InfoHub Logo

Shyǵys Qazaqstan oblysy
Borodýlıha aýdany
«Zýbaır orta mektebi» kmm

4 synyp oqýshysy Aıtqaly Nurjan
Jetekshisi: G.I.Dúısenbaeva

Ǵylymı jobanyń taqyryby: «Qymyz»

Mazmuny:
Abstrakt............................................................................................
İ. Kirispe bólim.................................................................................
İİ.Negizgi bólim..................................................................................
A) Qymyz túrleri............................................................................
Á) Jasalý joldary.........................................................................
B) Shıpalyq qasıeti.......................................................................
İİİ. Qorytyndy bólim.....................................................................
İV. Usynystar..................................................................................

 

Abstrakt
Zertteýdiń maqsaty: Qazaq halqynyń ulttyq sýsyny-qymyzdyń paıdasyn anyqtaý arqyly mańyzyn kórsetý. Qazaqtyń sýsyny qymyzdy ulttyq brend retinde álemdik naryqqa shyǵarý qajettiligin túsindirý.
Gıpoteza: Qymyzdyń dástúrli medısınadaǵy emdik qasıeti týraly tyń málimetter taratýda – qymyzdyń jasalý jolyndaǵy quramyn anyqtaı otyryp, qandaı dárýmender adam densaýlyǵy úshin mańyzdylyǵy men paıdasyn asyrýǵa múmkindik týdyrý. Bolashaqta qymyzdyń ulttyq sýsyndardyń ishindegi brend bolatyndyǵyna sendirý.

Zertteý barysy: 

1. Óz qalaýym boıynsha taqyrypty tańdadym.
2. Tańdalǵan taqyrybymdy jetekshi muǵalimniń kómegimen talqyladym. 
3. Osy ónim jóninde aýyl mamandarynan, naǵashy atam men apamnan  tolyq maǵlumattar men keńester aldym jáne sol boıynsha zertteý jumysyn bastadym.
4. İzdenis jumystaryn júrgizý barysynda ata-anamnyń, ata-ájemniń kómegimen usynyp otyrǵan jumysyma qosymshalar jasadym.
5. Jınalǵan derekterim boıynsha jáne júrgizilgen zertteýler qorytyndysymen óz ǵylymı jobamdy qurastyrdym.

Kirispe
Men bul jobamdy qazaq halqynyń sýsyny – qymyzdyń shıpalyq qasıetin zertteýge arnadym.
Qymyz – qazaqtardyń súıikti taǵamdarynyń biri. Osy bir tamasha sýsyn saltanattardyń barlyǵynda aldymen usynylatyn taǵam. Áıel adamdardyń asqan sheberligi aldymen baptap ashytqan qymyzynyń sapalylyǵymen baǵalanǵan. Tostaǵandaǵy qymyzdy taýysyp ishpeı, túbinde sarqyt qaldyrý aıyp bolyp sanalǵan.
Men qymyzdy kishkene kezimnen ishemin.   Atam maǵan ylǵı da «qymyz ish, ol paıdaly» deı beretin. Maǵan osy qymyzda ne paıda bar eken degen oılar jıi keletin. Sol suraqtaryma jaýap izdep kórýge bel baıladym.

Negizgi bólim
Eń alǵash qymyz týraly zerttemes buryn jetekshimmen aqyldasyp, jumysty neden bastarymdy josparlap aldym.

1. Qymyzdyń quramyn anyqtaý.
2. Qymyzdy daıyndaý ádisterin úırený.
3. Qymyzdyń emdik   qasıetteri qandaı?

Úıirilgen sary altyndaı sary qymyz,
Aýrýǵa – em, saýǵa – qýat, dári qymyz.
Elimniń baıaǵydaı súıgen asy,
Shyǵarshy taǵy neń bar kári qymyz, -dep jyrlaǵan eken Jambyl atamyz. 
Bunyń ózi qymyzdyń qasıeti men birge onyń túrleriniń kóp ekenin ańǵartady. Qazaqtar jyl maýsymyna qaraı qymyzdy ýyz qymyz, jazǵy qymyz, kúzgi, qysqy qymyz dep ataǵan.
Solardyń negizgi túrleri mynalar:
Ýyz qymyz – bul bıe sútiniń ýyz dámi taralǵan kezde ashytylǵan qoıý qymyz;
Sary qymyz – jaz ortasyndaǵy, shóp ábden pisip, býyny qatqan kezdegi qymyz;
Túnemel qymyz – mol qordyń ústine sút qyshqylyarnaýly torsyqta saqtalyp, eki táýlik sapyrylǵan, pisýi jetken qymyz;
Qunan qymyz – úsh táýlik boıy ashytylady;
Bal qymyz – bal, qant sekilditátti qosyp jýasytqan qymyz;
Dónen qymyz – tórt táýlik ashytylady;
Besti qymyz – bes táýlik ashytqan qymyz;
Asaý qymyz – besti qymyzdan da kúshti qymyz;
Jýas qymyz – baıaý ashyǵan nemese saýmal qosqan qymyz;
Qorabaly qymyz – mol qordyń ústine kún saıyn sút quıa otyryp, birneshe kún jınaǵan qymyz;
Sirge jıar qymyz – kúzdi kúni bıe aǵytarda sońǵy qymyz birneshe kún
jınalady. 
Bıeniń jańa saýylǵan súti – saýmal dep atalady. Bul saýmaldy jylydaı kishkene sábılerge berýge bolady. Saýmaldy bıe shelegine (kúbi dep atalady) quımas buryn shelekti daıyndap alý qajet. Iaǵnı, ony aldymen qaımaqpen maılap alamyz. Maılanǵan shelekti tobylǵyny jaǵyp ystaımyz. 
Daıyn bolǵan shelekke qor quıamyz: «Qor» degen apamnyń aıtýy boıynsha kúzde qymyz ashytý maýsymynyń aıaǵynda, kúbidegi qymyzdy birneshe kún boıy tımeı, suıyǵy betine shyǵyp, mańyzy túbine tunǵanǵa deıin ustaıdy.Sosyn álgi tunbany dákege salyp syǵyp, odan qalǵan qoıýyn keptiredi de, jabyq ydysqa salyp, kelesi kóktemge, aldaǵy qymyz ashytý maýsymyna deıin salqyn jerge saqtaıdy. Mine osy qordy salǵan soń qymyzdy kúbige quıýǵa bolady. Saýmaldy quıǵan soń ony kóp ýaqyt jaqsylap pispekpen pisý kerek. Ábden pisilgen qymyz ertesine ashyp, ishýge daıyn bolady.
Taza qymyzdy alý úshin ne qajet?  Biz taza qymyz alý úshin ony beretin bıe, ıaǵnı jylqy malyn da kútip baptaý kerekpiz. Atamnyń aıtýy boıynsha bıeni jemdese, ol sútti kóp beredi. Jáne tańerteń ertemen bıeni baılaǵan soń ony kúni boıy 1,5-2 saǵat saıyn saýyp, keshke qaraı ony óriske aıdap jiberý kerek. 
Osy saýalymdy aýylymyzdyń mal dárigeri  Sqaqov Tóleýtaı aǵaǵa arnaıy baryp qoıǵan bolatynmyn. Ol kisiniń aıtýy boıynsha : «Jylqy malyn jylyna 1 ret «jamandap» aýrýyna qarsy egý kerek. Mańqa aýrýyna tekserý júrgizip otyrý kerek. Jylyna 90-100 bastan qan alyp tekserilip otyrylady». Sonymen jylqy malyn ártúrli aýrýdyń aldyn-alý úshin tekserip otyrý kerek eken.

Qorytyndy
Men neden bastap edim? Ia men anamnyń qymyzdy paıdaly degenine kóz jetkizgim kelgen. Endeshe bul suraqtyń jaýabyn aýylymyzdyń bas dárigeri Janar Beısenqyzyna arnaıy baryp suradym. Ol kisiniń aıtýyna qaraǵanda:
-    Biz polıgon aımaǵynda turamyz. Osy polıgon zardabynan bolǵan dertke qarsy turatyn, óte shıpaly sýsyn – qymyz. Qymyz – aýrýǵa em, saýǵa qýat. Qymyzdyń densaýlyqqa tıgizer paıdasyn aıtyp taýysa almaısyń. Qymyz quramynda «S» dárýmeni mol, sıyr sútimen salystyrǵanda on ese kóp. Onyń emdik qasıetteri, ásirese qurt aýrýyn emdeý qasıeti joǵary. Onyń adam aǵzasyn álsiretetin sozylmaly aýrýlarǵa qarsy kúresetin artyqshylyǵyn da aıta ketken jón.Dárigerler qymyzdy bezgek aýrýyna jáne jótelge qarsy ishýge usynys jasaıdy. Qymyzben emdelgende qan quramyndaǵy gemoglobın erıtrosıt kóbeıedi. Tamyrdyń soǵýy jıilep, qan aınalymy jyldamdaıdy. Qan tamyry jumysy men júrek soǵysy jaqsarady.
-    Onyń tómendegideı qasıetteri bar eken:
-    Deneni qýattandyrady
-    As qorytýǵa kómektesedi
-    Uıqyny túzeıdi
-    Kóńildi kóteredi
-    Ókpe týberkýlezine shıpa bolady
-    Adamnyń uzaq ómir súrýine kómektesedi
Mine keremet, kúndelikti ózim iship júrgen qymyzdyń syry da, shıpasy da, túri de, paıdasy da kóp eken ǵoı. 
Endeshe dostaryma aıtarym shıpaly sýsyn qymyzdy kúndelikti iship otyrsaq, biz eń myqty, eń uǵymtal, eń zerek, eń deni saý azamat bolyp ósedi ekenbiz. Jáne jetekshimmen birlesip, úlken aǵalarǵa  mynadaı usynystar jasadym:
1.Shıpaly ári shól basar sýsyn retinde saýda oryndarynda  qolaıly ydystarǵa quıylyp satylsa;
2.Dúkenderdegi zıandy sýsyndardy qymyzben almastyrsa;
3.Salaýatty ómir keshý maqsatynda toılarda dastarhanǵa tek qymyz qoıylsa;
4.Aýylda demalys baǵy ashylyp, jazdyq qymyzhanalar uıymdastyrylsa.

Anotasıa
Ulttyq taǵam – uly taǵam. Ata –babalarymyzdan mura bop qalǵan osyndaı ulttyq taǵamdarymyz ben sýsyndarymyz, ıaǵnı ulttyq ónimderimizdi bilý oqýshylardyń mindeti.
4-synyp oqýshysy Aıtqalı Nurjan “Qymyz ” atty taqyrypta ǵylymı zertteý jumysyn jasady. 
Zertteý jumysynyń barysynda ulttyq taǵamdardyń eń qurmettisi, dastarqan dáminiń biri-qymyz jaıly, olardyń adam densaýlyǵyna keltirer emdik shıpaly sýsyn ekendigin zerttep, óz oıymen ushtastyra bildi. 

Usynys
1. Qymyzdyń adam densaýlyǵyna, aýrýdyń aldyn alý maqsatynda sapaly daıyndalǵan qymyzdy árbir jas urpaqqa ishkizip, keńinen qolǵa alynsa.
2. Qymyzdy aýrý túrlerine baılanysty shıpa retinde paıdalanatyn birqatar emdeý saýyqtyrý oryndary ashylsa.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Qazaqsha ensıklopedıa 
2.Q.Bozymov “Jylqy jáne túıe sharýashylyǵy” 
3. Q.Dúısenbaev, Z.Seıitov, Á.Hasenov “Qymyz” 
4.Internet materıaldary 

---