InfoHub Logo

Jahandaný dáýiri álemge kólemi jáne tereńdegi jaǵynan úlken qaýip-qaterler alyp keldi, olarǵa toıtarys berý álemniń bolashaq damýyn aıqyndaıtynyn túsiný qajet. Solardyń ishinde energetıka máselesi mańyzdylarynyń biri bolyp otyr. HH ǵasyrdyń sońy – XXI ǵasyrdyń basyndaǵy álemdik sharýashylyqtyń turaqsyz, arıfmetıkalyq ósýi kún tártibine álemdi senimdi energoresýrstarmen uzaq merzimge qamtamasyz etý máselesin qoıdy.

1970 jyldardyń ortasyndaǵy daǵdarystan keıin energetıkalyq faktor álemdik saıasatta, áskerı faktordan kem emes mańyzdy ról oınaı bastady.

Álemdik energetıalyq saıasatqa asa mańyzdy yqpal etýshi faktor retinde «energetıkalyq qaýipsizdik» pen «energetıkalyq dıplomatıa», energıamen qamtamasyz etý rólderiniń ózektiligi arta tústi.

Bul másele «álemniń bolashaqtaǵy ekonomıkalyq shegin» ǵana aıqyndap qoımaı, halyqaralyq qatynastardy tipti shıelenisterge deıin apardy. Energoresýrstardy baqylaýdy bekitý úshin kúres kóbinde «arab kóktemindegi» oqıǵalardyń túrtkisi boldy, Arktıkada energetıkalyq teke-tirestiktiń jańa «maıdanyn» ashty, ómirde «taqtatas revolúsıasyna» qozǵaýshy boldy jáne energıanyń balama kózderin shyǵarý salasynda ınovasıalyq tehnologıalardy izdeýge ıtermeledi. Álemdik naryqtardyń turaqsyz jaǵdaıaty, jetekshi óndiristik memleketterdegi jáne damýshy memleketterdegi daǵdarystan keıin-  gi ekonomıkasynyń tómen qarqynmen qalpyna kelýi álemdik energetıkadaǵy jaǵdaıǵa keri áserin tıgizip otyr, sonymen qatar onyń jahandyq energetıkalyq keńistikte damý bolashaǵyn baǵalaý máselesin ózekti etip otyr. Bundaǵy energıanyń kómirsýtektik kózderiniń bolashaqta taýsylýy jáne álemdik energetıkalyq sektordyń qorshaǵan ortaǵa áseri basty máseleler bolyp otyr. Atalmysh faktorlardyń úılesimi halyqaralyq qatynastarǵa, onyń turaqty ósýine obektıvti túrde qaýip tóndiredi jáne álemniń jalpy damýynyń bolashaǵyn baǵalaýdy qıyndatady. Onymen qosa, energetıkalyq sektordyń óziniń qurylymy ózgerdi, balama energıa kózderimen tolyqtyrylýda. Al olardyń óz kezeginde álemdik energıa teńgeriminde dástúrli kómirsýtek otynyn almastyrýǵa aıtarlyqtaı múmkindikteri bar. Solardyń arasynda erekshe orynǵa ıe bolatyny – atom energıasy, qazirgi álemniń taǵdyrynda úlken ról oınap, halyqaralyq qatynastardyń sıpatyna jáne damý bolashaǵyna onyń áserin ǵylymı turǵydan baǵalaý, zertteý qajettiligin týyndatyp otyr.

Sońǵy on jyldyqtarda mańyzdy fenomenderdiń biri – energıa teńgeriminde atom salasynyń ósýi, XXI ǵasyrdyń alǵashqy on jyldyǵynda álemdik elektrgenerasıasynyń 15%-yn quraıdy.

Búginde adamzatta atom energıasynan asqan pármendi ári qoljetimdi qýat kózi joq. Qazir 40 shaqty el beıbit atom salasynda zertteýler júrgizýde.

Sońǵy jyldary «beıbit atom» obektilerin eksplýatasıalaýdaǵy qaýipterdi kóptep talqylaýǵa qaramastan, álemdik ıadrolyq energıany damytýda, osy saladaǵy jańa obektilerdi salýda jáne jumys istep turǵan reaktorlardy modernızasıalaýda oń tendensıalarmen sıpattalady. Kóptegen elderde álemdik energoteńgeriminde ıadrolyq energıanyń róli qaıta baǵalanyp, bolashaqta álemdik suranysty qanaǵattandyrýdaǵy basty kózge aınalýy ábden múmkin.

Atom energetıkasyn keń kólemde damytý, osy tendensıany taldaý, kún tártibine qoıyp ǵylymı negizdelgen zertteýler júrgizýdi, onyń bolashaǵyn anyqtaýdy sharttap otyr.

Atom energetıkasy boıynsha halyqaralyq agenttiktiń boljamyna sáıkes, aldaǵy jıyrma jylda qýat kózine degen suranys 13,6  –  26,4 TVt-s deıin ulǵaıady. Al mejelengen ýaqytta dástúrli energıa kózderi – munaı, kómir jáne gaz adamzattyń energıaǵa degen suranysyn tolyq qanaǵattandyra almaýy múmkin. Qarqyndap kele jatqan álemdik energıa tapshylyǵynyń aldyn alý úshin jáne álemdegi ekologıalyq ahýaldyń kún sanap nasharlaýyn eskersek, atom elektr stansasyn damytý qajettiligin túsinemiz.

Álemniń jeke memleketterinde atom salasynyń qalyptasýy tujyrymdamasynyń damýy memleketterdiń belgili ýaqyttarda áleýmettikekonomıkalyq qajettilikterimen jáne júrgizgen memlekettik saıasatymen aıqyndalyp otyr.

Alǵashynda ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezeńinde kóptegen memleketterde (AQSH, KSRO, Ulybrıtanıa jáne t.b.) atom salasyn qalyptastyrý áskerı-saıası maqsattarmen baılanysty boldy. Al keıbir memleketter (Úndistan, Taıaý Shyǵys elderi jáne t.b.) atom salasyn ózderiniń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý maqsatynda damytty.

KSRO kezinde atom salasynyń obektileriniń qalyptasý ereksheligin jáne terıtorıalyq ornalasý ereksheligin taldaý kórsetip otyrǵandaı, ol 1945-1950-jyldary AQSH-tyń ıadrolyq qaýipine qarsy áskerı-qorǵanys salasynda qurylǵandyǵyn dáleldeıdi. Alaıda ýaqyt óte kele, álemdik qaýymdastyq ıadrolyq qarýdy taratpaý qaǵıdasyn ustanǵannan keıin, kóptegen memleketterde atom salasynyń obektileri tek qana energıamen qamtamasyz etý maqsatynda qurylyp, paıdalanyla bastaǵanyn kórýge bolady. Álemdegi eń alǵashqy atom elektr stansıasy 1954 jyly reseılik ǵalymdarmen Obnınsk qalasynda salynyp, paıdalanýǵa berilgen bolatyn.  Atom  energetıkasynyń  qalyptasýyna kelesideı faktorlar áserin tıgizdi:

• soǵystan keıin dástúrli energetıkany tutyný qarqynynyń ósýi atom energetıkasyn damytýdy aıqyndady;
• ıadrolyq áskerı tehnologıalardy qurastyrýdaǵy jemisti tájirıbeniń bar bolýy jáne alǵashqy Atom elektr stansıalarynyń ashylýy atom salasynyń damýy boıynsha kólemdi josparlardy alǵa qoıýǵa alǵyshart boldy.

Osylaısha, KSRO 1954 jyly alǵashqy Atom elektr stansıalaryn iske qosýy, Ulybrıtanıa 1956 jyly iske qosýy jáne AQSH 1957 jyly iske qosýy álemdik atom energetıkasynyń damýynyń alǵashqy kezeńi desek bolady. Bul kezeń avıasıa jáne kólik qurastyrý ónerkásibiniń qarqyndy damýymen, álemdik energetıkalyq tepe-teńdikte qurylymdyq ózgeristermen (kómirdi tutynýdan munaıdy kóp tutynýǵa ótýi), energoresýrstardy tez ári tıimdi tasymaldaý máselesiniń ózekti bolýymen sıpattaldy.

Osy atalǵan jaǵdaılar qosymsha energıa kózderine jalpy álemdi muqtaj etti, sonyń ishinde atom energetıkasyn damytýǵa, jańa Atom elektr stansıalaryn qurýǵa yntalandyrdy jáne de osyǵan deıin bar reaktorlardyń qýattylyǵyn arttyrýǵa ıtermeledi.

Álemdik atom salasynyń damýynyń ekinshi kezeńi (1970 jyldar) arab elderinde saıası qaqtyǵystardyń ýshyǵýymen, sonyń nátıjesinde munaıdy tasymaldaýdy shekteýmen jáne otynnyń osy túrine baǵanyń ósýimen baılanysty boldy. Bul jaǵdaılardyń barlyǵy da kóptegen memleketterde Atom elektr stansıalary arqyly kómirsýtek naryǵynda saıası qaqtyǵystarǵa táýeldi bolmaıtyn ózderiniń jeke energetıkalyq bazasyn qalyptastyrýǵa yntalandyrdy.

Álemdik atom salasynyń damýynyń  úshin­ shi kezeńi 1979 jyly AQSH-ta jáne 1986 jyly KSRO-da Atom  elektr stansıalaryndaǵy iri apattardan keıin sondaı obektilerdi salý qarqynyń tómendeýimen baılanysty boldy. Osy apattar birinshi urpaqtaǵy reaktorlardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý qajettiligin aıqyndady. Bul máselege sonymen qosa jınalǵan ıadrolyq qaldyqtardy kádege jaratý máselesiniń sheshilmeýi taǵy qosyldy.

2000 jyldardan bastap búgingi kúnge deıin atom salasy kóterilý kezeńinde – tórtinshi ke­ zeń, ol negizinen Azıa Tynyq muhıt aımaǵynda kólemdi túrde Atom elektr stansıalaryn salýmen aıqyndalyp otyr. Alaıda 2011 jyly Japonıadaǵy Atom elektr stansıasyndaǵy bolǵan apat osy salanyń damýyna aıtarlyqtaı túzetýler engizdi. Halyqaralyq uıymdardyń jarıalaǵan joldamalaryn jáne de atom energetıkasy bar birqatar memleketterdiń jarıalaǵan joldamalaryn taldaı kele, Japonıadaǵy apat atom salasynyń boljamdy damýy qarqynyna aıtarlyqtaı keri áser etkendigin qorytyndylaýǵa bolady. Álemde eskirgen atom elektr stansıalaryn jabý, atom salasyndaǵy obektilerge qatysty melekettik talaptardyń jáne obektilerdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin halyqaralyq talaptardyń qatańdaǵanyn atap ótýge bolady.

MAGATE málimetterine sáıkes, jańadan salynǵan Atom elektr stansıalarynyń kóbi Azıada salynǵan, buny osy aımaqta baıqalǵan jedel ekonomıkalyq ósý úderisimen túsindirýge bolady. 2010 jyly 15 energoblogynyń qurylysy bastalǵan, olardyń aımaqtyq ornalasýy – Qytaıda – 9, Reseıde – 2, Úndistanda – 2, Japonıada – 1 , Brazılıada – 1.

Atom salasynyń damý evolúsıasyn taldaı otyryp, onyń ósýi negizinen memleketterdiń energetıkalyq tutynýynyń ulǵaıýymen jáne syrtqy faktorlardan táýeldi bolmaıtyn energıa qamtý yntalarymen, ıaǵnı ózderin ózderi energıamen qaýipsiz qamtamasyz etýmen baılanysty bolǵandyǵyn qorytyndylaýǵa bolady. Óz kezeginde bul salanyń qarqyndylyǵynyń tómendeýine eń birinshiden atom elektr stansıalaryndaǵy iri apattar, sonyń nátıjesinde qalyptasatyn keri qoǵamdyq pikir jáne sáıkesinshe sonyń nátıjesinde qabyldanatyn saıası sheshimder septigin tıgizdi.

Qazirgi kezeńde, atalmysh jaǵdaılarǵa qaramastan atom salasynyń damýyna jańa atom elektr stansıalaryn salý dálel bolyp otyr. Bul salanyń damýyna qyzyǵýshylyq onyń tehnıko-ekonomıkalyq kórsetkishterimen baılanysty.

Atom energetıkasynyń basqa energıa kóz­ derinen basymdylyǵy:

• organıkalyq resýrstardyń (kómirsýtekter – munaı jáne gaz) qory sarqylady, al olardy energıany alý úshin paıdalanýda ıadrolyq materıaldardy paıdalanýmen salystyrǵanda úlken jáne tıimsiz;
• ıadrolyq aınalys kezinde bólinetin energıanyń kólemi kómirsýtekterdi jaǵý kezinde shyǵatyn energıa kóleminen áldeqaıda kóp;
• atom salasy ıadrolyq tehnologıalardy durys paıdalaný jaǵdaıynda qorshaǵan ortaǵa qaýipsiz bolyp tabylady, ıaǵnı ekologıalyq jaǵynan «jasyl» energıa kózi. Atom energetıka sektory atmosferany kómirsýtegi salasymen salystyrǵanda az lastaıdy;
• atom elektr stansıalarynyń jumysy kezinde ýly jáne «parnıktik zattar» shyǵarylmaıdy. Mysaly, kómir shyǵaratyn sala atom elektr stansıalaryna qaraǵanda úlken kólemde radıoaktıvti bólshekter shyǵarady. Jylý elektr stansıalarynyń tastandylarynyń menshikti belsendiligi AES-pen salystyrǵanda 5-10 ese kóp;
• JES-nyń turǵyndarǵa radıasıalyq áseri AES-pen salystyrǵanda 20 ese joǵary.

Qazirgi tańda 15 memleket atom elektr stansıalaryn salyp jatyr, birqatary ony josparlap otyr. Qazaqstan da solardyń  qatarynda.  Biz úshin ıadrolyq energetıka – ulttyq ekonomıkamyzdyń bolashaqtaǵy ınovasıalyq klasterleriniń biri. Qazaqstan ýrannyń barlyq dúnıejúzilik qorynyń shıregine ıe. Bizde ıadrolyq energetıkanyń zor ǵylymı áleýeti men ınfraqurylymy bar.

Beıbit atom energetıkasyn damytý kúrdeli másele bolǵandyqtan, Qazaqstanda bul máseleni damytý úshin ólshengen jáne ilgerlemeli saıasat qajet, ol qazaqstandyqtarǵa kelesideı paıda alyp keledi:

• energetıkalyq qaýipsizdik;
• AES-ty damytýda halyqaralyq tanýy;
• QR atom salasyn ıadrolyq derjavalarmen túsinýi;
• energıa óndirýdiń ár taraptandyrylýy;
• ekonomıkalyq tartymdylyq jáne turaqtylyq;
• elektr energıasyn ımporttaýdan táýeldilikti tómendetý;
• ekologıalyq tazalyq jáne qaýipsizdik;
• tehnologıalyq deńgeıdi kóterý;
• Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymı-tehnıkalyq áleýetin damytý;
• ınovasıalyq damý;
• eldiń turaqty damýy;
• Qazaqstan azamattarynyń áleýmettik áleýetiniń jaqsarýy.

Zertteýdiń nátıjesinde kelesideı qory­ tyndylarǵa kelýge bolady:

Beıbit atomǵa jáne onyń bolashaqta damýyna ártúrli kózqaraspen qaraýǵa bolady. Alaıda qazirgi kezdiń shynaıylyǵy jahandyq kólemde ıadrolyq salanyń qarqynmen damyp jatqandyǵyn jáne osyǵan oraı halyqaralyq ózara árekettestiktiń damyp jatqandyǵyn dáleledep otyr. Atom energetıkasy búginde – kúshti resýrs jáne birneshe jyldar boıy qalyptasqan tájirıbeniń negizindegi kóptegen elderdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń quraly. Atom energetıka   salasyndaǵy   halyqaralyq yntymaqtastyq bul energıa qaýipsizdigi salasynda, taratpaý salasynda, sonymen qatar óndiristiń, medesınanyń, ǵylymnyń basty salalarynda adamzattyń qarqyndy damýy maqsatyndaǵy kópjaqty kúsh bolyp otyr.

Álemdik energoteńgeriminiń birqatar kórsetkishterin taldaý nátıjesi Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy elderinde kómir men munaıdy tutyný azaıǵandyǵyn kórýge bolady, onyń ornyna gazdy, atom energıasyn jáne jańartylǵan energıa kózderin paıdalaný qarqyny ósti. Damýshy elderde de energıanyń kómirsýtektik túriniń úlesi azaıǵandyǵyn kórdik, al atom energıasynyń úlesi qarqynmen kóterilip kele jatyr (negizinen Qytaı jáne Úndistanda AES salý kóleminiń keńeıýi nátıjesinde).

Álemdik atom energetıkasynyń damýynyń qazirgi tendensıalaryn áser etetin faktorlar: atom salasynyń tehnıkalyq sıpattamasy, áleýmettik-ekonomıkalyq sıpattamasy. Bir memlekette atom energetıkasyn damytýdaǵy tehnıkalyq áleýettiń bar bolýy sol memlekettiń áleýmettik-ekonomıkalyq deńgeıimen, qarjyekonomıkalyq jáne kadrlyq múmkindikterimen, ınvestısıalyq tartymdylyǵymen, ekonomıkasynyń básekege qabilettiligimen aıqyndalady.

Beıbit atom salasyn damytýda álem memleketteriniń tájirıbesin paıdalaný qajet. Árıne qandaı da bir memlekettiń tájirıbesin tolyǵymen qabyldaý múmkin emes, sebebi ár memlekettiń ózindik erekshelikteri  men  múmkindikteri ártúrli. Alaıda olarda bolǵan qatelikterge oryn bermeý úshin, sonymen qatar tıimdilikti arttyrý úshin energotıimdiligi joǵarǵy memleketterdiń tájirıbesin eskerý qajet.

Ádebıetter

1. Celútın C.V. Covpemennye tendensıı pazvıtıa mıpovoı atomnoı enepgetıkı. – M., 2014. – 201
2. IAEA Annual Report for 2010 // https://www.iaea.org/publications/reports/annual-report-2010
3. Iadernaıa energetıka v mıre / Rosatom // [Elektronnyı resýrs]. – Rejım dostýpa: http://www.rosatom.ru/aboutcorporation/nuclearindustry/nuclearindustry/

---