InfoHub Logo

Qazaq til bilimi men ádebıettanýymen, ulttyq stılısıkaǵa da zor yqpalyn tıgizgen ǵalym – Ahmet Baıtursynuly. «Ultynyń rýhanı kóseminiń» (M.Áýezov) stıl týraly aıtqan qaǵıdalary men tujyrymdary, jiktemeleri men saraptamalary kúni búginge deıin ǵylymda da, kúndelikti ómirde de qoldanylýda. Ahmet Baıtursynuly jaıly aıta bersek taýsylmaıdyǵoı árıne. Stýdenttik shaǵymyzdyń sońynda A.Baıtursynuly “Til qural” oqý-ádistemelik, ǵylymı-zertteý ortalyǵyna óndiristik tájirıbeden ótýge bardyq. Oqytýshylarymyz Imahanbet Raıhan Sahybekqyzy jáne Mekebaeva Leıla Adamqyzy tájirıbe jetekshileri boldy. Avtordyń stıldiń ǵylymı mańyzy týraly tujyrymdaryn «Til qural» eńbeginen, al jazý men ómirdegi stıldik qoldanys týraly paıymdaýlaryn «Ádebıet tanytqysh» eńbeginen ańǵarýymyzǵa bolady. «Til quralynda» mynandaı qaǵıda aıtady: «Ár aqyn, ár jazýshy sózdiń basyn ózinshe qurastyryp, óz ońtaıymen tizedi, árqaısysynyń luǵatynda ózindik aıyrymy, ózindik belgisi bolady. Ol belgi árkimniń óz yńǵaıymen sóz tizip, ádettenýinen, salttanýynan bolady. Ol salttar jalpy sóz tizý salttarynan, sharttarynan asa almaıdy. Sóz shyǵarýshylar, áýeli sóz unasymyna kerek jalpy sharttardy ornyna keltirip, óziniń ózgeshe ádisi bolsa, sonyń ústine ǵana qosady. Sondyqtan sóz shyǵarýshylar bárinen buryn lebiz daýysynan shyqqan sózdiń asyl bolýynyń jalpy sharttaryn bilýi qajet». 1912 jyly mektep balalaryn qazaqsha saýattandyratyn álippeni («Oqý quralyn») jazǵannan keıin, kóp uzamaı endi mektepte qazaq tilin pán retinde úıretetin oqýlyq jazýǵa kirisedi. «Bizdiń zamanymyz – jazý zamany... Sózdik júıesin, qısynyn keltirip jaza bilýge, sóz qandaı orynda qalaı ózgerilip, qalaısha bir-birine qıyndasyp, jalǵasatyn júıesin bilý kerek bolǵandyqtan, «qazaqtyń bastaýysh mektebinde basqa bilimdermen qatar qazaq tiliniń dybys, sóz, sóılem júıelerin de úıretý kerek» degendi ózine mindet etip alady da, sol mindetti atqarý úshin «Til – qural» degen atpen úsh bólimnen (úsh kitaptan) turatyn oqýlyq jazýǵa kirisedi. «Til – qural» – qazaq mádenıetinde buryn bolmaǵan qubylys. Onyń jalǵyz til emes, ózge de pánderden oıyp- úırenetin qazaqsha jazylǵan kitap, qural degenderdi bilmeı- kórmeı kele jatqan qazaq jurtshylyǵy úshin múlde tyń dúnıe ekendigin avtordyń ózi de eskertedi. Avtordyń aıtqysy kelgeni – sóz shyǵarý úshin de bilim bolý kerek. Sebebi, sóz shyǵarýshyda bilim bolmasa stıli óńsiz, sapasyz mátin jazylady. Al sapasyz mátindi oqyǵan oqyrman saýatsyz bolady. Saýatsyz oqyrman – qoǵam derti. Sonymen qatar, osy atalǵan eńbeginde A.Baıtursynuly «Til – qural» degen aty qandaı jat kórinse, ishki mazmuny da áýelgi kezde sondaı jat kóriner, óıtkeni qazaqta buryn bolmaǵan jańa zat. Halyqta buryn bolmaǵan nárse jat kórinip, birte-birte boıy úırengen soń qalatyn deıdi. Shynynda da ol jat bolmaq túgil, birte-birte sonshama úırenshikti, qazaq balalarynyń birneshe býynyn tárbıelegen, 14-15 jyl boıy mektep oqýshylaryna ana tiliniń tabıǵatyn tanytqan et baýyr dúnıege aınaldy: «Til – qural» dese, jurtshylyq qazaq tili oqýlyǵyn, oqýlyq dese, tek qana Ahmet Baıtursynulyn biletin boldy. «Til – qural» qazaq til biliminiń taraý-taraý salalarynyń qurylymyn júıelep, ǵylymı negizin salǵan zertteý. Onyń tildik uǵymdarǵa bergen anyqtamalarynyń ǵylymı tereńdigi, dáldigi qazirgi ǵylym úshin óte mańyzdy. Ol tuńǵysh tól gramatıka, termınderdi qalyptastyrdy. Mysaly, zat esim, syn esim, etistik, esimdik, odaǵaı, ústeý, bastaýysh, baıandaýysh, pysyqtaýysh, shylaý, sóz taptary, sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz, t.b. júzdegen ulttyq termınderdi túzdi. «Til – qural» tuńǵysh oqýlyq bolýymen qatar, bastaýysh mektepke ıaǵnı alǵashqy 4-5 jyl oqıtyn shákirtterge arnalǵanymen, bul – qazaq tiliniń fonetıkalyq jáne gramatıkalyq qurylymyn taldap, júıelep, tanytqan qazaq tilindegi tuńǵysh ǵylymı jumystyń basy boldy. Bul oqýlyqtar – «Qazaq til bilimi» atty ǵylym salasynyń ana tilimizdegi durys jazylǵan, jaqsy bastamasy, óıtkeni, qazaq tiliniń dybystyq quramynyń klassıfıkasıasy da, sóz toptaryn ajyratyp, sóz tulǵalaryn kórsetýinde. Tildik ár kategorıanyń klassıfıkasıasynan bastap, barlyq termınderine deıin qazirgi mektep oqýlyqtarynda A.Baıtursynulynyń izi bar. Ahmet Baıtursynuly ómirbaıanynyń negizinde bir qatar eńbekter jazylǵan. Olardyń keıbireýi Elbasy kitaphanasynda da bar. Mysalǵa, Raıhan Imanhanbetovanyń «Ǵasyr sańlaǵy: Ahmet Baıtursynulynyń shyǵarmashylyq ǵumyrbaıany» men Amantaı Ahmetovtyń «Rýh ámirshisi» («Vlastelın dýha») atty kitaby qazaq aǵartýshysynyń ómirindegi eleýli kezeńderdi baıandaıdy. Tájirıbe barysynda atalǵan ortalyqtan kóptegen málimetter,mol mura jınadyq.Ahmetke arnalǵan biraz maqalalardy qarastyryp,taldadyq.Osyndaı artyna óshpes mura qaldyrǵan dara tulǵanyń atyna qoıylǵan mekemeler,kóshe attaryda bar ekenin bári biler. Degenmen, meniń týǵan jerim Jarkent qalasyna da Ahmet Baıtursynulyna kóshe aty ıa bolmasa mekeme aty berilse nur ústine nur bolar edi.

Nurǵoja Janar, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ fılologıa fakúltetiniń 3 kýrs stýdenti. Leıla Mekebaeva f.ǵ.k, aǵa oqytýshy

---