq!

Jastardyń ultjandylyq seziminiń tym tómendigi. Esh jerden, eshqashan shyn nıetimen oń qolyn sol jaq júrek tusyna qoıyp Gımnimizdi shyrqaǵan jasty men áli kóre qoıǵan joqpyn. Múmkin, kózime túse qoımaǵan da shyǵar, degenmen, bul sózimdi eshkim teris deı qoımas. «Kók týdyń jelbireginen» góri «mahabbat joq, sezim ólgeni» kóp ánderdi tyńdap uıyqtaǵandy táýir kóretin jasóspirimder árkimniń úıinde baryna daýa joq.

«Qyzǵa qyryq úıden tıym» bul meniń emes, qazaq atamnyń aıtqan sózi. Bir qolymen besik, bir qolymen álemdi terbebetin arýlarymyzdyń da sıqy máz emes-aý, sári. «Áıelderdi jamandaıyn desem, ishinde meniń Bátımamda ketediniń» kebi, qyzdardy dattasam taıaqtyń bir ushy ózime tıedi...

Kóp jerlerden kórip-bilip júresiń de oılanasyń, «saýyp isher súti joq» aqshaǵa qumar tek qazaǵymnyń qyzdary ma eken dep?! Kimniń kóligi kóp kórikti qyzdar solardyń sońynda, kimniń aqshasy, altyny asyp-tasyp jatady arý qyzdarymyz solardyń kóńildesi. Jasandy bet-álpet, jasandy minez, jasandy sóz. Sonda, shynaıylyq qaıda? Bes kúndik qyz ǵumyryn osyndaı jasandylyqqa arnasa, onyń jastyǵynan ne paıda? «Oralyńnyń barynda oına da kúl» degendi teris uǵynady ma eken, álde?! Dos kórmeı, shynaıy mahabbatty sezinbeı, eńbekpen taýyp tatqan nannyń tátti ekenin bilmeı ótken ómir, ómir me? Qyzdyń atyn shyǵaratyn onyń jasandy ajary emes, qyzdyń anadan kórgen tárbıesi, júrisi, turysy, bir sózben Buqar jyraýsha aıtqanda,  «qyz qylyqty bolmasa, shyraıynan ne paıda?», ıaǵnı, eń bastysy - qylyǵy!

Ejireı degen uldyń, bedireı degen qyzdyń, kekireı degen kelinniń bolatyn zamany osy shyǵar. Salt-dástúrdi bilmeıtini bylaı tursyn, minezge de jarymaǵan sıaqtymyz. Erkegimiz usaqtalyp urysqa saqadaı saı turady, qyzdarymyz odan ótpeı, qaıtsin? Qıyndyq týa qalsa, jigerleri jasyp, qaıratyna qaıta miner qaısary taýsylyp, ishimdikti joldas kórip, solarmen syrlasady. Bundaı jaǵdaı tek jastardyń emes, orda buzar otyzdan asqan aǵalarymyzdyń da boıynan tabylyp jatady.  Sonda eldi ustaıtyn er azamattarymyz sál qaıǵyǵa qarsy tura almaı, kóshe-kóshede súrinip jatyrsa, kenetten jaý shaba qalsa kimniń artyna baryp tyǵylamyz. Sony aqyl etip aıtqan anasyna qarsy shyǵyp, aqylyn aramdyq esebinde kórip, týǵan sheshesine de qol jumsap jatqandy kózimiz kórmese de  qulaǵymyz shalyp jatady.

«Qyz qylyǵy túzde» kim kóringenmen urysyp, kóshe jaǵalaı qalsa aýyzy toly las sózderdi aıtyp júretin bıkeshterimizdi de kezdestirip jatamyz. Ananyń aıtqanyn aqyl demeı, ákenin aıtqanyn elemeı «ózim bilemge» salyp, bilgenin istep júrgen júrisi sol. Dál osyndaı bedireı degen qyzyń bolmasa, kekireı degen kelinniń bolmasy anyq edi. Kelin degenge áńgime aıtyp kórmegen halyqpyz. Aıtqymyz kelgendi «qyzym saǵan aıtamyn, kelinim sen tyńda» degizip. Degenmen aıtqanymyz jón shyǵar. Kórshimen bolsyn, aǵaıyn-týmamen bolsyn tabystyratyn da, shatystyratyn da – kelin. Biraq qazirgi tańda kelinniń de quny ketti me dep qorqamyn.  Yrymnan habary joq jastarymyz bildeı otbasyǵa bildeı kelin bolyp túsip jatady. Onysy jaqsy-aý, árıne, biraq, «uly sózdiń uıaty joq» jas bosanǵan kelinshekterimiz shashymnyń sáni buzylady deı me, oramal taǵýdy jón dep sanamaıdy. Bala kezimizde anamyzdan estip otyratynbyz «bos esikti terbetpe», «jańa týylǵan balaǵa aıdyń sáýlesin túsirme», «jańa bosanǵan analar basyna oramalyn tartyp júrý kerek, jyn-shaıtannyń bári solardy torýyldap júredi» taǵy da basqa osyndaı tıymdar. Bala bolǵandyqtan ba ony yrym eken dep oılamaıtynbyz, janamyzdaǵy bala «nege?» dep surasa «sol bolmaıdy deıdi» deımiz de otyra beretinbiz. Yrym ekenin bilmesek te bolmaıtynyn bilip ósemiz, olda jaqsy edi.

Ne aıtsaq ta jónin aıttyq, degenmen, «tárbıe basy-talbesik» mundaı jaǵdaıǵa dýshar bolmas úshin,eń áýeli besiktegi balamyzdy tárbıeleýimiz kerek. Qandaı bolyp ósse de «anaǵan erip pálen boldy, mynaǵan erip túgen boldy» degen áńgimeni qysqartyp, ne bolsa da, kim bolsa da ózimizden kórýimiz kerek.  Tilden de, dinnen de adasty deımiz. Abaı atamyz 10 qara sózinde «... áýeli balańdy óziń aldaısyń «Áne, ony berem, mine, muny berem» dep.  Basynda balańdy aldaǵanyńa bir máz bolasyń, sońara balań aldamshy bolsa, kimnen kóresiń?» degenniń aınymasy,  olardy adastyń dep jazǵyramyz.  Qazaq tiline jany ashymaıdy dep kúıinemiz «erte, erte, ertede, eshki júni bórtede bir kempir men shal bolypty» deıtin ájemiz bolmasa, «jilik shaǵyp beremin, kók qutannyń quıryǵyn  jipke taǵyp beremin» dep besik terbetip jatyp, ant beretin anamyz bolmasa tilge kimniń jany ashysyn? Maqaldap mánerin keltirmeı, «qanshyqa», «jalmaýyzǵa» salyp aıǵaılasaq qazaqtyń nebir keremet sózderin bala qaıdan úırenedi. Patrıottyq sezimi joq dep pash etemiz. Ár azamat óz eliniń patrıoty bolýy úshin oǵan «anany jeme deshi»  degenniń ornyna ánuranyńdy  aıtshy desek, «patrıotpyn» dep tósin qaqpasa da,  eliniń ánuranyn jatqa bilip shyǵady emes pe? Qazaqtyń psıholog halyq ekenin, el endi-endi ashyp jatyrǵan jańalyqtaryn qazaq atamyz baıaǵyda-aq  aıtyp tastaǵanyn , myń sóılem etip qurastyryp aıta almaǵan áńgimelerin Asan qaıǵylar, Buqar jyraýlar tórt shýmaq óleńderine syıǵyzǵanyn aıtyp, óz qazaǵyn óz balasyna nege tanystyrmasqa!? «Jas óspeı me, kókeıińdi tespeı me?» deıdi. Búgingi bala - erteńgi jas azamat. Elimizdiń bolashaǵy, sol bolashaqqa alyp barar keleshektiń tutqasy jastardyń qolynda ekenin Elbasymyzdyń ózi de halyqqa joldaýynda aıtqan bolatyn. Endeshe, «el bolamyz desek, besigimizdi túzeıik!»

Akkaıýova Marjan

---