InfoHub Logo

Halyqty qanaý, saıası-áleýmettik pravosyzdyqta ustaý eshqashan el ishindegi tynyshtyqty qamtamasyz etken emes jáne olaı bolýy múmkin de emes. Halyq narazylyǵy qashan da qaharly, onyń qýatyna qarýly ásker men qurýly bekinis te, aldap-arbaǵan sıqyrly sóz de — eshbir kúsh tosqaýyl bola almaıdy.

Patshalyq Rossıanyń samoderjavıelik tártibine qarsy uzaq jyldar boıy dáıektiliklen kúres júrgizgen revolúsıashyl jumysshy taby tek qana Petrograd, Moskva sıaqty iri ortalyq qalalarda ǵana emes, shet aımaqtaǵy otar halyqtardyń arasynda da jan-jaqty qoldaý tapty. Revolúsıalyq qozǵalystyń saıası basshysy, teorıalyq ári is júzindegi daıyndaýshysy dúnıejúzi proletarıatynyń kósemi Vladımır Ilıch Lenın boldy. Lenınniń aty ańyzǵa aınalyp, halyń uǵymyndaǵy qaharman batyr retinde qazaq jerine de jetti. Revolúsıalyq qozǵalys qazaq elinde de keń etek jaıdy.

1918 jyly 2 marttan 3 martqa qaraǵan túnde Jetisý oblysynyń ortalyǵy Vernyı qalasynda áskerı-revolúsıalyq komıtettiń basshylyǵymen qarýly kóterilis jeńiske jetti. Sóıtip, Almatyda (Vernyıda) sovet ókimeti ornatyldy. Almaty qalasynda sovet ókimetin ornatý jolyndaǵy kúreske P. M. Vınogradov, L. P. Emelev sıaqty orys bólshevıkterimen qatar Toqash Bokın, Táshen Ótepov, Abdolla Rozybaqıev sıaqty jergilikti ult ókilderi de belsene aralasty.

1918 jyldyń 11 martynda Jarkentte (qazirgi Panfılov) sovet ókimeti ornady, jumysshy-sharýa depýtattarynyń birinshi ýezik sezi ótti. Sovet ókimeti sol jyldyń mart aıynda Gavrılovkada (qazirgi Taldyqorǵan), al aprel aıynyń bas kezinde Lepside ornady. 14-15 aprelde ótken Lepsi ýezik Sovetiniń sezi sovet ókimeti ornady dep jarıalap, Lepsi ýezik halyq komısarlar Sovetin saılady, onyń predsedateli A. E. Voevodın boldy. Kóp uzamaı sovet ókimeti Jetisýdyń barlyq jerinde ornady.

Biraq revolúsıa jaýlary da qarap jatpady, jas sovet ókimetin besikte tunshyqtyrmaq bolyp baryn sala jantalasty. Aqgvardıashylar men shetel ınterventteri alashordashylarmen birigip Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde úlken kontrrevolúsıalyq qaýipti kúshke aınaldy. Kóterilis jasap, búlinshilik uıymdastyryp, olar sovet ókimeti ornaǵan terıtorıalardy qaıtadan basyp ala bastady. Sonyń nátıjesinde, kóp uzamaı Qazaqstanda da azamat soǵysy keń óris aldy. Jaý tylynda jas sovet ókimetin jaqtaýshylar qarýly kóterilister jasap, qyzyl partızandar birlestiginiń reıdin uıymdastyrdy. Jalpy, Jetisýdaǵy azamat soǵysynyń bastalýy 1918 jyldyń aprel ortasy sanalady. Almaty tóńiregindegi aq kazaktar men aqtyń ofıserleri Sovet ókimetine qarsy búlik shyǵardy. Ol búlikti basý úshin Almatydan qyzylgvardıa otrády Talǵarǵa attandy. Sol soǵys Jetisý maıdanynyń basy boldy.

Jetisýdaǵy azamat soǵysynyń jarqyn bir kórinisi — Cherkassk qorǵanysy. Saıası jáne áskerı mańyzy jóninen Cherkassk qorǵanysy — tek Jetisý maıdanyndaǵy emes, jalpy odaq kólemindegi azamat soǵysynyń erlik shejiresine qosylǵan úlken úles. Batys Sibirden kele jatqan shetel ınterventteri men aqgvardıashylardy Jetisýdyń ońtústigine, jalpy Túrkistan respýblıkasyna qaraı ótkizbeı, Cherkassk qorǵanysynyń jaýyngerleri jaý jolyna myqty tosqaýyl jasady.

«Cherkassk qorǵanysy» degen termındi kórkem ádebıetke de, tarıhı ádıbıetke de alǵash engizgen adam — áıgili Chapaev dıvızıasynyń komısary, kórnekti sovet jazýshysy D. A. Fýrmanov. Ol óziniń «Búlinshilik» romanynda Lepsi ýezinde 1918 jyly jaý tylynda sovet ókimeti úshin bolǵan kúresti «Cherkassk qorǵanysy» dep atady. Sol 1925 jyldan beri bul termın ǵylymǵa turaqty endi.

Cherkassk qorǵanysy shyn máninde halyq qaharmandyǵynyń epopeıasy boldy. Tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor P. Pahmýrnyıdyń dáleldeýi boıynsha, Cherkassk qorǵanysy ádette aıtyp júrgenimizdeı 1918 jyldyń sentábrinen emes, ıýninen bastalady. Ony sol qorǵanysqa qatysýshylardyń jazba derekteri dáleldeıdi. Sovet ókimetine qarsy búlik kótergen aq kazaktarǵa, kýlaktarǵa, alashordashylar men aqgvardıashyl Sibir ýaqytsha úkimetiniń áskerine Lepsi ýeziniń sharýalary qarýly qarsylyq kórsetip, qorǵanys otrádtaryn uıymdastyrdy.

Jalpy, Cherkassk qorǵanysy úsh kezeńge bólinedi. Birinshi kezeń 1918 jyldyń ıýninen sentábrine deıingi aralyqty qamtıdy. Bul kezeńde Lepsi ýeziniń sharýalary Almatydan kómekke kelip úlgergen qyzylgvardıashylar otrádymen birlese otyryp Oktábr jeńisin qorǵaý kúresin bastady.

Ekinshi kezeńge 1919 jylǵy sentábrdiń orta sheninen 1919 jyldyń ıýline deıingi aralyq jatady. Bul aralyqta aqgvardıashylardyń alys tylynda úsh myń sharshy kılometrge jýyq jerdi qamtyǵan sovettik bekinis aýdany quryldy. Ol aýdanda 50 myńdaı halyq boldy, onyń quramyna 21 selonyń jáne ol kezde qala atanǵan Lepsiniń adamdary da kirdi, Cherkassk qorǵanysynyń alǵashqy kezeńinde aqgvardıashylardyń qorshaýynda 15 selo qaldy, olar – Cherkassk, Petropavlovsk, Andreevsk, Nıkolaevsk, Osınovsk, Gerasımovsk, Ýspensk, Kolpakovsk Glınovsk, Mıhaılovsk, Pogranıchnoe, Novo-Nadejdınsk, Konstantınovsk, Novo-Ivanovsk, Antonovsk. Al Pokatılovsk, Veselovka, Saratovsk, Aqqudyq, Tregýbov, Lagonsk jáne Lepsi qalasynyń turǵyndary túgeldeı derlik qorǵanys otrádymen birge Antonovskige kelip bekindi. Olardyń kúresin Lepsiden Cherkasskige qonys aýdarǵan Jumysshy, soldat, sharýa jáne qazaq depýtattary Sovetiniń Lepsi ýezik atqarý komıteti basqardy.

Úshinshi kezeń 1919 jylǵy ıýldiń ekinshi jartysynan 14 oktábrge deıingi aralyqty qamtıdy. Bul kezeń — Cherkassk qorǵanysynyń eń aýyr kezeńi. San jaǵynan da, qarý-jaraqtyń sapasy jaǵynan da kúshi áldeqaıda artyq aqgvardıashylarǵa qarsy kúreste sovet aýdanyn qorǵaýshylar on shaqty selony jaý qolynda tastaýǵa májbúr boldy. Olar Annenkovshylardyń qorshaýyndaǵy Cherkassk, Petropavlovsk jáne Antonovskige qaraı shegindi. Olar azyq-túlik tapshylyǵyn tartty, attaryna beretin jem bolmady.

Cherkassk qorǵanysy uzyndyǵy 70, eni 30 shaqyrym jerdi qamtydy. Qorǵanysqa qatysýshylar jaýǵa qarsy soǵysa otyryp egin egýdi, malǵa azyq-túlik daıarlaýdy toqtatpady. Cherkassk qorǵanysy maıdanyna kóp ult ókilderi qatysty. Orys, ýkraın, qazaq, tatar, uıǵyr, taǵy basqa ult ókilderi ortaq jaýǵa birlese soqqy berdi. Áskerı lazaret uıymdastyryp, jaralylarǵa járdem bergen dáriger qazaq A. Kótibarov jaýyngerlerdiń ystyq yqylasyna bólendi. Ǵabdolla Ábishev, Rahmanov sıaqty sharýalar; Qońyróleń, Aqtasty, Amanjol aýyldarynyń qazaqtary qyzyl partızandarǵa úlken kómek kórsetti. Olarǵa azyq-túlik, kólik taýyp berdi. Lepsi turǵyndary Faızrahman jáne Zulqarnaı Eleýsinovter arqyly Cherkassk qorǵanysynyń jaýyngerleri «Tarbaǵataı taý qyrandary» qyzyl partızandarymen baılanys jasap otyrady. Qarý-jaraq jetkizýde, qupıa joldarmen baılanys jasaýda qazaq kedeıleri qorǵanys jaýyngerlerine kóp kómek kórsetti. Ǵabdolla Ábishev 1918 jyly Pokatılovskidegi otrádtyń shtabynda aýdarmashy bolady. Soltústik Jetisý maıdanymen baılanys jasaý úshin, birneshe ret otrád pen top bastap shyǵady. Cherkassk soǵysynda jaralanady. Azamat soǵysy bitkennen keıin Sarqan oblystyń revolúsıalyq komıteti predsedateliniń orynbasary bolyp, odan keıinirekte qosshy odaǵy men kolhozda qyzmet isteıdi. 1895 jyly týǵan.

Cherkassk qorǵanysy 1919 jyldyń 14 sentábrinde qulaǵanmen, qorǵanysqa qatysýshylar óz boryshtaryn adal oryndady. Olar on jeti aı boıy asa qıyn jaǵdaıda soǵysty. 1919 jyldyń sentábrinde maıdanda bar-joǵy 1905 adam, 548 at, eki jeńil jáne eki aýyr zeńbirek, úsh lınıaly 60, tórt lınıaly 1660 vıntovka, 5 pýlemet qana bar edi. Al sol kezdegi aqgvardıashylarǵa tótep berý úshin olarǵa keminde 5 myń jaýynger jáne soǵysqa saıma-saı jaqsy qarý-jaraq qajet-ti. Eń qıyny Cherkassk qorǵanysynyń jaýyngerlerine syrttan kómek kórsetý múmkin bolmady, oǵan Soltústik Jetisý maıdanynyń shamasy jetpedi. Ol kezde ondaı shama tek Jetisý emes, búkil Túrkistanda da joq edi. Ondaı kúsh pen múmkindik jas sovet ókimetin jaqtaýshylardyń qolyna kóp qıyndyqtan keıin, keshirek tústi.

Alaıda Cherkassk qorǵanysynyń mańyzy zor. Ol kolchakshylardy Jetisý jerine jibermeı ustap qalǵan birden-bir qarýly kúsh boldy. İshki jaqtan ásker ákelip, Túrkistanda Qyzyl Armıanyń bólimderin jasaqtaýǵa jetetindeı qymbat ýaqytty uttyq. Sonyń nátıjesinde Jetisýdaǵy kontrrevolúsıalyń kúshterdi joıýǵa qolaıly múmkindik týdy.

1968 jyly «Qazaqstan» baspasy «Cherkassk qorǵanysy» degen atpen dokýmentter men materıaldardyń jınaǵyn basyp shyǵardy, ony ǵalymdar P. M. Pahmýrnyı men I. N. Býhonova qurastyrǵan. Sol jınaqtaǵy derekti materıaldar buryn belgisiz bolyp kelgen birtalaı máselelerdiń betin ashady.

1918 jyldyń 15 aprelinde Lepsi ýezik halyq komısarlary sovetiniń birinshi májilisi ótedi. Halyq komısarlary sovetiniń predsedateli bolyp A. E. Voevodın, joldastary (serigi, orynbasary) bolyp V. G. Pogorelskıı men B. M. Mametov saılanady. Májilis protokoıayna qaraǵanda, komısarlar quramyna jergilikti ult ókilderi keń tartylǵan tárizdi. Máselen, jer komısary A. E. Voevodın bolsa, onyń joldasyna Nıazov, músheligine Kúderın men P. Kalının saılanady. Al azyq-túlik komısarlyǵyna P. Tokarev, joldastyǵyna Ysqaqov, músheligine Dovbıa men Esirkepov saılanypty. Keıin, Cherkassk qorǵanysy bastalǵanda, osy ulttar syılastyǵy jaýdyń betin qaıtarǵan úlken ıdeıalyq qarýymyzdyń biri boldy.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Cherkassk qorǵanysy 1918 jyldyń ıýn aıynan bastalady. 3—4 ıýnde kontrrevolúsıashylarǵa qarsy kúresti kúsheıtý maqsatymen Lepsi jáne Qapal ýezerine N. N. Zatylnıkov pen I. E. Mamontov basqarǵan otrádtar Vernyıdan attanady. Ár jerde qarý alyp aqgvardıashylarǵa qarsy kóterilgen partızandarǵa bul otrád belgili dárejede rýhanı dem berdi. Mamontovtyń qyzylgvardıashylary 3 ıýlde Úsharal selosyn alady, sodan keıin Uryjardy aqtardan tazartady, 27 ıýlde Maqanshyny azat etedi, sol arada batyr komandır I. E. Mamontov erlikpen qaza tabady, onyń ornyn týǵan inisi Ivan Mamontov basady.

Jaý kúshti edi, al sharýa partızandar soǵys isinde áli tájirıbesiz-tin, biraq olar bostandyǵyn bar yntalarymen qorǵady. Alǵashqy qarsylyqtyń ózi aqgvardıashylardy qatty oılantqandaı edi. Keıbir selolardy qorǵaǵan partızandardyń kúshi 25—50 adamnan aspady, soǵan qaramastan olar teńdesi joq erliktiń úlgisin kórsetti. Pokrov selosynyń nashar qarýlanǵan sharýalary ózderinen kúshi áldeqaıda basym aqgvardıashylardyń shabýylyn toıtaryp, 28 ıýlden 13 sentábrge deıin 47 kún boıy erlikpen qorǵandy. Al Pokatılov selosynyń negizinen aıyr jáne naızamen qarýlanǵan 250 sharýasy 2 zeńbiregi, 6 pýlemeti bar, adam sany myńnan asatyn aqgvarlıashylardyń shabýylyna úsh kún boıy erlikpen toıtarys beredi, aqyrynda 2 sentábr kúni jaý tylynan aınalyp soqqan kómektiń arqasynda Pokatılov selosy azat etiledi.

Erlik pen jaýyzdyqtyń ymyrasyz maıdanynda úreı týǵyzamyz, jasytamyz dep sengen aqgvardıashylar jazalaǵan saıyn qyzylgvardıashylardyń kekke kek jamap, jaýyngerlik rýhtary shyńdala tústi. Lepsi ýezik aqtarý komıtetiniń delegattary F, Kornıskııdi, T. Voevodındi jáne P. Dovchalepti aqgvardıashylar jazalap óltirgen soń, Lepsi ýezik atqarý komıtetiniń keńesi 1918 jyly 9 avgýsta predsedatel etip S. S. Podshıvalovty saılaıdy. Ol partıa qatarynda bolmaǵanymen, eńbekshi sharýalar arasynda úlken bedeli bar adam edi

1919 jyly ıýldiń 10-ynan İİ-ine qaraǵan túnde Úsharaldaǵy bólshevıktik jasyryn toptyń basshylaryn annenkovshylar aıaýsyz jazalady. Top basshylary V. Tatarkov pen K. Sykalovty darǵa asyp, músheleri A. Salamohındi, I. Zýbenkony, M. Bespalovty, D. Sankovty, S. Degtárevti, A. Degtáreva men D. Koverındi atyp tastady.

1919 jyldyń sentábrinde aqgvardıashylar Glınkovsk, Kolpakovsk jáne Konstantınovsk selolarynyń turǵyndaryn qyryp, selony órtep jiberedi. Bir ǵana Kolpakovsk selosynyń 650 adamyn qyrady. Ólgen áıelder men balalardy, shaldardy sol ólgen jerine kómedi.

Qorǵanysshylardyń óz arasynda da ishten shalatyn jaýlar boldy. 14 noıabrde kýlaktardyń qupıa qastandyǵy áshkerlenedi. Ony uıymdastyrýshy Iashenko, Kolesnıkov, Gnoevyh jáne Pokıdko degen satqyndar áskerı-revolúsıalyq trıbýnaldyń úkimi boıynsha qolma-qol atyldy. Erlik pen ezdiktiń ejelgi básekesi qorǵanysshylardyń arasynda da júrip jatty.

Cherkassk qorǵanysshylary, jan-jaǵy jaýdyń qursaýynda qalsa da, qarsylyqtaryn báseńdetpedi. Olardyń rýhanı kúshi, senimi berik edi. Kóp uzamaı aqgvardıashylardyń talqandalatynyna, óıtkeni olardy eshqashan eńbekshi sharýa qoldamaıtynyna olar kámil sendi, sondyqtan búgin-erteń jarqyn bolashaqtyń jeńetinine úmitpen qarady. Biz qorshaýda qalǵanymyzben, basqa jurt erkindikte, jas sovet eliniń erjúrek áskeri bizdi qutqarýǵa tıis dep ılanady. Sol maqsatpen olar san ret Almatyǵa óz delegattaryn attandyryp qarýly kómek suraıdy. Máselen, 1919 jyldyń 5-10 fevralinde bir top delegatty qıyn-qyspaq taý súrleýimen Serikbaev jáne Rahımov degen qazaqtar aqgvardıashylar kúzetiniń kózine túsirmeı aman-esen alyp ótedi, olar 13 fevralde Qapalǵa kelip, sodan ary Almatyǵa attanady. Munyń ózi Cherkassk qorǵanysynyń búkilhalyqtyq kúres bolǵandyǵyn dáleldeı túsedi. Rahmanov degen qazaq 1919 jyldyń 13 aprelinde 2 pýlemeti bar 116 adamnan quralǵan halyq jasaqshylaryn qupıa ańshy súrleýi arqyly aman-esen alyp ótip, Cherkassk qorǵanysshylarynyń quramyna ákep qosady. Biraq Rahmanovtyń aty-jóni, burynǵy-keıingi turaǵy ázirge belgisiz.

1919 jyldyń 2-3 aprelinde 8 myń aqgvardıashy Andreev jáne Cherkassk poselkelerine shabýyl jasaıdy, biraq ózderi jeńilis tabady. Andreev poselkesiniń túbinde bolǵan urysta 600 aqgvardıashy sovet áskerleriniń jaǵyna qashyp ótedi. Bul faktide úlken syr bar. Annenkovshylardyń qol astynda kóptegen sharýa qoryqqanynan, amalsyzdyqtyń qurbany bolyp qana júrdi, al shyn máninde olardyń úmiti, tilegi sovettik shyndyq jaǵynda edi. Ataman Annenkovtyń Jetisý óńirin lańdaǵan qatygezdigi aıryqsha. Ol — ómirinde túbirimen monarhıashy bolǵan adam. Aq kazak bandylarynyń atyshýly atamany 1918 jyly 28 jasta bolatyn. Ol basqarǵan bandylar Aqmola, Semeı jáne Jetisý oblystarynda san myńdaǵan jazyqsyz jandardyń qanyn tókti; eldi mekenderdi qıratty. Annenkov 1906 jyly Odessa kadet korpýsyn, al 1908 jyly Moskvadaǵy Aleksandr áskerı ýchılıshesin bitirgen áskerı bilimdi jaý edi. 1919 jyly dıvızıa atamany, artynan aqgvardıashyl Aıryqsha Jetisý Armıasynyń qolbasshysy boldy. 1920 jyly kúıreı jeńilgen soń, Qytaıǵa qashyp ótedi de, 1926 jyly Sovet Odaǵyna qaıta keledi. 1927 jyly atylady. Jetisýdaǵy onyń jaýyzdyq áreketteri men oǵan qarsy júrgizgen Qyzyl áskerdiń erlikteri jazýshy Chekmenevtiń «Jetisý» atty romanynda jan-jaqty kórsetilgen.

Búgingi kúnniń bıiginen qarasaq, ótkendegi keıbir ister jaı ǵana qarabaıyr nárse sıaqty. Al sol kezdiń kózimen úńilsek, adamdardyń jankeshtiligine, janyn shúberekke túıgen táýekelshildigine eriksiz tańdanasyń.

Jan-jaǵyn jaý qorshaǵan Cherkassk qorǵanysshylarymen eshbir jol arqyly baılanys jasaý múmkin bolmaı qalǵan jaǵdaıda onymen áýe joly arqyly baılanysý sheshildi. 1919 jyldy 1 aprelinde Vernyıǵa áskerı ushqysh A. A. Shavrov pen mehanık Shemanúk keldi, olar búkil Rossıa avıasıasynyń tarıhynda tuńǵysh ret Alataýdy asyp túsip asqan erlik jasady, sol erligi úshin olar Qyzyl Juldyz ordenimen nagradtaýǵa usynyldy. Aleksandr Aleksandrovıch Shavrov samoletpen Cherkassk qorǵanysynyń jaǵdaıyn barlap, onyń erjúrek jaýyngerlerine Qyzyl Armıanyń Kolchakqa qarsy jeńimpazdyqpen soǵysyp jatqandyǵy jaıynda baıandaıtyn arnaıy vympel tastap, olarǵa kúsh-jiger berdi. Shavrovtyń usynysy boıynsha Lepsi ýezin azat etý máselesi maıdandyq sıeze arnaıy qaralady. Shavrov 1892 jyly týǵan, RKP (b) múshesi. Almatydaǵy erler gımnazıasynda, odan keıin Moskvadaǵy Halyq ýnıversıtetinde oqyǵan. Birinshi dúnıejúzilik soǵysy kezinde praporshık, keıin shtabs-kapıtan bolǵan. 1917 jyly Sevastopoldegi áskerı-avıasıa mektebiniń tyńdaýshysy eken. Rostovtaǵy Donda júrip azamat soǵysyna belsene aralasady. 1919 jyly Samaradan Aqtóbege, odan Tashkentke ushyp keledi. Túrkistan Sovetiniń Tótenshe VII sezine qatysady. Ony 1919 jyldyń 22 ıýninde N. Kalashnıkov degen satqyn aıýandyqpen óltiredi.

Cherkassk qorǵanysshylary kóp jaǵdaıdy kúńgirt bildi. Olar syrttan kómek kelmeýin, máselen, Jetisý oblystyń atqarý komıtetiniń osaldyǵynan, onyń qyzmetkerleriniń dármensiz basshylyǵynan dep túsindi. Al shyn máninde bári obektıvti jaǵdaıdyń qıyndyǵynan edi. Cherkassk qorǵanysshylaryna dereý kómek berý qajettigin Jetisý oblystyq sezi áldeneshe ret qarady, arnaıy qaýly aldy, ol isti jaýapty adamdarǵa áldeneshe ret júktedi. Biraq onyń bárin dereý júzege asyrýǵa kúsh te jetpedi, jaǵdaı da bolmady.

1919 jyly maıdanǵa Jetisý oblysyndaǵy áskerdiń qolbasshysy Lýka Potapovıch Emelev bastaǵan bir top komýnıs jiberildi. Qıyn jaǵdaıdy olardyń qaharmandyǵy da ózgerte almady. Avgýstyń 24-inen 25-ine qaraǵan túnde Emelev basqarǵan Qyzyl Armıa bólimshesi Cherkassk qorǵanysyna qaraı ótý úshin Aqsýǵa shabýyl jasady. Qyrǵyn soǵys alty saǵatqa sozyldy. Kúshi basym jaýdyń tegeýrinimen bizdiń ásker sheginýge májbúr boldy. Osy urysta erjúrek komandır Emelev aýyr jaralandy. Sol jaradan ol sentábrde qaza boldy. Emelev 1894 jyly týǵan, 1917 jyldan komýnıs edi. Jarkent qalasyndaǵy (qazirgi Panfılov) joǵary bastaýysh ýchılıshesin bitirgen, mamandyǵy telegrafshy. Tashkentte, Almatyda sovet ókimetin ornatýǵa belsene aralasqan adam.

1919 jyldyń 17 sentábrinde Soltústik Jetisý maıdanynyń revolúsıalyq soveti Cherkasskige áskerı nusqaýshy etip Petrograd RKP (b) uıymynyń múshesi Petr Týzovty jiberedi. Ol kez Cherkassk qorǵanysshylarynyń jaǵdaıy asa qıyndaǵan kez edi. Týzov qorǵanys aýdanyndaǵylardyń senimine óte tez ıe bolady. Pıterlik komýnıs áskerı uıymdastyrýshylyǵymen qatar sheshen sóıleı de alatyn, sonyń nátıjesinde ol kelgen boıda-aq Cherkassk qorǵanysy saıası bóliminiń músheligine saılanady. Kóp uzamaı ol Cherkassk qorǵanysynyń is júzindegi basshysy boldy. Sonyń nátıjesinde, qorǵanysshylardyń arasynda tártip kúsheıedi, qyraǵylyq artady. Annekovtyń agentine satylǵan Lysakov bastaǵan astyrtyn uıym áshkerelenedi. Týzov saıası komısarlardy tárbıeleýge basa nazar aýdarady. Tarıhshylardyń baǵalaýyna júginsek, Petr Týzoztyń uıymdastyrýshylyq isteri Cherkassk qorǵanysynyń merzimin bir aıǵa derlik uzartady. Ol kez úshin bir aı degeniń bir jylǵa bergisiz merzim edi.

1919 jyldyń 10 oktábrinde Petr Týzov ataman Annenkovqa beıbit jolmen kelisimge kelý jóninde hat joldaıdy. Al kelisimge kelý jónindegi usynysty alǵash 9 oktábrde Annenkovtyń ózi bastaıdy. Quramynda P. Týzov, S. Podshıvalov, I. Saplın, M. Smýrygın jáne F. Bosák degen kisiler bar qorǵanysshylardyń delegasıasyn aqgvardıashylar kózderin tańyp Annenkovtyń jerkepesine okop arqyly alyp keledi. Kelissóz keshki saǵat segizge deıin sozylady. Kelisimge kelýdiń jeti túrli sharty belgilenedi, ony 11 oktábrdegi saǵat 9-dan bastap 30 saǵattyń ishinde oryndaý qajet bolady. Sol kezdegi málimetke qaraǵanda, qorshaýda barlyǵy 33 myń adam, al onyń 9 myńy ǵana qarýly bolsa kerek.

Cherkassk qorǵanysshylarynyń basyna shyn máninde aýyr kún týdy. 17 aı boıy aqgvardıashylarmen tolassyz aıqasyp, onyń on tórt aıynda qorshaýda qalyp soǵysý — ári tózimdilikti, biraýyzdylyqty qajet etetin jaǵdaı. Oǵan erdiń eri ǵana shydasa kerek. Cherkassk qorǵanysy tabandylyq pen tózimdiliktiń, aýyzbirliktiń úlgisin kórsetken oqıǵa boldy. Ataman Annenkov 1919 jyldyń 13 oktábri kúni Andreevkadan Semeıge jibergen habarynda: «Qyzyldardyń tabandylyǵy tańqalarlyq»,— dep jazady. Jaý qolbasshysynyń ol moıyndaýy, árıne, teginnen tegin emes.

Annenkov qorǵanysshylarǵa qarýlaryńdy tapsyryp berilińder degen talap qoıady, al qorǵanysshylar beıbit kelisimge keleıik dep usynys jasaıdy. Ózara óstip kelise almaı da biraz ýaqyt ótedi. Aqyrynda qorǵanysshylardyń arasyndaǵy keıbir adamdarda eki oıly tolqý paıda bolady. Sony sezgen ataman Annenkov qorǵanysshylarǵa qarsy shabýyl bastaıdy. Áýeli Antonovka selosy Cherkasskiden bólinip tastalady, artynan ony jaý basyp alady, odan keıin Cherkasski de jaý qolyna ótedi. Sóıtip, 1919 jyldyń 14 oktábrinde Cherkassk qorǵanysy qulaıdy. Cherkassk qorǵanysyna qatysqan jaýynger partızandardyń az ǵana bóligi aqtardan aman qutylady. Qorshaýdy qarýdyń kúshimen buzyp qutylyp ketýge tyrysqan 44 adamnyń 18-i ǵana Qapalǵa aman-esen jetedi. Qorǵanys basshylarynan atqarý komıtetiniń predsedateli S. Podshıvalov, atqarý komıtetiniń múshesi Malyhın, oblystyń atqarý komıtetiniń múshesi L. Korák qana aman qutylady. Cherkassk qorǵanysynyń terıtorıasyna qaraǵan Konstantınovsk, Glınkovsk selolaryn aqtar kúl-talqanyn shyǵaryp órteıdi. Tyǵylyp úlgermegen partızandardy kýlaktar on-ondap aqtardyń qolyna ustap beredi. Jaý qolyna túskenderdiń bárin de aqtar aıaýsyz atyp óltiredi. Komýnıs, saıası bólimniń múshesi Petr Týzov ta qorshaýdan ótip kete almaı Annenkovtyń qolyna tirideı tutqynǵa túsedi. Annenkov oǵan: «Sovet ókimeti teris jolmen ketip barady dep aıt. Sonda men seni tiri qaldyram»,— deıdi, biz jaqqa ót degen usynys jasaıdy. Sonda Týzov: «Jalǵan aıtasyń, azǵyn!» — dep jaýap beredi de, atamannyń betine túkirip jiberedi. Qolǵa túsken komýnıs óıtip er sóıleıdi dep oılamaǵan ataman ashýlanyp: «Joıyńdar sovet ókimetin!» — dep jer tepkileıdi. Jaýynger Týzov jaý oǵynan jasqanbaı sol arada óledi.

Ashynǵan aqtar Cherkessk qorǵanysyna qaraǵan terıtorıany aıaýsyz oırandaıdy. Tek qana Cherkassk, Pokatılov selolarynyń 1300 adamyn áıel, erkegine qaramaı atyp, keskilep óltiredi. Kolpakovka selosynyń 783 adamyn atady, shabady, darǵa asady. Onyń ishinde áıelder de, káriler men balalar da bar. Saz degen jerde (Podgornyı) 200 adamdy keskilep shaýyp óltiredi. Antonovka selosyn typ-tıpyl qylyp qıratady, Konstantınova, Bolgarok, Nekrasov selolaryn órtep jiberedi. Úsharal bolysyn qyrady. Qarabulaq selosyndaǵy barlyq erkekterdi qyryp tastaıdy. Keıin, aldyna kelgen adamdardyń narazylyǵyn estip, ataman Annenkov ózinshe aqtalyp: «Soǵys kisi óliminsiz bolmaıdy»,— deıtin kórinedi.

Cherkassk qorǵanysy qulaǵanmen de, onyń sovet ókimetin qorǵaýshy jaýyngerlerdiń rýhyn kóterýde, jaýdyń saǵyn syndyryp betin qaıtarýda úlken roli boldy. Tolqyp, janynan qorqyp qana ataman áskeriniń ishinde júrgen talaılar endi aldanǵandaryn túsinip, onyń jaýyzdyǵyna kózderi jetip, sovet ókimetin quptaýǵa aýysty. 1919 jyldyń 26 dekabri kúni aqgvardıashylardyń ishinde júrgen soldattar ortalarynan eki kisi jiberip, kinálerin keshirip, ózderin qatarǵa alýlaryn ótinip jetisýlyqtarǵa hat joldaıdy. Munyń ózin qorǵanysshylardyń naqty jeńisi dep qaraýǵa tıispiz.

Úlken erliktiń, tózimdiliktiń úlgisi bolǵan Cherkassk qorǵanysy jas sovet ókimetiniń ómirsheńdigin, ony jaqtaýshylardyń jaýdan áldeqaıda rýhanı artyq ekendigin dáleldedi. Cherkassk tarıhyna úles qosqan erlerdiń esimin búgingi urpaq qaltqysyz qasterleıdi. Partızandar qazǵan okoptyń orny áli kúnge deıin saqtalǵan. Cherkassk qorǵanysynyń batyrlaryna ornatqan Sarqant aýdanyndaǵy eskertkish oblys jastaryn ákelerdiń erlik dańqy dástúrinde tárbıeleýge teńdessiz úles qosyp keledi: oblys, respýblıka komsomololesteri, pıonerleri, mektep oqýshylary batyr babalaryna ornatylǵan eskertkishti aıalap qurmettep, jyl saıyn, aı saıyn qasıetti jerge kelip saltanatty jıyn, slet etkizip turady. Erlikti qasterleýdiń ózi búgingi urpaqtyń sondaı erlikke ázir ekendigin aıǵaqtaıdy.

Azamat soǵysynyń aýyrtpalyǵyn da kóterip, erliktiń asqan úlgisin kórsetken Jetisý jastary jaıynda da aıtar sóz az emes. Ol jaıynda 1958 jyly orys tilinde jaryq kórgen «Jetisý komsomolynyń týýy» atty dokýmentter men estelikter jınaǵynda jan-jaqty kórsetilgen, jazylǵan.

1919 jyldyń 8 dekabrinde Jarkentte Komýnıstik jastar odaǵynyń uıasy uıymdastyrylady. Alǵashqy uıymdastyrý jınalysyna qyryq shaqty qyz-jigit qatysady. Ony 3-Túrkistan atqyshtar dıvızıasynyń saıası jetekshisi Pletýhın degen kisi basshylyq jasap ashady. Sol jınalysta jastar odaǵynyń músheligine 20 adam jazylady. Alǵashqy uıymnyń predsedateli 3. Nasyrov, orynbasary N. Kamaev, sekretary M. Nepráhına bolyp saılanady. Al 1920 jyldyń dekabrinde Jarkent ýezik komsomolynyń İ-sezi bolady.

1969 jyly 8 dekabr de Panfılov komsomol jastary aýdanda komsomol uıymynyń qurylǵanyna 50 jyl tolýyn saltanatty túrde meıramdady.

1919 jyldyń maıynda Taldyqorǵanda (Gavrılovka) ýezik komsomoldyń İ-sezi ótedi. Ýezik komsomol komıtetiniń sekretary bolyp jas komýnıs G. Mamontov saılanady. Sol jyldyń ıýninde Lepside de komsomol uıymy qurylady. 1920 jyldyń 1 avgýsynda Taldyqorǵanda Qapal ýezik komsomol konferensıasy ótedi, oǵan toǵyz komsomol uıymynyń músheleri qatysady. Birte-birte Jetisýda komýnısi jastar odaǵynyń uıymdary árbir aýylselolarda quryla bastady. 1920 jyldyń 19-23 apreli aralyǵynda Almatyda Jetisý oblystyq komsomolynyń İ-sezi bolyp ótti. Oǵan oblystyń Vernyı, Pishpek, Jarkent jáne Qaraqol ýezerinen barlyǵy 43 delegat qatysady, Onyń 10-y qyz jáne 10-y jergilikti ult ókilderinen bolady. Al, jalpy, sol kezdegi Jetisý oblysy boıynsha tuńǵysh komsomol uıymy 1919 jyldyń 25 noıabrinde Talǵar qalasynda qurylady.

Azamat soǵysy jyldaryndaǵy Jetisý jastarynyń erligin aıqynyraq elestetý úshin, jas komsomol múshesi Fekla Kýrganovanyń ómirbaıanyna zer salsaq ta jetkilikti. Ol úshin taǵy da Cherkassk qorǵanysynyń jaǵdaıyn eske alaıyq. Annenkovtyń 20 myńdyq áskerine qarsy 3 myńdaı ǵana qyzyp jaýynger 14 aı boıy tótep berdi emes pe? Al Qyzyl Armıanyń negizgi kúshinen qol úzip qorshaýda qalǵan jáne qarý-jaraǵynyń ózi annan-munnan jınalǵan qyzyldar sonsha ýaqyt boıy sonshalyq kúshti jaýǵa qalaısha tótep berdi? Oǵan aıqyn jaýapty Feklanyń ómiri berse kerek.

Cherkassk qorǵanysynyń jaýyngerleri qarý-jaraqty soǵys ústinde qolǵa túsirdi, oqty jasady. Balalarǵa deıin at salysyp oqtan bosaǵan jezderdi jınady, búkil jurt jabylyp qorǵasyn men myrysh, oq dári jınaýǵa kómektesti. Solardyń ishinde ásirese Fekla aıryqsha kezge túsedi. Kezinde annenkovshylar Feklanyń kózin joıý úshin onyń basyna úlken báıge de tigedi.

Fekla Kýrganova Sarqan selosynda týady. Ákesi erte óledi. Sheshesi jáne inisi Vasılıı úsheýi sarqandyq ataman Nazarovtyń batraǵy bolady, Feklanyń qoı jyly týyp. qansha jasqa kelgeni jaıynda naqty málimet joq, biraq jeke eskadronnyı, komandıri, Cherkassk qorǵanysyna qatysqan M. S, Vysokonov pen qyzylgvardıashy, Cherkassk qorǵanysyna qatysýshy M. M. Klıshınniń jazba estelikterine qaraǵanda, ol azamat soǵysy jyldarynda jap-jas qana qyz eken.

1918 jyly Jetisýdyń barlyq jerinde de sovet ókimeti ornaǵany belgili. Aq kazaktar men kýlaktar jas ókimetke narazy boldy. Keshegi batrak Feklanyń ókimet adamy bolyp lıkbez mektebin uıymdastyrýy olarǵa unamady. Annenkovtyń bandylary Semeıdi basyp alǵanyn estip, Jetisý kazaktary ashyq aıqasqa shyqty. Sarqannyń búlikshil kazaktary Fadeev degenniń jańa dúkenine sovet ókimetin jaqtaıtyn 90 adamdy qamap, qarýsyz jandardyń bárin qylyshpen keskilep óltiredi. Fekla men onyń sheshesi Fedora Nesterovna Kýrganova sol kúnderi úı artyndaǵy qoraǵa on bir partızandy tyǵyp saqtaıdy. Olardyń qaıda tyǵylǵanyn kórset dep kazaktar Feklanyń sheshesin uryp-soǵady, monshanyń ishinde ústine ystyq sý quıyp qınaıdy, atamyz dep qorqytady da, biraq qyzy da, sheshesi de partızandardyń qaıda tyǵylǵanyn aıtpaıdy. Ómirleri úshin qanshalyq qaýipti bolsa da qorqpastan partızandardy sý, tamaqpen qamtamasyz etip, olardyń jarasyn tańyp beredi.

1918 jyldyń 5 avgýsynda I. Mamontovtyń otrády Sarqan stanısasyn shabýyldaýǵa shyǵady. Urys toǵyz kúnge sozyldy, Keıbir kóshe men aınalymdar áldeneshe ret qoldan qolǵa ótedi. Oq dáriniń jetimsizdigine bola ǵana qyzyldar stanısany tastap ketýge májbúr bolady, áıtpese olar stanısanyń jartysynan kóbin aqtardan tazartady. Sol urysta Fekla jaraly qyzyl áskerdi aqtardyń oǵynan qutqaryp, soǵys júrip jatqan jerden aman alyp shyǵady. Jaýyngerdiń myltyǵyn da ala shyǵýdy umytpaıdy. Fekla da, sheshesi men inisi de Mamontovtyń otrádyna kiredi.

Joǵaryda biz Pokrov selosynyń turǵyndarynyń 47 kún boıy aq kazaktarǵa berilmeı soǵysqanyn aıtqanbyz. Bir úıge bekingen selo turǵyndary ony naǵyz berik qamalǵa aınaldyrady. Fekla Kýrganova sol úıde qorǵanǵan qaharmandardyń ortasynda bolady. Keıin, Petrenkonyń otrády olardy qutqarǵannan keıin, Fekla Kýrganova óz qatarlastarynan jas qyzylgvardıashylar otrádyn qurady. Búkil Cherkassk qorǵanysy kezinde otrád músheleriniń sony eshqashan jıyrma adamnan aspaıdy, óıtkeni ol otrádqa sol yńǵaıly edi. Fekla sol otrádymen san ret aqgvardıashylardyń shebinen ótip Qapalǵa qatysady, barlaý júrgizedi, Jońǵar shatqaldaryn aralap sondaǵy qazaq aýyldarynan qorǵasyn ákelýge barady. San ret aqtyń áskerlerimen soqtyǵys ta, atys ta bolady. Otrád shyǵynǵa da ushyraıdy. Biraq erjúrek qyz komandır árqashan batyrlyqtyń úlgisin kórsetedi.

Cherkassk qorǵanysy qulaǵan kezde óz otrádymen Fekla aqtardyń tyrnaǵynan tylyp ketedi. 1922 jyly Lepsige (Shubaraǵash) ýezik komsomol konferensıasyna kele jatqan jolda, Sarqannan segiz shaqyrym jerde, bandıtter ony aıýandyqpen óltirip ketedi.

Osy bir ǵana qyzdyń — Feklanyń erligi, sovet ókimetin qorǵaýdaǵy batyldyǵy sol Cherkassk qorǵanysshylarynyń bárine derlik tán tıptik jaǵdaı edi.

Jetisý jeri Otanymyzdyń shekarasynda jatqandyqtan, bul óńirdegi chekıser ómiriniń ańyz ben aqıqatyn talǵap aıtý asa qıyn. Óıtkeni ańyz dep aıtyp júrgenimizdiń kóbi — kádimgi kóz kórgen, qol istegen shyndyqtar.

Annenkov Qytaı jerine qashyp ótkennen keıin de sovettik shekaraǵa tynyshtyq ornaı qoımady. Annenkovpen qosa atamandar Dýtov, Sherbakov jáne polkovnık Sıdorovtyń Qytaı jerinde Sovet ókimetine qarsy áreketter uıymdastyryp jatqanyn bilgen ishki jaý únemi eleńdep, solarǵa úmit artýmen boldy. Polkovnık Boıko sıaqty satqyndar ishten búlik shyǵarýǵa daıyndalyp, Almatyda sovet chekıserimen aralas-quralas qyzmet jasap jatty. Kontrrevolúsıamen kúres jónindegi Vernyı ýezik Tótenshe komısıanyń tuńǵysh predsedateli Nıkolaı Semenovıch Popechko Annenkovtyń tyńshysy Pavel Nesterovty suraqqa alý ústinde Boıkonyń satqyndyǵyn da áshkereleıdi. Sóıtip, ishki jaý agentteri tutqyndalyp, tıisti jazalaryn alady. Popenko N. S. Qyzyl Armıa polkiniń birinshi jumysshy-sharýa vzvodynyń komandıri bola júrip Jarkentti aqtardan tazartý jolynda kóp qyzmet jasaǵan tájirıbeli adam edi. Boıko uıymdastyrǵan bandylardy birjola joıý isin ol endi polk komandıri Maǵaz Masanchyǵa tapsyrady.

«Pravda» gazeti 1935 jyldyń 23 oktábrinde M. Masanchy týraly bylaı dep jazǵan-dy: «Biz esteligin jarıalap otyrǵan burynǵy Erekshe Dúngen atty ásker polkiniń komandıri Masanchy joldas — Sovettik Jetisý úshin kúreste ósip shyqqan jarqyn tulǵa. Úrim-butaǵynan batrak, eki ese qanalǵan halyqtyń uly dýngan Masanchy joldas Fevral revolúsıasynan keıingi alǵashqy kúnnen bastap-aq Orta Azıada Sovet ókimetin ornatý úshin kúresedi. Ony Frýnze jáne Kýıbyshev joldastar tikeleı biledi, D Fýrmanov óziniń «Búlinshiliginde» ol jaıynda aıryqsha jyly yqylas bildiredi».

Moskvaǵa baryp, 1921 jyly Komınternniń İİİ Kongresine qatysqan kezinde M. Masanchy V. I. Lenınmen jolyǵyp sóılesedi. Kósemimiz Dúngen polkiniń jaǵdaıyn surap bilgen soń, Frýnzege aıtyl, búkil polk áskerine ıaǵnı 1500 adamǵa ertesi jańadan áskerı kıim-keshek bergizedi. Boıkony jaqtaýshy kontrrevolúsıonerlerdi joıý isi endi osy Masanchy joldasqa júktelgen-di.

Talǵar, Túrgen, Jalańash jáne Shelekte qurylǵan aqgvardıashylardyń otrády alǵashqy sıgnal berilisimen-aq sovet ókimetine qarsy kóterilýge daıyn turǵan-dy. Masanchy polkti birneshe otrádqa bóledi de, aqgvardıashylar ornalasqan selolar men stanısalarǵa qaraı attandyrady. Ózi eskadronmen Shelekke kelip, ondaǵy bandylardy tutqıyl shabýyldaıdy. Tipti atysýǵa da shamalary kelmeı qashqan jaý Taýshelektiń taýyna tyǵylady, 3 myń vıntovka, bomba jáne pýlemet qolǵa túsedi. Aqgvardıashylardy taý ishinde indete qýyp, birjola byt-shytyn shyǵarady. Ózge otrádtar da osylaı jeńiske jetedi.

Boıkony jaqtaýshylardy talqandaǵan soń, polk Jarkent ýezine qarasty Jalańash aýdanyna attanady. Qytaı jerinde tyǵylyp jatqan Sıdorovtyń bandylary bul araǵa maza bermeıtin. Maǵaz Masanchy polkin Jarkentke jetkenge deıingi kedeı aýyldary qýana qarsy alyp otyrady. Polk jol boıy aýyl-aýyldy usaq bandylardan tazartyp, halyq rýhyn kóteredi. Polk bir kúni endi ǵana demalýǵa toqtaǵan kezde Aqkent jolymen sıdorovshylar kele jatyr degen habar alady. Jaýyngerler dereý qaıtadan atqa qonady, 200 kisi jaý syrtyn oraǵyta ótip, aqyry urys qorytyndysyn solardyń erligi sheshedi. Jaý tym-tyraqaı qashady. Masanchy áskeri olardy tań atqansha Qytaı shekarasyna deıin qýyp tastaıdy.

1918 jyldan KPSS múshesi, ózi Jarkent qalasynda týǵan, biraq revolúsıanyń alǵashqy kúnderinde Petrogradta patsha áskeriniń ýnter-ofıseri bolǵan, soldattar kóterilisine qatysyp, Dvorán saraıynda bolǵan mıtıńide V. I. Lenınniń sózin tyńdaǵan, ózin kórgen, 1919 jyldyń martynan bastap Jarkentte sovet ókimetin nyǵaıtýǵa belsene aralasqan S. N. Jmýtskıı: «1920 jyldyń 20-22 fevral kúnderinde aqtardyń negizgi shtaby turǵan Penjim selosyna shabýyl bastaldy. Alǵash aqtar biraz qarsylyq kórsetkenimen, keıin Qorǵasqa qaraı shegine bastady. Revolúsıanyń qas jaýy polkovnık Sıdorovty jarkenttik Qasymhan Muhametov atyp óltirdi»,— dep jazady oblystyq «Oktábr týy» gazetinde 1969 jyly 21 martta jarıalanǵan «Jarkent jylnamasy» atty maqalasynda. Al Qasymhan Muhametovtyń basqa erligi men odan keıingi ómir tarıhyn ázirge eshkim tereńdep zertteı qoımaǵan sıaqty.

Sıdorovtyń ólimi, ony jarkenttik Qasymhan atty adamnyń óltirýi esińe eriksiz ataman Dýtovtyń da ajalyn túsiredi. Onyń ólimine de jarkenttik Qasymhan atty adamnyń qatysy bar ǵoı. Jalpy, ataman Dýtovtyń qalaı kózi joıylǵandyǵy jurtqa negizinen belgili. Ol jaıynda «Atamannyń aqyry» atty eki serıaly kınofılm de túsirildi. Respýblıkaaralyq «Komýnızm týǵı», Panfılov aýdandyq «Jańalyq jarshysy» gazetterinde Q. Hasenov pen P. Qılybaevtyń «Halyq batyry» atty maqalasy (9 maı, 1968 jyl); «Nezrımyı front» atty kitapta N. Mılovakovtyń «Qasymhan Shanyshev» degen ocherki («Kazahstan», 1969); «Komýnızm týǵı» gazetinde R. Arıpovpen N. Mılshteınniń «Dýtov qalaı óltirildi?» degen maqalasy (5 noıabr, 1977 jyl); «Qupıa maıdannyń jaýyngerleri» degen jınaqta N. Mılovanovtyń «Qaterli sapar» atty ocherki («Jalyn», 1982 jyl) sovet chekıseriniń osy erlik isin egjeı-tegjeıli túsindiredi. Degenmen osy materıaldarda kisi attarynyń bir izge túspeı árqaısysynda sál-pál ózgesheleý jazylyp júrgen jaıy bar. Máselen, aǵaıyndy Baısymaqovtardyń atyn bireý Muqa men Kebek dep, al bireý Muqaı (Muhaı) men Kódek dep, Kýddýk dep te jazady. Al keıbiri famılıasynyń ózin Baımysaqov dep qate jiberedi. Muńaıdyń famılıasy Jigitekov edi deýshiler de bar. Qadyrovtyń atyn bireý Iýsýp dese, bireý Júsip deıdi, t. s. s. Qalaı bolǵanda da Dýtovty óltirý operasıasyna qatysqan chekıserdiń esimi, ómirbaıany qalyń jurtshylyqqa áli túgeldeı tanys emes. Shyndyǵyna kelsek, joǵaryda atalǵan materıaldardyń kóbi ol operasıaǵa qansha adamnyń jáne kim-kimniń qatysqanyn naqty aıtpaıdy. Alaıda ashyq aıtylyp júrgen, talassyz qatynasqan adamdar mynalar: Qasymhan Shanyshev, Mahmud Qojamıarov, Muqaı jáne Kóbek Baısymaqovtar, Áziz Ýshýrbakıev, Iýsýp Qadyrov (Júsip emes, durysy osylaı, ol kisiniń balasy Iýsýpov Aqjol qazir Panfılov aýdanynda «Birlik» kolhozynyń bas býhgalteri bolyp isteıdi). Qajetsiz Daýǵa qalmas úshin, el ishinde osy operasıaǵa qatysty dep aıtyp júrgen basqa adamdardyń aty-jónin ádeıi atamadyq, olardy anyqtaý tarıhshylardyń mindeti bolar. Alaıda este bolatyn bir jáıt: sol kezdegi ortalyq gazet-jýrnaldarda 10 fevral kúni «Patsha generaly Dýtovtyń óltirilýi» degen shaǵyn habar basylypty da, onda ol operasıaǵa alty atty adamnyń qatysqandyǵy aıtylypty.

Al endi Dýtovtyń qalaı óltirilgenin qaıta baıandap jatqannan góri, ony óz qolymen atqan uıǵyr halqynyń batyr uly Mahmud Qojamıarovtyń 1935 jyly 5 noıabrde óz aýzynan jazylyp alynǵan málimdemeden úzindi keltirgenimiz oryndy tárizdi. Onda bylaı delingen: «...Hatty Dýtovqa berip, ózim bólmeniń ortasynda túregep turdym. Dýtov hatty aldy da, konvertin jyrtyp, oqýǵa kiristi, Bir-eki jolyn oqyp, maǵan tikireıe qarap qoıdy, taǵy oqyp, taǵy qarady. Osy sátte tapanshamdy tós qaltamnan sýyryp alý tipten qıyn boldy. Qolymdy kókiregime kótereıin desem, sezip qala ma dep shoshımyn. Táýekel dedim de, tamaǵymdy sıpaǵan bolyp, qolymdy kóterip alǵanymda, Dýtov úshinshi ret basyn kóterip maǵan qarady jáne qaıtadan hatqa úńildi. Osy sátte dereý búıirin kózdep atyp saldym, basynan ataıyn desem, tımeı qala ma dep kúdiktendim. Osydan soń tapanshamdy júgirip kelgen adútantqa kózdedim. Shynynda da oq Dýtovtyń qoltyǵynyń astynan tıgen eken, oqyp otyrǵan haty qolynan túsip ketti, oqtyń áserimen janyp turǵan sham shalqyp baryp sónip qaldy. Osy kezde adútant qolyma jarmasyp edi, ony da jalǵyz oqpen jaıratyp saldym, shalqasynan túsken boıy til tartpady. Qarańǵyda sıpalap baryp Dýtovty silkilep kórdim, Tiri qalmasyn dep, kókiregin kózdep taǵy bir attym.

Dýtovtyń áıeliniń qaıda qashyp jasyrynǵanyn bilmeımin, áıteýir, úıdi basyna kóterip shyńǵyrǵany esimde. Osydan soń kózim qaraýytyp ketse kerek. Teńselip dalaǵa shyqtym, Úıde myltyq úni shyǵysymen-aq ýáde boıynsha Muhaı da janyndaǵy jasaqshyny jaıratyp, kórshi úıdegi kúzetshilerdi tysqa shyǵarmaı terezeden oq jaýdyryp tur eken. Bul oqıǵa aınalasy 3-4 mınýtta bolyp ótti. Muhaıdyń inisi Kóbek te batyrlyq jasady, quraldy eskerlerden taısalmaı, attardy myqtap ustap turypty. Shyqqan betimizde atqa mine salyp, qorǵannyń qaqpasyna qaraı shaba jóneldik».

Oqıǵanyń arǵy jaǵy belgili. Aýlada kútip turǵan Qasymhan Shanyshev ta dereý atyna qarǵyp minedi. Al onyń atyn Áziz Ýshýrbakıev ustap turady. N. Mılovanovtyń jazýynsha, Áziz, Kebek Baısymaqov jáne Iýsýp Qadyrovtar Dýtovtyń ońasha úıiniń aldyndaǵy qaqpada turady da, al Sultan Maralbaev degen kisi qaqpa syrtynda qalady. Qaqpa aýzynda turǵan qytaı soldattaryn Shanyshev pen Qojamıarov birer dúrkin oq atyp-aq tym-tyraqaı qashyrady da, olar esin jınaǵansha qaladan uzap úlgeredi. Bul oqıǵa Súıdinde 1921 jyldyń 6 fevralinde bolady.

Ataman Dýtovtyń óltirilýi Shyńjańdaǵy aqgvardıashylar qaldyǵynyń birjola qurýyna ákelip soqty. Sóıtip, Sovettik Otanymyzdyń taǵy bir qaýipti jaýy joıyldy.

Uıǵyr halqynyń batyr uly Mahmut Qojamıarov 1894 jyly Jarkentte týady. Ol toǵyz jasynda ákesi ólip, jetim qalady. Joǵarydaǵy erligi úshin ol syılyqqa «Ataman Dýtovqa qarsy terorıstik atysta jekeleı kórsetken erligi úshin joldas Hodjamıarovqa. I aprel, 1921 jyl» degen jazýy bar altyn saǵat jáne maýzer alady, Chekıserdiń áýelgi jospary boıynsha maqsat ataman Dýtovty tirileı urlap áketý edi, biraq oǵan jaǵdaı bolmaǵandyqtan, Qojamıaroz Dýtovty óltirip ketýge májbúr bolady. Dýtovty óltirgeni úshin kektengen bandylar 1936 jyly 31 dekabrdiń keshinde Mahmuttyń áıeli men qyzyn aıýandyqpen óltirip ketedi. Al onyń jalǵyz uly Uly Otan soǵysynda qaza tabady. Mahmuttyń ózi Jarkent qalalyq Sovet atqarý komıtetiniń predsedateli bolyp qyzmet atqaryp júrgeninde, 1937 jyly jeke adamǵa tabynýshylyqtyń qurbany bolady.

Ataman Dýtovtyń kózin joıýǵa sol kezdegi Jarkent ýezik mılısıasynyń bastyǵy Qasymhan Shanyshevtiń belsene aralasqany jáne óz basyn ólimge tigip Dýtovpen birneshe ret kezdesýge de barǵany tarıhtan málim. Osy operasıany uıymdastyrýda jáne júzege asyrýda onyń roli aıryqsha: búkil istiń ózegi de, tizgini men nátıjesi de Qasymhan men Dýtovtyń arasyndaǵy josparly baılanysqa qatysty. Aqıqatqa júginsek, Dýtovty joıý operasıasyn uıymdastyrýda sol kezdegi Jarkent ýezik mılısıa bastyǵynyń orynbasary Áýbákir Júnisovtiń de ózindik úlken úlesi bar. Qazaq SSR Ortalyq mýzeıinde bir kúmis qalta saǵaty saqtaýly, onyń qaqpaǵynda: «Áýbákir Júnisovke «Ataman Dýtovtyń kózin joıýǵa qatysqany úshin» degen jazý bar. 1921 jyldyń kókteminde, Dýtovqa baılanysty tapsyrma oıdaǵydaı oryndalǵannan keıin, jarkenttik bir top mılısıa qyzmetkeri Tashkentke shaqyrylyp, olarǵa Sovet ókimeti atynan nagrada tapsyrylady. Mahmud Qojamıarovqa altyn saǵat pen maýzer, Áýbákir Júnisovke jańaǵy kúmis saǵat sonda berilgen-di. Ondaı nagrada Qasymhan Shanyshevqa, Muqaı Jigitekovke, taǵy basqalarǵa berildi degendi jazady qazir Almatyda turatyn derbes pensıoner, 1938 jyldan KPSS múshesi, soǵystan keıingi jyldarda Jarkent aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp qyzmet atqarǵan Samsaly Qojabekov «Abzal azamat» atty maqalasynda (Sosıalısik Qazaqstan», 24 ıanvar, 1975 jyl). İzdeseń, zertteseń, erlik shejiresi tereńdep ulǵaıa beretinine osy maqala kóz jetkizgendeı. Al endi sol kezdegi Jarkent ýezik Tótenshe komıtettiń predsedateli Sývorovtyń, Búkilodaqtyq chekanyń jaýapty qyzmetkeri Davydovtyń ol operasıaǵa bas-aıaǵyna deıin basshylyq etkenine tarıhı dokýmentter kýá.

Dýtovtyń kózin joıýǵa qatysqan adamdardyń ulttyq quramyna qarap ta úlken oı túıýge bolady; úlken maqsattar árqashanda barlyq ulttar úshin birdeı qajet, ortaq maqsat jolynda birlikten asatyn úlken kúsh joq. Osyny túsingen ár ult azamattary árdaıym ortaq jaýǵa birlese otyryp soqqy beredi. Dýtovty óltirýge qatysqandardyń quramy sony kórsetedi. Sývorov — orys, Qojamıarov — uıǵyr, Shanyshev — tatar, Baısymaqov (Jigitekov)— qazaq.

Azamat soǵysynyń erlik dástúri eldi kolhozdastyrý kezinde de, odan keıinde de laıyqty jalǵasyn tapty. Konfıskasıaǵa narazy bolǵan baılar men kýlaktarǵa kolhozdastyrýdyń qas jaýy bolǵan jekelegen bandylarǵa qarsy kúreste san myńdaǵan sovet jáne partıa qyzmetkerleri, shekarashylar men sovettik mılısıanyń talaı-talaı adamdary tarıhı dańqqa bólendi. Olar sovet ókimetiniń ıdeıasyn sózben, ispen ǵana emes, qajet bolǵan jaǵdaılarda óz ómirlerin qıyp ta nasıhattaı bildi. 1918 jyly Jarkenttegi Qyzylgvardıa otrádynyń quramynda aqtarǵa qarsy soǵysyp, 1920 jyly Jarkent ýezik partıa komıtetiniń sekretary, 1923-24 jyldary BK(b)P Taldyqorǵan ýezik komıtetiniń sekretary bolǵan, 1937 jyly 30 aprelde bandıtterdiń qolynan 37 jasynda qaza tapqan Aıtjan Túrkebaev (Ol jaıynda Sh. Ótepov, X. Ábdiráshıtov «Taýshelekte týǵan jigit» atty roman jazǵan. «Jalyn» baspasy, qazaqshasy — 1982 jyl, orysshasy — 1980jyl); áýelde Qońyróleń bolysyndaǵy komýnıserdiń belsendi jetekshisi bolyp, keıin Jarkent ýezik soveti atqarý komıteti predsedateliniń birinshi orynbasary qyzmetinde júrgende 1926 jyly bandy Jumabek Týrkeevtiń qolynan qaza tapqan jas komýnıs Toıǵanbek Smaǵýlov, taǵy basqalar — jańa zamannyń jarqyn bolashaǵy úshin jan qıǵan qaharmandar.

Erliktiń teńdessiz úlgisin halqymyz Uly Otan soǵysy jyldary kórsetti emes pe, sol qaharmandyq tarıhyna jetisýlyq batyrlar da aıryqsha jarqyn better qosty. Uly Otan soǵysy jyldarynda myńdaǵan taldyqorǵandyqtar jaýyngerlik ordendermen jáne medaldermen nagradtaldy, oblystyń 39 adamy Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe boldy. Almatyda jasaqtanyp, 1941 jyly 16 noıabrde Otanymyzdyń astanasy Moskvany erlikpen qorǵaǵan 316-atqyshtar dıvızıasynyń quramynda taldyqorǵandyqtar kóptep sanalatyn edi. 16-armıanyń quramyndaǵy 31 6-atqyshtar dıvızıasyn general-maıor I. V. Panfılov basqardy. Volokolem tas joly baǵytyndaǵy Dýbosekovo razezinde qaharman erlik kórsetken 28 batyrdyń jıyrma ekisi qazaqstandyq jigitter boldy. «Rossıa — keń baıtaq, biraq sheginerge jer joq, artymyzda — Moskva!»— dep uran tastaǵan áıgili erjúrek saıası jetekshi V. G. Klochkov ta qazaqstandyq jaýynger. Vasılıı Grıgorevıch 1911 jyly 8 martta Saratov oblysynyń Voskresensk aýdanynda Sınod degen seloda týǵan. 1921 jyly Klochkovtyń semásy Altaıǵa kóship keledi. Ol 1940 jyldyń oktábrinen bastap Almatyda Qazaq SSR Saýda halyq komısarıatynda, Almaty ashana-restoran tresi basqarýshysynyń orynbasary bolyp qyzmet isteıdi. 1941 jyly 15 ıýlde áskerge shaqyrylyp, Almatyda jasaqtalǵan 316-atqyshtar dıvızıasynyń 1075-atqyshtar polkiniń quramynda soǵysqa qatysady. Sonda 4-rotanyń saıası jetekshisi bolady. 30 jasynda, 1941 jyldyń 16 noıabrinde Dýbosekovo razezinde bolǵan soǵysta erlikpen qaza tabady, Sovet Odaǵynyń Batyry atanady. Ol eki ret Eńbek Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵan.

V. G. Klochkov basqarǵan 4-rotanyń 2-vzvod jaýyngerleri jaýdyń aldymen 20 tankisi, sońynan 30 tankisi jasaǵan shabýylyn toıtarady. Olar bar-joǵy 28 ǵana jaýynger tarıhta teńdesi joq erlik jasady. Myltyqpen, janar maı quıylǵan shólmektermen, granatalarmen qarýlanǵan 28 batyr jaýdyń alǵash shabýylǵa shyqqan 20 tankisiniń 14-in qıratady. Keıingi kelgen 30 tanki de erjúrek jaýyngerlerden ótip kete almady. Sol urysta batyr panfılovshylardyń 23-i qaza tabady. 28 panfılovshy-gvardıashylardyń ishinde orys, qazaq, ýkraın, qyrǵyz jáne mordva halyqtarynyń ókilderi boldy, onyń ózi sovet halyqtarynyń berik dostyǵyn álemge áıgiledi. 1942 jylǵy 21 ıýldegi SSSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń ýkazy boıynsha 28 erjúrek gvardıashylarǵa Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi, 1942 jyly 17 noıabrde 316-atqyshtar dıvızıasy 8-gvardıashylar dıvızıasy atalyp, Qyzyl Tý ordenimen nagradtalady. Keıin oǵan Panfılov aty beriledi.

28 panfılovshy-gvardıashylardyń 22-si qazaqstandyq bolsa, olardyń 11-i taldyqorǵandyq. Atap aıtqanda, olar mynalar:

Bezrodnyı Grıgorıı Mıheevıch. 1909 jyly Andreev aýdanynyń Glınovka selosynda týǵan. Ulty ýkraın. Áskerge Alakól aýdanyndaǵy «Krasnyı Oktábr» kolhozynda júrgeninde shaqyrylady. Qazir Alakól aýdanynyń Kóktýma mektebi, Úsharal selosynyń bir kóshesi Batyrdyń esimimen atalady.

Bondarenno Iakov Aleksandrovıch. 1905 jyly Don oblysynyń Pozdnıvka selosynda týǵan. Ulty ýkraın. Onyń semásy Qazaqstanǵa 1913 jyly kóship keledi. Bondarenko 1929 jyly Qoǵaly aýdanyndaǵy (qazirgi Gvardıa) Holmogorovka selolyq Sovetiniń predsedateli bolyp saılandy. 1940-41 jyldary Stalın atyndaǵy kolhozdyń qurylysshylar brıgadıri bolady. 1941 jyly 17 ıýlde áskerge shaqyrylady.

Vasılev Illarıon Romanovıch. 1910 jyly Kemerovo oblysynyń Lýnchat degen selosynda týady. Ulty orys. KPSS múshesi. Keıin Qazaqstanǵa kelip, soǵysqa deıin Qoǵaly aýdanyndaǵy AAVD-nyń № 2 sovhozynda jumysshy bolyp isteıdi. Dýbosekovoda bolǵan urysta onyń sol aıaǵy men sol qoly synady, búıirinen jaralanady. Jaraly Vasılev jer baýyrlaı jyljyp ormanǵa jetedi, ony sol aradan bizdiń jaýyngerler taýyp alady da, gospıtálǵa jatqyzady. Uzaq ýaqyt emdelip, ol 1942 jyly jazda Almatyǵa keledi. Keıin, 1963 jyly, Altaı ólkesine kóship ketedi.

Dýtov Petr Danılovıch. 1916 jyly Qoǵaly aýdanyndaǵy Holmogorovka selosynda týady. VLKSM múshesi, ulty orys. Egis jáne traktor brıgadasynda esepshi bolyp jumys isteıdi. 1937 jyly áskerge shaqyrylyp, Qıyr Shyǵysta qyzmet atqarady. 1939 jyly áskerden bosap, Stalın atyndaǵy týǵan kolhozyna oralady. Soǵystyń alǵashqy kúnderi aǵaly-inili aǵaıyndy úsh Dýtov maıdanǵa birden attanady.

Esbolatov Narsutbaı. 1913 jyly Aqsý aýdanynyń № 23 aýlynda týady. Ulty qazaq. 1938 jyldan 1941 jyldyń ıýline deıin Almaty qalalyq tramvaı tresinde jumysshy bolyp isteıdi. Onyń esimin Narsutbaı, Nursultan, Narsultan dep te ataýshylar bar. Halyq aqyny N. Baıǵanın óziniń «Er týraly jyr» degen dastanynda ony Narsutbaı dep ataıdy. Al Sosıalısik Eńbek Eri, akademık jazýshy Ǵabıt Músirepov «Nursultan Esbolatov» atty ocherk jazǵan. Týǵan aýdany Aqsýda onyń esiminde sovhoz jáne orta mektep bar.

Kaleınıkov Dmıtrıı Mıtrofanovıch. 1910 jyly Voronej oblysynyń Stasenkovo selosynda týady. Ulty orys. Ákesi azamat soǵysynda qaza bolady da, sheshesi bes balamen Qoǵaly aýdanynda turatyn týystaryna kóship keledi. 1932 jyly Kaleınıkov ásker qataryna shaqyrylyp, 1935 jylǵa deıin áskerı qyzmette bolady. Qyzyl Armıa qatarynan oralǵannan keıin sol Qoǵaly aýdanynyń Býdennyı atyndaǵy kolhozynda selolyq tutynýshylar odaǵynyń predsedateli bolyp isteıdi. 1941 jyly ıýlde maıdanǵa alynady.

Qojabergenov Álıasqar. 1917 jyly Qaratal aýdanynda týady. Ulty qazaq. Jastaıynan áke-sheshesinen aırylǵandyqtan, balalar úıinde tárbıelenedi. Soǵysqa deıin sol aýdandaǵy burynǵy «Bólshevık», qazirgi «Amankeldi» kolhozynda traktorshy bolyp isteıdi.

Mıchenko Nıkıta Andreevıch. 1913 jyly Novosibir oblysynyń Novovladımır selosynda týady. Ulty ýkraın, Semásy 1935 jyly Qazaqstanǵa kóship keledi. 1935-37 jyldary ol Kırov aýdanynyń qyzylsha sovhozynda, al odan keıin áskerge alynǵanǵa deıin Úshtóbe stansıasynda júkshi bolyp isteıdi.

Natarov Ivan Moıseevıch. 1910 jyly Stavropol gýbernıasyndaǵy Nıkolaevka selosynda týady. Ulty orys. Balalyq jáne jastyq shaǵy Qoǵaly aýdanyndaǵy Voronsov selosynda ótedi. 1930 jyly ol «Stroıtel» kolhozyna múshe bolyp kiredi. 1937 jyly sonda egis brıgadıri bolady, al 1939 jyldan áskerge alynǵanǵa deıin sharýashylyq meńgerýshisi bolyp isteıdi. Dýbosekovo túbindegi urysta ol aýyr jaralanyp, kontýzıaǵa ushyraıdy. Eńbektep baryp toǵaıdyń ishinde jatyp qalǵan jerinen ony bizdiń jaýyngerler taýyp alady da, gospıtálǵa jiberedi. Sol arada esin jınaǵan ol áskerı tilshi A. Krıvıskııge Dýbosekovo razezinde bolǵan urystyń mán-jaıyn baıandap úlgeredi. Gospıtálde qaza bolady. Qazir Gvardıa aýdanyndaǵy burynǵy «Stroıtel» kolhozy Natarov atynda.

Seńgirbaev Musabek. 1914 jyly Qaratal aýdanynda týǵan. Ulty qazaq, VLKSM múshesi. Soǵysqa deıin ol týǵan kolhozynda traktorshy bolyp isteıdi. Qazir Batyrdyń týyp-ósken kolhozy sonyń esimimen atalady.

Shadrın Ivan Demıdovıch. 1913 jyly Altaı ólkesindegi Plotnıkovo selosynda týady, Keıin semásy Qazaqstanǵa kóship kelip, Qaratal aýdanynyń Kırov poselkesinde turaqtaıdy. Armıaǵa shaqyrylǵanǵa deıin ol sondaǵy qant zavodynda jumysshy bolyp isteıdi. Dýbosekovo razezindegi urysta aýyr jaralanyp, es-tússiz jatqan jerinde tutqynǵa túsedi. Soǵystan soń Otanymyzǵa oralyp, týǵan jerine kelip ornalasady. Qazir Taldyqorǵan aýdanyndaǵy Kırov poselkesinde turady, pensıoner.

28 panfılovshy-gvardıashy jerlesterin taldyqorǵandyqtar oryndy maqtanysh etedi, Olardyń erligin qurmettep, máńgi este qaldyrý maqsatynda burynǵy Jarkent qalasy jáne aýdany Panfılov atymen ataldy. Burynǵy Qoǵaly aýdany Gvardıa atandy. Panfılov aýdanyndaǵy Aıdarly sharýashylyǵy Gvardıa atyndaǵy sovhoz boldy.

Astanamyz Almatydaǵy 28 panfılovshy-gvardıashylar parki, ondaǵy obelısk-eskertkish, máńgi ot — sonyń bári qaharmandarǵa degen halyq qurmetiniń, Otan raqmetiniń kýási.

Batyrlardyń isin, atyn qurmetteý búgingi jastardyń berik dástúrine aınalǵan. Taldyqorǵan oblystyq komsomol komıteti fızkýltýra men sportqa qatysty uıymdarmen birlese otyryp jyl saıyn bokstan Sovet Odaǵynyń Batyry Mataı Baıysov atyndaǵy, fýtboldan Sovet Odaǵynyń Batyry A. S. Týlınsev atyndaǵy týrnır ótkizip týrady. Shekarada ornalasqandyqtan, taldyqorǵandyqtar jastardy áskerı daıyndyqqa tárbıeleýge úlken mán beredi. Shekaraly aýdandardaǵy árbir adam ózin Otan kúzetindemin dep sezinedi. Oblys terıtorıasyndaǵy ejelgi shekara zastavalarynyń biri «Horgos» zastavasy 1984 jyldyń kókteminde óziniń 60 jyldyǵyn atap ótti. Sovet ókimetine qarsy uıymdastyrylǵan áreketteri men bandıtterdi joıý isinde joǵary sanalylyq pen erliktiń tamasha úlgisin kórsetken shekarashylardyń san tobyn tárbıelep shyǵarǵan bul zastavada otyzynshy jyldary KPSS Ortalyq Komıtetiniń Bas sekretary, SSSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń Predsedateli K. Ý. Chernenko joldas partıa uıymynyń sekretary bolyp qyzmet atqarǵan edi. Zastava jaýyngerleri 1979 jyly sonda bolǵanynda K. Ý, Chernenko joldastyń syıǵa tartqan vazasy men qoltańbasy bar kitabyn erekshe qurmettep, qasterlep saqtaıdy, óıtkeni ol syı búgingi urpaqty otansúıgishtikke tárbıeleý jolynda zor qyzmet atqarýda. Erlikti erlikke jalǵastyratyn da osyndaı úlgili dástúrler. 1969 jyly 13 avgýste, «Jalańashkól» zastavasynyń shekarashylary «Tastóbede» bolǵan oqıǵa kezinde jaýyngerlik dástúrdi ózderiniń berik saqtaıtynyn dáleldep, qyraǵylyqtaryn taǵy da kórsetken-di.

---