InfoHub Logo

Organızmderdegi tuqymqýalaýshylyqty zertteýdiń negizgi jáne biregeı ádisi klasıkalyq genetıkalyq (gıbrıdologıalyq) taldaý nemese ony formaldy genetıkalyq taldaý dep te ataıdy. Bul ádistiń negizin G. Mendel qalaǵan. Bul ádis taldanatyn organızm genomyn tizbekti túrde tirkesken genderdi topqa biriktirý, ári qaraı tirkesý toptaryn hromosomada ornalasqan gen lokýstaryn jáne gen tizbegin jáne genniń názik qurylymyn anyqtaýǵa negizdelgen. Genetıkalyq taldaý kúrdeli hımıalyq qosylystardyń qarapaıym zattarǵa aınalýyn qarastyratyn hımıalyq taldaýǵa uqsas bolady. Biraq-ta hımıalyq taldaýdan aıyrmashylyǵy, mysaly, gıdrolızge negizdelgen nýkleoproteıdterdiń ajyraýy, genetıkalyq taldaý meıoz prosesinde genderdiń ajyraýyna jáne rekombınasıasyna negizdelgen jene daralardy ártúrli belgilerine baılanysty shaǵylystyrýǵa baǵyttalǵan.

Organızmderdi genetıkalyq taldaý birneshe tizbekti kezeńderden, onyń ishinde:

1. Genderdi sáıkestendirýden (ıdentıfıkasıalaýdan);

2. Hromosoma juptarynda genniń ornalasqan jerin (lokýsyn) anyqtaýdan;

3. Hromosoma juby boıynda gen lokýsy tizbegin anyqtaýdan;

4. Genniń názik qurylymyn aıqyndaýdan turady. Genetıkalyq taldaýdyń, nátıjelerin genetıkalyq karta qurý arqyly daıyndaıdy.

Genetıkalyq taldaýdyń mańyzdy ári tıimdi jaǵyna onyń optıkalyq zertteý ádisteriniń aıyrý qabiletin aıtýǵa bolady. Mysaly, optıkalyq quraldardyń (mıkroskoptar) aıyrý qabileti jaryqtyń tolqyndyq tabıǵatyna tikeleı baılanysty bolsa, genetıkalyq taldaýlardyń aıyrý qabileti shaǵylystyrý netıjesinde alynatyn urpaqtardyń sanynyń shektelýine tikeleı baılanysty bolady. Iaǵnı, zertteýge alǵan urpaqtar sany kóp bolǵan saıyn olardyń arasynda sırek kezdesetin rekombınanttardy kezdestirý jıiligi, kelesi rette krosıngover jıiligin anyqtaý jaǵdaıy da artady.

1910 jyldan bastap genetıka salasynda tájirıbe úlgisi retinde jemis shybyny Drosophila melanogaster keńinen qoldanyla bastady. Dıfferensıaasıalanǵan ulpasy bar eýkarıotty organızm bolǵandaqtan drozofıla shybynyn kóptegen tuqymqýalaýshylyqqa baılanysty suraqtardy zertteýde óte qolaıly obekt etedi. Sonyń ishinde bul organızmde gendik jáne hromosomalyq mýtasıanyń tıpteri anyqtaldy jáne hromosomalyq mýtasıanyń silekeı bez kletkalaryndaǵy úlken kólemine baılanysty ony qarapaıym mıkroskop arqyly da zertteýge bolatyny tabyldy.

Bul organızmde genetıkalyq taldaýdyń «kúshi» kórsetildi. Biraq-ta genetıkalyq taldaýdyń aıyrý qabileti kóptegen urpaq alý múmkindiginiń belgili bir shegine deıin alýǵa bolatyndyǵyna baılanysty shekteledi. Drozofıla shybynynda bir juptan 100-den asa urpaq alýǵa bolady, biraq munyń ózi jetkiliksiz. Sondyqtan jynyspen kóbeıetin kóptegen organızmderde, onyń ishinde drozofıla shybynynda da, genetıkalyq taldaýdyń tek úsh kezeńi ǵana múmkin.

Biraq-ta basqa da genetıkalyq júıelerdi zertteý, sonyń ishinde mıkroorganızmderdi, jynystyq jaǵynan jetilý bastapqy organızmderden paıda bolatyn genetıkalyq qurylymdardyń birigýi, ajyraýy jáne rekombınasıasynyń negizgi jol emes ekendigin kórsetti. Bul prosester genetıkalyq almasýdyń basqa da formalarynda ótýi múmkin. Mıkroorganızmderde bakterıa vırýstarynda (fagtar) jáne mıkroskopıalyq sańyraýqulaqtarda genetıkalyq almasýdyń mundaı formasy retinde transformasıany, konúgasıany jáne transdýksıany keltirýge bolady. Joǵary satydaǵy organızmdermen salystyrǵanda bul organızmderde ata-ana genderi bir kletkada birigedi de ári qaraı olarda ajyraý jáne rekombınasıa júredi.

Sondyqtan genetıkalyq taldaýlar rekombınasıanyń osyndaı júıelerine de negizdeledi. Rekombınasıanyń bul tıpin qoldaný genetıkalyq taldaýdyń aýmaǵyn keńeıtti. Organızmder urpaqtarynyń kóptegen sanymen jumys isteýge, ártúrli tájirıbelerdi júzege asyrýǵa múmkindik berdi. Bul tek organızmderdiń genetıkalyq kartasyn ǵana quryp qoımaı (E.coli, B.subtilis, fagtar, tómengi satydaǵy sańyraýqulaqtar), olardyń genderiniń názik qurylymyn da zertteýge jol ashty. Zertteýde tájirıbelik úlgi materıaly retinde ashytqy sańyraýqulaqtary da keńinen qoldanylady. Qarapaıym eýkarıotty organızmder bola otyryp, olar bakterıaǵa tán barlyq belgilerge ıe. Onan basqa, olarda mıtohondrıanyń genetıkasyn, RNQ molekýlasynyń splaısıng prosesin, gaploıdıa jene dıploıdıany zertteýge bolatyny anyqtaldy.

Klasıkalyq genetıkalyq taldaý janýarlar jáne ósimdikter genetıkasynda olardyń egiletin kletkalaryn da qoldanady. Biraqta kletkalardyń generasıasy uzaqtyǵynyń jáne bir jupqa az urpaqtan keletin organızmderde bul ádis múmkin emes, nemese óte kóp qıyndyqtardy týdyrady. Keıbir organızmderde klasıkalyq genetıkalyq taldaýlardyń múmkindiginiń shektelýine baılanysty olardyń tuqymqýalaýshylyq qasıetterin zertteýde basqa da ádisterdi qoldanady. Mysaly, adamdaǵy tuqymqýalaýshylyqty zertteýde shejire ádisin (genealogıalyq taldaý), sıtogenetıkalyq, popýlásıalyq, egizdik jáne basqa da qazirgi zamanǵy ádisterdi qoldanady.

Janýar organızmderiniń damýynyń genetıkalyq baqylanýynda uzaq jyldar boıyna D. melanogaster shybynyn qoldanyp keldi. Biraq-ta 60 jyldardan bastap, damý genetıkasynda zertteý obektisi retinde qurttardy (Caenorhabditis) da qoldana bastady. Uzyndyǵy 1 mm bul nematoda shamamen, 1000 kletkadan turady. Onyń genetıkalyq apparaty 6 jup gomologıalyq hromosomalarmen sıpattalady jáne onda shamamen, 3000 gender ornalasqan. Gaploıdty jaǵdaıda nematodtyń genomy 8×107 jup nýkleotıdterden turady. Ósimdikterge keletin bolsaq, munda damý genetıkasyn zertteýde negizinen shóptesin ósimdik Arabidopsis thaliana qoldanylady. Bul ósimdiktiń úlgi obekt retindegi artyqshylyǵy, zerthana jaǵdaıynda óte ońaı ósetininde jáne vegetasıalyq kezeńi óte qysqa (bar-joǵy 5 apta ǵana). Onan basqa, bul ósimdiktiń genomy 7×107 nýkleotıdtik juptan turady.

Bul organızmderdiń barlyǵynda ártúrli mýtasıalar tabylǵan, olardyń genomdyq aqparattary qurylǵan jáne kóptegen genderi sekvenırlengen. Sekvenırleý kóptegen organızmderdiń genderiniń názik qurylymyn zertteýde qoldanylatyn ádis. Molekýlalyq bıologıanyń damýy mal jáne ósimdik sharýashylyqtarynda keńinen qoldanylatyn, sonymen qatar adamnyń qalypty jáne patologıalyq tuqymqýalaýshylyq qasıetterin zertteýde qoldanylatyn genetıkalyq ınjenerıanyń ádisterin jete zertteýge ákeldi.

---