InfoHub Logo

Qarashanyń sońǵy kúnderiniń biri elektrondyq poshtanyń týǵan kúni bolyp sanalady. Dál osy kúnderi amerıkalyq programmashy Reı Tomlınson áriptesterine alystan habarlama jibergen bolatyn.

70-jyldardyń basynda Reı Tomlınson Bolt Beranek and Newman (BBN) kompanıasynda jumys istedi. Olar kóbine AQSH Syrtqy ister mınıstrliginiń tapsyrystaryn oryndaıtyn. 1968 jyly ARPA áskerı agenttigi olarǵa bolashaǵy zor ARPANET kompúterlik jelisiniń qurylysyna qatysýǵa usynys bildiredi. 1971 jyly, qatardaǵy ınjener Reı Tomlınson elektrondyq habarlamalardy jiberip jáne qabyldaı alatyn programmany jasaýǵa kirisedi. Oǵan aǵylshyn «Send Message» degen sóz tirkesinen shyqqan SNDMSG degen ataý beriledi. Sonaý 60-jyldardan bastap qysqa elektrondyq habarlamalarmen almasýǵa múmkindik bergen arnaıy programmalar bolǵan. 

Degenmen, mundaı múmkindik tek bir mashınanyń túrli termınaldarynda jumys isteıtin qoldanýshylarǵa berilgen bolatyn. SNDMSG bastapqyda jergilikti tutynýǵa negizdelgen bolatyn, alaıda ol birshama ózgeshe edi, sebebi ár qoldanýshy jeke «elektrondyq jáshigin» ashýy kerek bolǵan. Mundaı jáshik qarapaıym mátindik faıldan turatyn bolǵan jáne sońyna júıege ruqsaty bar kez kelgen adam óz habarlamasyn jaza alatyn bolǵan. Sonymen birge poshtalyq programma «hat jiberýshige» tańdalǵan faıldy tek tolyqtyryp otyrýǵa ǵana múmkindik beretin. Habarlamalardyń tolyq tizimin kórýge jáne ony óńdeýge «poshta jáshiginiń» ıesiniń ǵana quqyǵy bolǵan. 

Jańa poshta júıesin programmalaýmen bir mezette Tomlınsonǵa CYPNET tájirıbelik protokoldy qurastyrýmen aınalysýǵa usynys túsedi. CYPNET tájirıbelik protokoly sol kezeńde 15 toraptan quralyp úlgergen ARPANET jelisi arqyly ár jerdegi kompúterler arasynda faıl almasýǵa múmkindik berý úshin jasalǵan bolatyn. Birneshe aıdan keıin osy kezge deıin paralel jumys istep kelgen jumystardy bir jerde baılanystyrýǵa bel býady. Protokol men SNDMSG-di baılanystyrý jolyndaǵy jalǵyz qolaısyzdyq, CYPNET bastapqyda faıldardy tasymaldaý úshin (ıaǵnı jiberý jáne qabyldap alý) qurastyrylǵan bolatyn jáne kompúterde bar faılǵa habarlamalardy tolyqtyrýǵa múmkindik bermeıtin. 

Degenmen, eki baǵdarlamanyń avtory Tomlınsonǵa bul máseleni sheshý qıynǵa soqpady – programmashy úsh saǵat ishinde protokoldyń bastapqy kodyna azdap túzetý engizip, eki júıeni bir bútinge biriktirdi. Endigi másele keletin jáne ketetin poshtany adresteý bolatyn. Programmany bir ortaq kompúterde jumys isteıtin «óz» qoldanýshylary men ARPANET jelisi arqyly elektrondyq habarlama jiberýdi talap etetin «ózgelerdi» ajyratyp alýdy úıretý kerek bolatyn. Elektrondy poshta damý satysynyń dál osy kezeńinde Reı Tomlınson qoldanýshynyń aty men onyń ornalasqan jerin bólip qarastyratyn sımvoldy engizedi. Pernetaqta sımvoldaryn birneshe saǵat boıy egjeı-tegjeıli zerttegennen keıin, ol tańdaý aıasy keń emes ekenin túsinedi.

Ol birneshe sekýndta «@» sımvolyn tańdap alady. Poshta adresattarynda dál osy sımvoldy paıdalaný programmashynyń pikirinshe aıqyn bolatyn: teleks baılanysynda (saýda da) «@» sımoly «at» aǵylshyn kómekshi sózin bildiretin, sondyqtan 70-shi jyldardyń ózinde ol kompúter mamandarynyń arasynda keń taralǵan edi. Poshta adresin jazǵan ýaqytta «@» sımvolyn belgileý poshta jáshigi jergiliktiden ózge «torapta» ekenin bildiretin. Adreste osyndaı sımvoldy kórgende, poshtalyq programma hatty jeli arqyly jiberý keregin túsinýi kerek bolatyn, sebebi bul ARPANET jelisindegi «ózge» toraptaǵy, alystaǵy poshta jáshigi. Endi poshta júıesiniń jumysyn durystyǵy men jumys istep turǵandyǵyn tekserý ǵana qaldy. Ol úshin Tomlınson BBN-dy qoldana alatyn jáne ARPANET-ke qosylǵan PDP-10 eki birdeı esepteýish mashınasyn paıdalandy. Dál sol kezde SNDMSG arqyly ARPANET jelisindegi «óz» kompúterinen «ózge» kompúterge jiberilgen eń birinshi elektrondy hat jaryq kórdi. 

SNDMSG shynymen jumys isteıtinine kózi jetken Tomlınson áriptesterine programmanyń jańa múmkindikteri jaıly jazylǵan habarlama taratady. Alystaǵy poshta jáshikterine habarlama jiberý úshin hat alatyn adam (ony jáshiginiń aty) men qabyldap alýshy qosylǵan toraptyń atynyń arasyna «@» sımvolyn jazý kerek bolatyn. Elektrondyq poshta shyndyqqa aınaldy, al ony tuńǵysh ret tájirıbede paıdalaný – onyń paıda bolýy jaıly habar taratý boldy.

Birneshe kún ishinde SNDMSG eń kóp qoldanylatyn jelilik baǵdarlama boldy. ARPANET arqyly habar taratý júıesi jetildirilgen soń bir kabınette bir-birine qarama-qarsy otyrǵan áriptester de elektrondyq poshta arqyly sóılesýge kiristi. Eki jyl ishinde ARPANET trafıginiń 75%-y elektrondyq poshta habarlamalarynan turdy. Buǵan óz sebebi de bar. Jańa qosymsha ár qalada jumys isteıtin programmashy-qurastyrýshylardyń bir-birimen hat almasý qajettiligin qanaǵattandyrdy. Elektrondy poshtanyń qarapaıym pogshtadan, telefon arqyly baılanysqa qaraǵanda eń bir artyqshylyǵy onyń erkindiginde bolatyn. 
Qurastyrýshylardyń komandasyndaǵy kez kelgen bireý óz usynystaryn tikeleı bastyqqa nemese basqa ınstıtýttaǵy tanymaıtyn bir áriptesine jibere alatyn bolǵan. Jáne de hat birneshe sekýndta adresatqa jetedi, al «hat joǵalyp qaldy» nemese «telefonmen sóılesýge ýaqyt bolmady» degen aqtalýlar qabyldanbaıtyn.

Dál osyndaı elektrondyq poshta jasaýdy aldyn ala eshkim josparlaǵan joq. ARPANET-pen jumys istegen programmashylar men ınjenerler úshin elektrondyq habarlamalarmen almasý júıesiniń paıda bolýy jobalarynyń oryndy damýynyń nátıjesi boldy jáne tańǵajaıyp dep qabyldanbady. Sol sebepti áriptesteriniń taza entýzıazmymen dúnıege kelgen bul jańalyǵyn tez arada qoldanysqa engizdi. ARPANET jelisiniń strategıalyq damý josparymen aınalysatyn resmı qurastyrýshylaryna elektrondyq jáshikti baılanys quraly retinde qabyldaýǵa keminde 5 jyl ýaqyt qajet boldy. 

---