InfoHub Logo

Kóktemniń shýaqty kúnderi bel alyp, Arqanyń Betpaqdala men japsaryndaǵy Aqtaý, Ortaý, Qyzyltaý dep atalatyn silemdi taýlary erekshe shuraılanǵan kez eken. El jazylyp jaılaýǵa shyqqan, kóńilderi kóterińki, máre-sáre.

Osyndaı bir tabıǵat pen adam qaýyshyp, jaılaýdyń qyzyq kúnderi bastalǵan shaqta dáýlesker kúıshi Saıdaly Sary Toqanyń úıinde Arqaǵa dańqy jaıylǵan kúıshi-dombyrashylardyń basy qosylyp qalsa kerek. olar: «Sary Toqanyń inisindeı» bolyp ketken qobyzshy Yqylas, án men kúıdi tel meńgergen Daırabaı, dombyraǵa til bitiretin Qyzdarbek. Bulardyń báriniń de aýyldary Sary Toqa aýylyna japsar. Sonsoń da, Toqanyń jasynyń úlkendigin syılap, el jaılaýǵa shyqqan kezde arnaıy kelip sálem berýdi ádet etken.

Oraıy kelgen sátte bas qosý, syrly suqbat, kezek-kezek tartylǵan ásem kúıler bulardyń kóńilin kóterip, shabyttaryn shalqytady. Osyndaı bir shaq bolsa kerek, kógalǵa sary ala syrmaq tósetip, sary qymyz sapyrtyp, suhbat quryp otyrǵanda aýyl irgesindegi jonnan asyp tógilgen altyndaı bolyp qalyń kıik kórinedi. Ǵajaıyp kórinis árkimdi-aq qaıran qaldyrady. Sonda, qashannan ushqyr oıly, shalt minezdi Toqa otyryp: «Mynaý bir, kóz aldyńnan ketpese dep tileıtin sulý sýret eken. Shynymenen sulýlyqty dybys etip saýsaqtaryńa ilgenderiń ras bolsa, osy sýretti kúı etip kórińdershi!» — deıdi ǵoı.

Tabıǵattyń erkin ósip, jelmen jarysqan erke kıigin tamashalap otyrǵandardyń ishinde Toqanyń álgi ótinishine aldymen Yqylas eleńdep, az-kem abyrjı tolqyp otyrady da, qara qobyzyna qol sozady. İle qyl qıaqty qushyrlana shalyp, álgi bir sulý sýretten birde kem emes syrly sazdy quıqyljyta tógedi. Kúı bir tyńdaýǵa oınaqy bolyp kóringenmen, osynaý dalanyń muń-syryn tuıaǵyna ilestirgen arman-kıikteı bolyp, azattyqty dáripteıdi.

Kúı de bitedi, qalyń kıik te qyr asyp, kózden tasa bolady. Sonda, kókirekke qýanysh óksigi bolyp keptelip, janary jasaýrap otyrǵan Daırabaı aldymen til qatady. «Apyr-aı, yqam-aı, adam janyn aıtqyzbaı túsinetin jampoz ekensiz ǵoı! Týsań tý! Álgi syrly saz qyrdyń qyzyl kıigin qıaldaǵy jez kıikke aınaldyryp jiberdi-aý!» — degen eken.

Sol jerde «Jezkıik» degen atpen tusaýy kesilgen kúı keshikpeı-aq baıtaq qazaq dalasyna taraıdy...

Bul — qazirgi Jezqazǵan oblysyna qarasty Jańaarqa aýdanynyń jerinde qyz burymyndaı Kóktal dep atalatyn ózenniń boıynda 1880 jyly jaz aılarynyń bir mamyrajaı shaǵynda bolǵan oqıǵa.

El ishinde «Jezkıik» kúıine qatysty munan basqa da bir ańyz aıtylady. Yqylastyń úlken ákesi Altyn barmaǵy maıysqan zerger bolypty deıdi. Sol kezde tamalarmen japsar Qońyr tóreniń aýyly otyrady eken. Bul — áıgili Qudaımende tóreniń bel balasy. Qudaımendeden Qońyr, odan Begaly, Janaly degen eki bala bolǵan. Begalydan Jáńgir týǵan. Osylardyń qaı-qaısysy da tóreligine qosa tóńiregine baılyǵymen de dańqy jaıylǵan, jýansińir shonjarlar bolǵan.

Birde Qońyr tóre óziniń boı jetip otyrǵan qyzynyń jasaýyn kelistirý úshin Altyn zergerdi arnaıy shaqyrtyp, jaz boıy zer buıym jasatady. Altynmen birge er jetip qalǵan nemeresi Yqylas erip keledi. Jaı erip kelmeıdi, jasy ulǵaıyp qalǵan atasynyń birde kórigin basyp, birde kómirin tasyp, qolqabys tıgizedi. Qońyr tóreniń qyzy ózine arnaıy zerger buıym jasalyp jatqan soń, kún saıyn ustahanaǵa kelip, birde saýsaǵyn, endi birde bilegin ólshetip ketip júredi. Sóıtip, júrip Yqylas ekeýi jaqyn tanysyp, sózderi jarasyp, bir-birine kóńilderi qulaıdy. Ásirese, Yqylas tuńǵysh ret bozbala sezimmen qulaı berilip, jan dúnıesi jalynǵa oranǵandaı kúı keshedi. Onyń ústine Qońyr tóreniń qyzy atastyrǵan jigitine salqyndaý bolsa kerek. Bul da Yqylastyń qabyrǵasyn sókkendeı júregin syzdatady. Az ýaqytta tanymastaı ózgerip, muńaıa tuıyqtalyp jalǵyz ǵana qobyzymen syrlasqandaı erteli-kesh kúı shalady.

Muniń bárin zerek atasy Altekeń sezip júredi. Nemeresiniń ýyz sezimin aıap, ishteı kúızeledi. Biraq amal bar ma?!

Sodan, kúnderdiń kúninde tóre qyzynyń zer buıymdary da jasalyp bitedi. Qońyr tóre meılinshe rıza kóńilmen: «Alteke, qolyń qutty bolsyn, mynaý qol maıyń», — dep, aldyna eki úıir jylqy salady.

Sonda Altyn alǵysyn aıta otyryp: «Kóńiliń zerek, qulaǵyń túrik tóresiń ǵoı, balamnyń kúıin tyńda», — degen eken. Munysy, tóremen súıek bolamyn dep dámesin zoraıtpasa da, eki jastyń bir-birine yntyq sezimin emeýrin etkeni edi deıdi.

Qońyr tóre bul emeýrindi túsinedi. Túsinbegende she, atasy ıek qaǵýy muń eken Yqylas jaz boıy jas júregine jubanysh bolǵan kúıin lekite shalyp jóneledi. Syrty sulý tyń saryn estir qulaqty eleń etkizip, júrdek yrǵaǵyna eliktire úıirip jónelgenimen, kúı astaryndaǵy muńly sezim júrekti shymyrlatyp syǵymdaǵandaı bolady.

Sonda, Qońyr tóre de ishteı mújilip, ózinen-ózi shógip, ún-túnsiz otyryp qalǵan eken...

Keıin, arada jyldar ótkende Yqylas jolaýshylap kele jatyp qalyń qorym, molanyń arasynan áldekimniń muńly daýsyn estip, at basyn burady. Jaqyndap kelse ústi-basy órim- órim, aǵara bastaǵan shashy uıysqan, esi kirerli-shyǵarly bir beıbaq áıeldi kóredi. Bul baıaǵy Qońyr tóreniń Yqylas ǵashyq bolyp, óziniń áıgili «Jezkıik» kúıin arnaǵan qyzy edi deıdi.

Yqylastyń áıgili «Qońyr» kúıi osy Qońyr tórege arnalyp edi degen sóz bar.

---