InfoHub Logo

Birde Erden japsar jatqan Tamanyń Qazy degen áldisimen qyrbaı bolyp, qyr kórsetý úshin alaly jylqysyn oısyrata aıdatyp alady. Jylqyshylar dereý iz kesip, urlanǵan jylqylardyń Baǵanaly eline tirelgenin anyqtaıdy. Keshikpeı-aq, Erýbaı bı bastaǵan Baızaq qajy, Berden, Imanmyrza, Esenshora batyr, Barlybaı, Tilenshi, Qultas qatarly Tamanyń ıgi jaqsylary Erdenniń aldyna ótý úshin atqa qonady. Berse, aqadal malyn aıdap qaıtyp, bermese, betin bilip qaıtpaqshy bolady.

Sol kezde Dúkenuly Yqylas jıyrmaǵa áli tola qoımaǵan jigit eken. Óz eline qobyzshylyǵymen tanylyp, tipten óz janynan kúı shyǵaryp, jurt aýzyna ilige bastaǵan kezi bolsa kerek. Erdenniń aýylyn betke alǵan Tamanyń ıgi jaqsylary Yqylasty da atqosshy etip erte júredi.

Sodan, Tamanyń joqshylary Erdenniń aq ordasyna kelip at basyn tireıdi. Sol jerde osydan bir kún buryn Erdenniń Áımende degen ulynyń qaıtys bolyp, qaraly kúıde ekenin estıdi. Mamanyń ıgi jaqsylary aza ústine tap bolǵan soń ıba saqtap, Erdenge kóńil aıtýdan aryǵa barmaıdy. Erden bolsa jubatý sózderdiń birde-birine selt etip moıyn burmastan, ah uryp teris qarap jatyp alady.

Erdenniń bul sıaqty qaıǵy jutyp, qasiret shekken hali tek qonaqtardy ǵana emes, búkil Baǵanaly elin daǵdartady. Sóz biledi, jón biledi degenderdiń kóńil bildirip, basý aıtýy Erdenniń basyn jerden kóterte almaıdy.

Sonda Baǵanaly eliniń Shoqaı /Quljabaı dep te aıtady/ degen shesheni kelip bylaısha basý aıtasa kerek:

Assalaýmaǵaleıkúm Erden!
Ketkeniń be kerdeń.
Men Shoqaı aǵań,
Alystan kóńil aıta kelgen,
Kel, káne, kóriselik,
Basyńdy kóter jerden!
Basyńa baqyt qusy qonyp,
Jasyńnan oryn aldyń tórden.
Jaratqan pulsyz berip, qunsyz aldy,
Neń bar edi Qudaıǵa bergen?!
Seniń shıki ókpe balań túgili
Ákeń Sandybaı da ólgen.
Ony myna men kózimnen kórgem,
Qolymnan kómgem.
Ólgen qaıtyp kelmen!
Aýyrdy jer kóteredi,
Jerdi jel kóteredi,
Qazany el kóteredi,
Qaıǵyny er kóteredi.
Qaradan týǵan han emes pe ediń,
Aıyrdan týǵan nar emes pe ediń?
Keshe ákeń Sandybaı ólgende,
Qasynda men bar emes pe edim?
Sen sonda jalańaıaq bala emes pe ediń?
Jamannyń basyna is tússe, boılaı beredi,
Kóter basyńdy,
Qarsy al dosyńdy!
Bosatpa belińdi,
Jasytpa elińdi! — dep sóz tastaıdy ǵoı. Sonda ǵana Erden:

— E-e, bastasym kelgen eken ǵoı! — dep, jastyqtan basyn kóterip otyrady. Biraq qaıǵydan eseńgirep, eshkimge nazar salmastan eńsesi túsip otyryp qalady. Tek, anda-sanda qumyǵa ýhilep, tusynda súıeýli turǵan qara qobyzyn sıpap qoıyp, sherin bosatqysy kelgendeı shyraı tanytady deıdi. Qobyzdy sıpaı otyryp, «Jazǵyzym, qulynym!», — dep býlyǵa kúbirleıdi.

Osylaısha qara qobyzyna Erden áldeneshe ret qol sozady. Keýdesin kernegen zardy syrtqa shyǵarar saryn tilegendeı bolady.

Erdenniń basyndaǵy osyndaı qaıǵyly halge bosaǵa jaqqa tize búkken Yqylas ta kýá bolyp otyrady. ólimniń joly aýyr ǵoı, ol da ishteı egilip, Erdenniń basyndaǵy qaıǵyny qobyz tilimen sarnata sóıletkisi keledi. Biraq osynaý azaly shaqqa qanshalyqty arasha túskisi kelip otyrsa da, tórge basa-kóktep shyǵyp qobyzǵa qol tıgizýge batpaıdy.

Osyndaı kúıde úsh kún, úsh tún ótedi. Áımendeni arýlap qoıyp, óliktiń úshin beredi. Kóńil aıtshylardyń aldy sońǵy basý sózderin aıtyp attana bastaıdy. Erden bolsa sol ózimen-ózi bolyp, tis jarmaǵan qalpy qara qobyzyna muńaıa qarap qoıyp otyrǵan qalpynan tanbaıdy.

Al Tamanyń ıgi jaqsylary bolsa ún-túnsiz attanyp ketýdi jón kórmeı, «ólgenniń artynan ólmek joq, tiri adam tirligin isteıdi» degen qısyndy sózderin aıta otyryp, kelgen sharýalaryn emeýrin etedi. Sol jerde Erden bir-aq aýyz sóz qaıtarady:

— Óz malym ıesiz qalyp jatqanda ózgeniń malyn qaıtemin! — dep kelte qaıyrady da, ornynan turyp, syrtqa shyǵyp ketedi.

Erdenniń betin bilgen soń Tamanyń er-azamattary qaıtýǵa jınalady. Osy kezde neshe kúndeı qobyzǵa yntyq bolyp, biraq mynandaı qaraly shaqta qol sozýǵa batyly jetpeı býlyǵyp otyrǵan Yqylas tórdegi qara qobyzdy ala salady da, shalyp- shalyp jiberedi ǵoı. Jaı shalmaıdy, úsh kún boıǵy Erdenniń «beý, jalǵyzym, qulynym!» dep kúrsine egilgen sózin sóılete syzady. Sol qalpy Erdenniń kókiregine keptelgen zardy ańyrata sozyp bir qaıyrady da, qobyzdy irgege súıeı salady.

Osy kezde syrttan entige basyp Erden kiredi. Kózi jasaýrap, ıegi kemseńdep, omyraý ashylyp ketken. Kirgen bette úı ishindegi Tamanyń joqshylaryn bir sholyp ótedi de:

— Apyr-aı, bireýiń qobyz tarttyńdar ma, joq álde, meniń keýdemdi kernegen qaıǵy syrtqa shyqqysy keldi me?! Bir saryn suńqyldap esimdi alǵandaı boldy-aý! — depti.

Sonda úı ishindegiler Erdenniń tolqyp, buzylyp turǵan óńinen qaımyǵyp, jerge kirip kete jazdap edi deıdi. Tek bir qart otyryp:

— Aý, Erden, sabyr-sabyr! Munsha nege borkemik bolyp ketkensiń. Myna bir bala balalyq jasap, qobyzyńa qol tıgizip qoıdy, — dep Yqylasty kórsetedi.

Osy kezde Erden eki ıyǵyn basqan zil batpan júkti alǵandaı, eńsesin túzep kelip ornyna otyrady. Sonan soń basyn kóterip, qabaǵyn ashyp, Tamanyń joqshylaryna moıyn buryp til qatady:

— Ýa, Tamanyń jaqsy-jaısańdary! Taı-taılaqty ekiniń biri urlaıdy. Ras, men senderden mal urlap edim. Al sender menen adam urlapsyńdar! Neshe kúnnen beri meniń qaıǵymdy qyzyqtaǵansha, sol qaıǵyma arasha túser adamnyń baryn aıtsańdar bolmaı ma?! İzdegenderiń mal bolsa tabylar, qaıǵymdy seıilter kúı tabylmas... Bel sheship jaıǵasyńdar, qobyz tyńdaıyq! — degen eken.

Neshe kún boıy azaly ortada tolqýmen bolǵan Yqylas qolyna qara qobyz tıisimen tyń saryndy syza jónelipti. Qobyzdyń qońyr úni «be-eý, jalǵyzym, jalǵyzym!» degen sherli sózdi joqtaý aıtqandaı azynaı sozyp bastap, «aınalaıyn qaraǵym-aı, úıbaı-aı!» dep kúńirene tolǵap, kúrsine qaıyrady. Qyl qobyz ishegin tarta jylap, azaly jannyń zaryn tógedi. Ótpeli ómir, opasyz jalǵan týraly tuńǵıyq oılarǵa batyrady...

Sonda Erden:

— Paı-paı, mundaı da jorǵa bolady eken ǵoı! Dese desin-aý, dese desin-aý! — dep, qaıǵydan seıilgendeı shyraı tanytqan eken.

Sóıtip, osy joly Tamanyń ıgi jaqsylary Yqylastyń qobyzynyń arqasynda urlaǵan maldardyń kózi baryna kózin alyp, kózi joǵyna tóleýin alyp, at-shapan aıyp úshin aldaryna qosaq salyp, arttaryna tirkeý ertip, abyroımen elge qaıtady. Al Yqylasqa arnaıy syı-sıapat jasap, ıyǵyna oqaly shapan jabady, astyna at mingizedi.

Yqylastyń osy joly Erden aldynda tartqan kóńil aıtý kúıi er arasyna «Erden» degen atpen tarap edi deıdi.

---