InfoHub Logo

Tabıǵı ásemdigi qanshalyq kóz tartqanmen, adam qoly tımegen, tirshiliktiń belgisi baıqalmaǵan jer — báribir bedeý dúnıe. Adam ıgiligine aınalǵan soń ǵana Jer-ana naǵyz ajaryna sonda kirmek. Sovettik dáýirde Jetisý óńiri eńbek dúbirimen qaıta oıanyp, burynǵydan da gúldene tústi. Taldyqorǵan oblysynyń eńbek shejiresinde Túrksibtiń orny erekshe. Túrksib tek bir oblys emes, búkil Qazaqstan, Orta Azıa, Sibir ólkesi úshin de mańyzdy jol toraby bolǵandyǵy barshaǵa tarıhtan belgili.

Túrkistan — Sibir temir jolyn salý týraly sheshim 1926 jyly qabyldandy, al jumys kelesi jyly bastaldy. 1927 jyldyń aprel aıynda jolǵa topyraq úıý, qıyrshyq tas tóseý jumystary jedel qolǵa alynyp, oǵan rels tóseý jumysy Semeı jaqta ıýldiń on besinde, Lýgovoı jaqta noıabrdiń jıyrma birinde bastalady. Eki jaqtan jasalyp

kelgen jol Aınabulaq degen jerde túıisetin bolyp belgilendi. Sóıtip, elimizdiń birinshi besjyldyq jospary belgilegen úlken eńbek dúbiri bastaldy da ketti.

Túrksib magıstraliniń qurylysy halyqaralyq máni bar qurylys edi. Jas sovet ókimetiniń ol sheshimine ımperıalıser kúmánmen qarady. Sondyqtan kóp ultty bizdiń elimizge Túrksibti salý jumysy úlken syn da edi. Sosıalısik óndiris áli joǵary qarqynda damı qoımaǵan, tehnıkalyq kúshtiń jetimsiz kezi ǵoı. Biraq jigerli jumysshy taby partıanyń basshylyǵymen óz qudiretin álemge taǵy da tanyta bildi.

RSFSR Halyq Komısarlar Soveti Túrksib qurylysyna járdemdesý Komıtetin quryp, oǵan RSFSR Halyq Komısarlary Soveti Predsedateliniń orynbasary Turar Rysqulov basshylyq etti. Al tikeleı jol qurylysy basqarmasyn ejelgi komýnıs, revolúsıoner Vladımır Sergeevıch Shatov basqardy.

Túrksib temir jolyn salý barysynda onyń boıyna kóptegen jańa eldi mekender ornady. Máselen, Taldyqorǵan oblysyndaǵy Saryózek, Mataı, Úshtóbe, Aınabýlaq stansıalarynyń negizi sol Túrksibti salý kezinde qalandy.

Túrksib qurylysy merziminen 17 aı buryn bitti. Lýgovoı men Semeı jaqtan birine biri qarama-qarsy salynǵan jol 1930 jyldyń 25 apreli kúni Aınabulaqta túıisip, sonyń qurmetine 28 aprelde saltanatty mıtıń ótti, oǵan 20 myń adam qatysty degen derek bar. Sol jınalysta Turar Rysqulov on adamǵa Eńbek Qyzyl Tý ordenin tapsyrady.

Túrksib qurylysyna kezinde Qazaq SSR halyq sýretshisi Ábilhan Qasteev te jumysshy retinde qatysqan. 1932 jyly Ábilhan aǵa óziniń áıgili «Túrksib» atty sýretin salady. Túrksib taqyryby áli kúnge san saladaǵy óner túrlerine negiz bolyp keledi: Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty Oralhan Bókeev «Óz otyńdy óshirme» atty roman jazdy, talantty sýretshi taldyqorǵandyq Anarbek Naqysbekov «Túrksib ardagerleri» atty úlken polotno jasady. Jas jýrnalıs Erǵalı Saǵatov «Daladaǵy uly iz» («Jalyn» baspasy, 1983 j.) atty derekti kitap shyǵardy.

Eńbek dańqy, eńbek zeıneti degen qasıetti sózderdi ataǵanda, taldyqorǵandyqtardyń aýzyna aldymen Nurmolda Aldabergenov túsedi. Jalpy, Nuraǵańnyń eńbeksúıgishtigi, uıymdastyrǵysh talanty kózi tirisinde-aq jalpaq elge ańyz bop jaıylyp ketken. Onyń ómiri men eńbek jolyn baıandap akademık-jazýshy Sábıt Muqanov «Aldabergenov týraly ańyz» atty óleńdi áńgime jazdy. Jazýshy Sáýirbek Baqbergenov «Kún men kóleńke» atty roman arnady. Al N. Aldabergenovtiń ózi «Stalın atyndaǵy kolhoz» degen kitap jazdy.

Elge, jerge sińirgen eńbegin baǵalap, úkimetimiz N. Aldabergenovke eki márte Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn berdi. Ol eki ret Lenın ordenimen, Eńbek Qyzyl Tý ordenimen nagradtaldy. Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń, SSSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty boldy. «Sosıalısik mal sharýashylyǵynyń eńbek sińirgen qurmetti sheberi», «Sosıalısik eginshiliktiń eńbek sińirgen qurmetti sheberi» degen ataqtar aldy. 61 jasynda 1967 jyly qaıtys boldy.

N. Aldabergenov Taldyqorǵan aýdanyna qarasty Shubar aýlynda týǵan. Jas kezinen baıǵa jalshy bolǵan. 1927—30 jyldar aralyǵynda joǵaryda aıtqan Túrksib temir jolyn salýǵa qatynasqan. 1930 jyly jańa qurylǵan «Jańa talap» kolhozyna múshe bolyp kiredi, 1934 jyly sonda brıgadır, al 1935 jyly kolhoz predsedateli bolady. Uly Otan soǵysyna qatynasyp, odan qaıtyp kelgen soń, taǵy sol kolhozda predsedatel (basqarma) bolyp isteıdi. 1950 jyly «Jańa talap», «Qyzyl tý», «Jańalyq» kolhozdary birigip, irilengen sharýashylyq XXII partsezd atyndaǵy kolhoz atanady, Nuraǵań sonda predsedatel bolady. Eńbek Qyzyl Tý ordendi XXII partsezd atyndaǵy bul kolhoz qazir tek Qazaqstanda ǵana emes, búkil odaq kólemindegi iri sharýashylyqtyń biri sanalady. Onyń ekonomıkasy, mádenı jetistikteri, kollektıvtik eńbek úlgisi basqa sharýashylyqtar úshin ozat eńbek mektebi bolyp tabylady.

XXII partsez atyndaǵy kolhozdyń irgetasy qalanǵan kezi «Jańa talap» kolhozynyń uıymdastyrylý merziminen sanalady. Alǵash qurylǵan kezinde bul kolhozda bar-joǵy 14 qana úı bar eken, sol shaǵyn arteldiń sharýashylyǵy 2 túıe, 3 at, 5 sıyr, 20 qoı, 4 aǵash soqa, tyrma men bir arbadan quralypty. Al buryn Shubar atanǵan, qazir Nurmolda Aldabergenov atanǵan bul sáýleti selo qalaǵa bergisiz. Úlken saýda ortalyǵy, záýlim mádenıet úıi, N. Aldabergenov atyndaǵy mektep-ınternaty, mektebi, aýrýhanasy, turmystyq úıi, parki, stadıony, mýzeıi, 9 myńǵa tarta halqy bar tamasha meken. Bul kolhozdan 19 Sosıalısik Eńbek Eri, bir Sovet Odaǵynyń Batyry shyqqan. Jurt sondyqtan «Batyrlar aýly» dep maqtanyshpen ataıdy. Aýdan da, oblysta, respýblıkamyz da Batyrlar aýlyn maqtan etedi. Kezinde bul kolhozdyń jetistigin kórýge Monǵolıadan, Gresıadan, Qytaıdan, Nepaldan qonaqtar kelgen.

«HHİİ partsezd» kolhozynyń aty árdaıym Nurmolda Aldabergenovtiń esimimen qatar atalady, Onyń ózi «Eldiń atyn er shyǵarady, erdiń atyn eli shyǵarady» degen ulaǵatty sózdiń shyndyǵyn dáleldese kerek. Eńbegimen elin kórkeıtip, jerin gúldendirgen jaqsy adamdy sovet halqy syılaı biledi. Onyń aqıqatyn Nurmolda Aldabergenovke baılanysty ańǵarýǵa bolady. 1983 jyly kúzde ákimshilik jaǵynan XXII partsezd atyndaǵy kolhoz baǵynatyn Taldyqorǵan aýdanyna jolymyz tústi. Sonda aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Nájimeden Yqsanuly Esqalıev joldas Nurmolda Aldabergenov týraly úlken iltıpatpen: «Nuraǵań ósken, qyzmet jasaǵan aýyl bizge árdaıym tómendep ketpeńder, uıatqa qaldyrmańdar dep turǵandaı áser etedi»,— dedi. Aǵaǵa degen syı kóńilmen súısine aıtty.

Kolhozdyń qazirgi predsedateli Janatov Kóshkinbaı kolhoz keńsesine bastap ákelip, kezinde Nuraǵań otyrǵan ústel men oryndyqty, sol kisi jasatqan, kolhoz tarıhyna arnalǵan álbomdy kórsetti.

— Kósheke, qashannan beri bul kolhozdasyz? — degenimizde, ol kisi oılana tómen qarap jymıdy. Bir syrdyń tetigin tap basyp qalǵandaı kórindik.

— Men, jalpy, týǵannan osy aýyldyń balasymen,— dedi Kóshekeń.— Shubar — óz aýylym, Nuraǵań—óz aǵam desem bolady.— Tolqyp sóılegen jigit aǵasynyń sózi eriksiz bizdi de tolqytty. Onyń únindegi, óńindegi inilik rızashylyq aıtylǵan sózdiń máninen beter áser etti. Únsiz eminip tyńdadyń.— Men Aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń agrofagyn bitirdim,— dedi predsedatel.— 1960 jyly 6 aı óndiristik praktıkaǵa keldim. Nuraǵań qyrmanǵa bastyń qoıdy, agronom ǵyp istetti. Bul aýyldyń kárisin de, kishisin de Nuraǵań bes saýsaǵyndaı biletin ǵoı. Kimniń áke-sheshesi kim ekenin, qandaı adamdar bolǵanyn, buryn-sońdy kimniń qandaı jaqsylyq jasaǵandaryn, qylyqtary men minezderin — bárin biletin edi. Sonyń bárin bilgen soń, kimmen qalaı sóılesýi kerek ekenin de biletin. Kisi tanýda qatelespeıdi. Adamdar Nuraǵańnyń senimin aqtaý úshin-aq baryn salatyn. Kisimen sóıleskeni, jolyǵa qalǵandaǵy amandasqany — bári ózine jarasyp turatyn edi. 1961 jyly oqýymdy bitirip Nuraǵańnyń aldyna taǵy keldim. Qyzylshaǵa agronom etip bekitti. Sol qyzmette úsh aı istedim. Sodan keıin o kisini qyzmetten bosatty ǵoı, ózderińiz bilesizder. Men 5 jyl 7 aı osy kolhozda brıgadır boldym. Odan keıin Sarqant aýdanynyń «Qarabóget» sovhozynda on bir jarym jyl dırektor bolyp istedim. 1978 jyly 1 dekabr kúni osy kolhozǵa predsedatel bolyp saılandym. Jınalys jaqsy óti. Jurt quttyqtap, qýanysyp jatyr. Jınalystan soń keńsege kirdim. Aýdan basshylary: «Ornyńa otyr. Qutty bolsyn!» — dep jatyr. Men jaltaqtap Nuraǵań otyrǵan oryndyqqa qaraı berdim. Otyra almadym. Adamdardy sózge aınaldyryp turyp, ústeldiń búıirine kep basqa oryndyqqa otyra qoıdym. Oǵan eshkim mán bermedi. Ertesi partkomnyń sekretary bar, eki-úsh jigit Nuraǵańnyń beıiti basyna baryp gúl qoıdyq, eske alyp qaıttyq. Onyń ertesi jeksenbi edi, jalǵyz keldim de, basqa oryndyqqa otyryp jumysymdy istedim. Tek dúısenbi kúni ǵana, úsh kún ótken soń baryp, tańerteń kelip osy oryndyqqa otyrdym. İshteı Nuraǵańnan keshirim suradym, basqa qolymnan kelmese de, sizdiń atyńyz ben isińizdi syılap ótermin dep ýáde ettim.

Aǵa syılaǵan basshy bizge bir túrli jyly tartyp ketti. Bárimiz oǵan ishteı rıza boldyq. Nurmolda Aldabergenovti dál osylaı syılaıtyndardyń mol ekenin kúndelikti ómirde az kórip kele jatqamyz joq.

Nurmolda Aldabergenov 1965-67 jyldar aralyǵynda, ıaǵnı ómiriniń sońyna deıin Karl Marks atyndaǵy kolhozdyń predsedateli bolyp isteıdi. Onyń beıiti basyna, Saryózekten bara jatqanda Muqyryǵa kirer joldyń oń jaǵynda, eskertkish ornatylǵan. Nurmolda Aldabergenov selosyndaǵy kolhoz keńsesiniń aldynda Dańq aleıasynda músini bar.

Nurmolda Aldabergenovtiń eńbek dástúrin damytýshy ardagerler men jas izbasarlar oblysta kóptep sanalady. Olardyń ishinde kolhoz óndirisiniń áıgili bilgiri, Panfılov aýdanyndaǵy Oktábrdiń 40 jyldyǵy atyndaǵy kolhozdyń predsedateli, Sosıalısik Eńbek Eri Nıkolaı Nıkıtıch Golovaskııdiń orny erekshe. Ol basqarǵan kolhoz júgeri óndirý jáne qus ósirý jóninen respýblıka kólemindegi ozyq tájirıbeli sharýashylyq sanalady. 1952-53 jyldarǵa deıin «Oktábrdiń 40 jyldyǵy» kolhozy da, búkil Jarkent óńiri dándi daqyldan bıdaıdy basa egetin; bul ólkege júgeri daqylyn jersindirgen, júgerili Jarkent atanýǵa alǵash adym jasaǵan adam basqarma Golovaskıı de, onyń ıdeıasyn is júzinde oryndaǵan zvenoshy marqum Tursyn Ýshýrov edi. Qazir bul kolhozda júgeriden mol enim alýshy eńbek sańlaqtary on-ondap sanalady, olardyń ishinde Sosıalısik Eńbek Erleri Marıam Nıazova men Álimjan Baqtaevtyń tájirıbeleri jas júgerishiler úshin naǵyz eńbek mektebi bolyp tabylady.

Panfılov aýdanyndaǵy ozat tájirıbeli sharýashylyqtardyń qatarynda «Kalının» jáne «Kırov» kolhozdary aldymen atalady. Bul eki kolhozdyń da basqarma predsedateli bir kezde N. N. Golovaskıımen birge istegen, sodan eńbek tájirıbesin úırengen úzdik shákirtter. «Kalının» kolhozynyń predsedateli Imar Marupuly Belalov — SSSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty, kolhoz óndirisiniń respýblıkadaǵy ozat sheberleriniń biri. Al «Kırov» kolhozynyń predsedateli Ybyraıymjan Qojaqmetovtyń iskerligin kóz aldymyzǵa elestetý úshin, basqaryp otyrǵan kolhoz jaıynda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń IX plenýmynda (1983, mart) sóılegen sózinde KPSS Ortalyq Komıteti Saıası Búrosynyń múshesi, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary D. A. Qonaev joldastyń bergen baǵasyn aıtyp etsek te jetkilikti. «Almaty oblysynda sýarmaly jerlerdegi eginniń shyǵymdylyǵy azaıyp ketti,— degen bolatyn ol,— Al onyń ber jaǵynda Taldyqorǵan oblysynyń Panfılov aýdanyndaǵy Kırov atyndaǵy kolhozdyń jalǵyz ózi ǵana ótken jyly júgeri dánin kórshiles Almaty oblysynyń Uıǵyr aýdanyndaǵy barlyq sharýashylyqtardyń tapsyrǵanynan anaǵurlym kóp tapsyrdy». Kolhozdyń qýatyn da, adamdardyń eńbek nátıjesin de bul baǵa aıqyn elestetse kerek.

Oblysta et, sút óndirýde; júgeri, qyzylsha egýde ózindik ozyq eńbek dástúri qalyptasqan. Joǵary eńbek úlgisin kórsetken 132 adamǵa oblys boıynsha Sosıalısik Eńbek Eri qurmetti ataǵy berilgen.

Partıamyz ben úkimetimiz belgilegen Azyq-túlik programmasyn júzege asyrý jolynda Taldyqorǵan oblysynyń árbir aýdany, ár sharýashylyǵy óz jeriniń ereksheligine qaraı úles qosýda. Eńbek ónimdiliginiń joǵarlaýyna, uıymdastyrý, basshylyq jasaý jumystarynyń qazirgi zaman talabyna saı júrgizilýine baılanysty oblystyń qala, selo jáne aýyl mádenıeti kún saıyn kórkeıip keledi. Oblys ortalyǵy Taldyqorǵan qalasynda qazir 30-ǵa jýyq ónerkásip oryndary bar, sonyń ishinde basty ónerkásip salalary mashına jasaý, qurylys materıaldaryn óndirý, jeńil ónerkásip pen tamaq ónimderin shyǵarý bolyp tabylady. Búkilodaqtyq mańyzy bar akýmýlátor zavody, temir-beton buıymdary, eksperımenttik, qant, jemis-konserv zavodtary; tigin, aıaq kıim, mebel fabrıkalary, qurylys materıaldaryn óndiretin kombınat jumys isteıdi. Birneshe kásiptik-tehnıkalyq jáne medısına ýchılısheleri; ındýstrıalyq. mal dárigerlik tehnıkýmdary, I. Jansúgirov atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýt bar. Qalada mádenıet oshaqtary da shoǵyrlandyrylǵan. Mádenıet saraıy, kınoteatrlar men klýbtar, kitaphanalar, tarıhı-ólketaný mýzeıi, drama teatry, fılarmonıa, taǵy basqa da jurtshylyqtyń mádenı qajetin óteý oryndary jumys isteıdi. Halyqqa qyzmet kórsetetin oblystyq, aýrýhana, arnaýly balalar aýrýhanasy, 7 dıspanser, 5 emhana, 60-qa jýyq dárigerlik, 30-dan astam feldsherlik pýnkt, avtovokzal, «Taldyqorǵan» qonaqúıi bar.

Qalany kórkeıte túsý, Jetisýdyń kórikti tabıǵatyna oraı ádemilendire berý jolynda partıa, sovet oryndary barynsha baıandy qyzmet jasap keledi. Qalalyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Kóbes Aqylbekov, qalanyń bas arhıtektory Talǵat Seıdálimuly Tánekeev joldastar qala bolashaǵy jaıynda qashan da qulshyna áńgimeleıdi.

«Jetisý, shirkin, jer jannaty ǵoı!» — degendi árkim aıtady, ózimiz de jıi aıtamyz,— deıdi Kóbes Aqylbekov qala qurylysynyń bas josparyna oılana qarap.— Jer jannatyna laıyq oblys ortalyǵyn da ásemdeı alsaq dep armandaımyz. Salynyp jatqan úılerdiń sapasy, syrt kórinisi negizinen jaman emes sıaqty. Másele tek úıler salýǵa ǵana tirelip te turǵan joq, bardyń ózin bazar qyla bilý de qajet. Biz sońǵy kezde qala ishindegi aıaldamalardy, alańdardy, shyǵa beris jáne kire beris qaqpalardy, basty-basty kóshe boılaryn, kósheler aralyǵyndaǵy demalý oryndaryn tabıǵı sulýlyqqa úılestire ádemileýge úlken mán berip otyrmyz.

— Kóbes aǵaı da, biz — qala arhıtektorlary da — qala keleshegin qatty oılaımyz,— dedi Talǵat jospar-makettegi salynbaq úıler men alańdardy kórsetkishpen nusqap.— Jaqyn jyldarda qala boıynsha 12 alań jasamaqpyz. Ol alańdarǵa kıoskiler ornalastyrý, aıaldamalardy baılanystyrý sıaqty jumystardy jan-jaqty oılastyrýdamyz. Eń úlken alań «Jetisý» atalmaq. Qysqasy, qalanyń qamy kúndiz-túni oıymyzdan shyqqan emes.

Oǵan senesiń de ári qýanasyń. Eldiń, jerdiń qamyn bárimiz de kúndiz-túni oılaýǵa tıispiz.

---