InfoHub Logo

Jerdiń ásemdigin qanshalyq janat dep maqtaǵanmen, onyń ómirlik dańqyn shyǵaratyn da; aıalap, súıispenshilikpen sándendiretin de el men jerdiń óz perzenti — adamdar. Jerdiń shyn qazyna, eń qymbat injý-marjany da sol adamdar. Jetisý jeriniń dańqy ónerpaz ul-qyzdarynyń arqasynda ejelden asqaq.

Qazaqtyń qadirli uldarynyń biri Shoqan Ýálıhanovtyń ómiriniń sońy osy ólkede ótti. Qazaqtyń bar-joǵy otyz jyl ǵana ómir súrgen ǵulama oqymystysy Jetisý jeriniń tabıǵatyn, onda ómir súrip kele jatqan qazaq halqynyń ádet-ǵurpyn, ádebıeti men mádenıetin zerttep, talaı-talaı qundy pikirler jazyp qaldyrdy.

1864 jyly kóktemde Shoqannyń general Chernáevtiń áskerı ekspedısıasyna shaqyrylǵandyǵy tarıhtan málim. Al ekspedısıanyń negizgi maqsaty Qazaqstannyń Ońtústigin Rossıaǵa baǵyndyrý bolǵany taǵy belgili. Shoqannyń oıynsha, eldi baǵyndyrý kelissóz arqyly beıbit jolmen sheshilýge tıis edi, alaıda Áýlıeata qalasyn alarda qatygez general Chernáev otarshyl minezben qarý jumsap, jazyqsyz jandardy qyrǵynǵa ushyratty. Onyń ol áreketi qazaq Shoqan turmaq, Rossıanın, ozyq oıly adamdarynyń ózin qatty tiksindirdi. Chernáev sekildi qatygez otarshyldyń qol astynda Shoqan qyzmet isteı almady, 1864 jyldyń jazynda ol qatygez generaldyń qylyǵyna qarsy bolǵan bir top ofısermen birge Vernyı qalasyna qaıtady. Aýrýdan, jaǵdaıdyń qıynshylyǵynan ábden qaljyraǵan Shoqan óziniń týǵan jeri Ombyǵa barǵysy kelmeıdi. Sóıtip, albandardyń aǵa sultany Tezek tóreniń aýlynda qalýdy uıǵarady. Sonda baryp Tezek tóreniń qaryndasy Aısaryǵa úılenedi. Altynemel taýynyń baýraıyndaǵy Kóshentoǵan degen jerde Tezektiń aýlynda 1865 jyldyń aprelinde Shoqan otyz jasynda aýyr naýqastan qaza tabady. Ol ara qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń Kerbulaq aýdanyna qaraıdy.

Shoqan óletinine kózi jetken soń ákesine hat jazyp, áıeli Aısaryny Jetisýdan elge alyp ketýdi ótinedi. Onyń sol sońǵy ótinishin oryndaý maqsatymen jazda Kókshetaýdan Altynemelge arnaıy adamdar keledi. Olar Shoqannyń basyna kúıgen kirpishten kúmbez turǵyzady. Ol kúmbezdiń fotosýreti jáne Potanınniń qaryndashpen salǵan sýreti saqtalǵan, al biraq kúmbezdiń ózi saqtalmaǵan, keıin mújilip bitken.

1881 jyly Shoqannyń ǵylymı eńbekterin baǵalaǵan Túrkistan general-gýbernatory Kaýfmannyń tilegimen onyń basyna Kolpakovskıı mármárdan qulpytas qoıady. Qulpytasqa qazaqsha jáne oryssha jazýlar jazady. Ol jazýdyń teksin Kaýfmannyń ózi qurastyrypty da, ony I. Ibragımov degen kisi aýdarypty. Qulpytastyń mármárin Ekaterınbýrgten aldyrypty, odan Ombyǵa jetkizip, sodan Semeı arqyly Altynemelge ákelipti. Ol qulpytastyń da biraz ózindik tarıhy bar. Sonyń bárin 1978 jyly «Jalyn» almanaǵynda (№ 1) basylǵan «Shoqan Ýálıhanov jáne Jetisý» atty maqalasynda Áripbaı Alybaev joldas naqty mysaldarmen keltiredi. Ol maqalada Altynemel baýraıyndaǵy el-jurttyń Shoqan beıitin qalaı kútkeni, basyna qorǵan turǵyzǵany, aqyrynda respýblıka basshylarynyń aralasýymen qazirgi eskertkishtiń ornaý tarıhy jan-jaqty baıandalady. 1958 jyly ornatylǵan eskertkishtiń túbinen Kolpakovskıı qoıǵan jazýly mármár tas ta oryn alǵan. Shoqan ómiriniń sońy ótken Altynemel baýraıynda qazir Shoqan atynda kolhoz, onda oqymystynyń ómiri men tvorchestvosyna arnalǵan mýzeı bar.

Shoqan ómiri jaıynda akademık jazýshy Sábıt Muqanov «Aqqan juldyz» romanyn, «Shoqan Ýálıhanov» pesasyn jazǵany belgili. Jazýshy Sáýirbek Baqbergenovtiń «Qoıankózge qulaǵan juldyz», «Men sizdi súıemin» atty povesteri de Shoqan ómiriniń ár kezeńderine arnalǵan. Orys jazýshysy S. Markov Shoqan ómirine arnap «Bıikke betalǵandar» atty roman, jazýshy Saparǵalı Begalın «Shoqan asýlary» atty poves, al Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty Jarylǵap Beısenbaev «Shoqan izimen» atty derekti ocherkter jazdy. I. Strelkova 1975 jyly orys tilinde «Dostym meniń, baýrym meniń» atty poves-hronıka; al 1983 jyly «Tamasha adamdardyń ómiri» atty serıa boıynsha «Ýálıhanov» degen kitabyn Moskvadan basyp shyǵardy. Al Shoqannyń ómiri men tvorchestvosyna arnalǵan ǵylymı zertteýler men maqalalar qanshama deseńshi?! 1961 jyly Qazaq SSR Ǵylym Akademıasy Shoqan shyǵarmalar jınaǵynyń bes tomdyǵyn akademık Á. Marǵulannyń zertteý maqalasymen orys tilinde shyǵarǵan-dy. Respýblıka jurtshylyǵy Shoqan Ýálıhanovtyń týǵanyna 150 jyl tolý merekesin atap ótý qarsańynda qyzý ázirlikter júrgizýde.

Shoqannyń Jetisý jerinde bolý jáne Jetisý jerin jazý tarıhy — úlken zertteýge laıyqty nárse. Shoqannyń ómir tarıhyn shola qaraǵannyń ózinde-aq Jetisýǵa baılanysty biraz mańyzdy derek baıqaýǵa bolady. Bul ólkege onyń áldeneshe ret joly túsken. Alǵash Shoqannyń Jetisýǵa aıaq basýy — 1855 jyly. General Gasfortpen birge ol bul saparynda Ortalyq Qazaqstandy, Jetisý men Tarbaǵataıdy aralaıdy. Onyń oqymystylyq qabileti de osy joly biraz adamdardyń kózine shalynady, ásirese Gasfort qatty rıza bolyp, oǵan áskerı ataq berýge usynys jasaıdy.

1856 jyldyń maı aıynda Shoqan M. Homentovskııdiń áskerı-ǵylymı ekspedısıasymen birge saıahatqa shyǵady. Sol saparynda Alakólden Ystyqkólge deıingi aralyqtaǵy Jetisý jerin taǵy muqıat aralaıdy. «Ystyqkól saparynyń kúndeligi» atty shyǵarmasynda Shoqan osy jolda alǵan óz áserin, jer men sýǵa baılanysty oılaryn, pikirlerin ǵylymı negizde jazyp qaldyrǵan. Sol jyldyń avgýst aıynda Shoqan Qulja qalasyna barady. Ol sapardyń barlyq saıası, geografıalyq mańyzyn qazirgi oqyrman oıdaǵydaı bilýge tıis, óıtkeni onyń bárin Qulja ólkesi jaıyndaǵy shyǵarmalarynda Shoqan egjeı-tegjeıli jazǵan-dy. Al bizge eń keregi — bul joly Shoqannyń qazirgi Kerbulaq, Gvardıa. Panfılov aýdandarynyń terıtorıasy arqyly ótkendigi. «Qytaı ımperıasynyń batys ólkesi jáne Qulja qalasy» atty kúndelik jazbalarynda Shoqan qazirgi Panfılov aýdanynyń Beljaılaýy, Jarkent qalasy jaıynda qundy-qundy pikirler aıtady.

1857 jyly Shoqan Jetisý ólkesine taǵy oralady, qyrǵyz elin aralaıdy. Sodan qashan Qashqarıaǵa attanǵanynsha ol Jetisý jerinde bolady. Al 1858 jyldyń 28 ıýninen 1859 jyldyń 12 apreline deıin — 10 aı 14 kún boıy — óziniń áıgili Qashqarıaǵa saparyn oıdaǵydaı oryndap shyǵady.

Shoqan budan keıin 1861 jyly da Almatyda boldy degen derek bar (Á. Alybaev). Al odan keıingi Jetisý jerine birjola oralýy, joǵaryda aıtqanymyzdaı, 1864 jyldyń kóktemi. Osynda Shoqan Tezek tóreniń qaryndasy Aısaryǵa úılenedi. El aýzynan estigen áńgimelerine súıenip, Á. Alybaev joldas Shoqannyń áıeliniń aty Aısary emes, Aısara bolýy kerek degen joramal aıtady, alaıda ol pikirdiń anyq-qanyǵyna jetý qosymsha zertteýlerdi qajet etedi.

Shoqan ómirine, sondaı-aq Jetisý jeriniń tarıhyna biraz baılanysy bar adamnyń biri — Tezek tóre. Ol — Ádil sultannyń balasy Súıik Abylaıhanovtan týǵan, arǵy atasy — han Abylaı. Ádildiń eki balasy bolǵan: biri — Eraly, ekinshisi — Nuraly. Qolaıly qonys izdep kóp kóship-qonǵandyqtan, san ret jurt jańalaǵandyqtan, el Nuralyny Kóshen dep, Eralyny Tezek dep atap ketipti (Á. Alybaev). Shoqannyń áıeli — Tezektiń aǵasy Nuralynyń qyzy.

Tezek tóre eptep óleń shyǵaratyn, qalaı bolǵanda da qazaqtyń ónerli adamdaryna erekshe iltıpat jasaǵan, kerek jerinde olardy syılaǵan, endi bir jaǵdaılarda olardan qoryqqan da adam sıaqty. Qazaq ádebıetiniń tarıhy Tezek jaıynda táp-táýir derekter saqtaǵan.

Tezek, jalpy, óz kezindegi aqyldy, zamana aǵymyn durys ańǵara bilgen bolsa kerek. Ol orystyń saıahatshy oqymystysy P. P. Semenov-Tánshanskıımen tanys bolǵan, jaqsy syılasqan kisi eken. Semenovpen, Shoqanmen tikeleı aralasýy, sóz joq, Tezekke belgili dárejede ıgi yqpal etti dep oılaımyz.

Jyr alyby atanǵan Jambyldyń ustazy aqyn Súıinbaımen, aıtystyń asqan sheberi Baqtybaı aqynmen, áıgili Túbekpen qaqtyǵysýlary Tezektiń biraz qyrlaryn ashady. Baqtybaıdan jeńilgennen keıin, qasynda otyrǵan Qojbanbet bıge: «Qojbanbet, men sıaqtanǵan tóre týady, sen sıaqtanǵan bı týady. Qaıtpaı-qajymaı, oıyndaǵy sózinen jańylmaı aıtatuǵyn Baqtybaıdaı aqyn týmaıdy»,— deýi; Súıinbaıdy:

«Jaqsy aqyn úıge kelse, qydyr — yrys,
Aıtqany Súıinbaıdyń bári durys.
Kórgendi ne de bolsa betke aıtatyn,
Adamnan sırek týar mundaı týys», —

dep baǵalaýy Tezektiń de kókiregi oıaý ekendigin ańǵartady. Áıtkenmen onyń qanaýshy taptyń ókili bolǵandyǵyn, urlyq-qarlyqqa, zorlyq-zombylyqqa jol bergendigin biz umytpaýǵa tıispiz.

Kezinde Tezekten yqpaı, onyń minin betine batyl aıtqan Baqtybaı men Túbek aqyn da qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń terıtorıasynda ómir súrgen. Eki aqynnyń da ómiri men tvorchestvosy ázirge az zerttelgen. Qaratal óńirinde ómir súrgen Baqtybaı ataqty aqyn Ásetpen de aıtysypty, onyń basqa da shyǵarmalary sońǵy kezderde belgili bola bastap otyr. Al Túbek aqynnyń Tezek tóremen qalaı jolyqqanyn, qalaı qaqtyǵysqanyn taldyqorǵandyq qart aqyn Muqash Baıbatyrov tolyq jyrlaıdy, ókinishke oraı, ol kisiniń jyrlaý nusqasy zertteýshilerdiń nazaryna ázirge ilige qoıǵan joq.

Jetisý jeriniń mádenı tarıhynan úlken oryn alatyn adamnyń biri — aqyn, kompozıtor, ánshi Áset Naımanbaev. Áset basqa jaqta týǵanmen, onyń es bilgen balalyq ómiri de, jigittik, azamattyq shaǵy da Jetisýdyń Lepsi ýezinde ótedi. Onyń kóp aralaǵan, turaqtaǵan jeri — qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń Úsharal, Andreev, Lepsi; Semeı oblysynyń Maqanshy aýdandary.

Elý bes jasqa kelip qaıtys bolǵan Áset (1867-1922) sońyna baı ádebı jáne mádenı mura qaldyrǵan adam. Ony qazaqtyń ejelgi óneri aqyndar aıtysynyń áıgili klassıgi deýge bolady. Áset tvorchestvosyn ómirbaıanynyń qyzǵylyqtylyǵyna, shytyrmandyǵyna basa nazar aýdarmaı-aq, shyǵarmalarynyń kórkemdik mánine qarap ta jete tanyp bilýge bolady. Onyń óleńderin, aıtystary men qıssalaryn ómiri, ómir tarıhy dep taný lázim. «Áset óıtken», «Áset búıtken» degen san alýan alyp qashty sózderdiń tóreligin de, shyndyǵyn da búkpesiz ashyp beretin eń senimdi qazy — onyń óz óleńderi.

Áset oqyǵan, óz kezeńi úshin ájeptáýir kózi ashyq, bilimdi aqyn bolǵan. Onyń oı órisi, bilim dárejesi aıtys kezinde aıtqan pikirlerinen de, keltirgen mysaldarynan da ańǵarylady. Orys halqynyń uly aqyny Aleksandr Pýshkınniń «Evgenıı Onegın» poemasyn qazaqsha qıssa etip jyrlaýy, shyǵys halyqtarynyń, atap aıtqanda, arab jáne parsy ádebıetiniń keıbir úlgilerin qazaqsha qıssaǵa aınaldyrýy; qazaq arasynan shyqqan Keshýbaı atty úlgili azamattyń ómirin dastan etýi — sonyń bári Ásettiń tvorchestvolyq dıapazonynyń keńdigin dáleldeıdi.

Áset, árıne, tap qaıshylyǵyn ǵylymı turǵyda túsinbedi, tap kúresine tikeleı isimen aralaspady, alaıda sózimen de, isimen de ádildikti jaqtady, tórelerdiń, baılardyń elge zıandy áreketterin áshkereledi. Ádildikti jaqtaý, adamgershilikti ýaǵyzdaý Áset tvorchestvosynyń ómir ózegi boldy. Ol tipti osy maqsat úshin dinı sújetterdi de keńinen paıdalandy.

Ásettiń ánshiligi me, kompozıtorlyǵy ma álde aqyndyǵy ma — qaısy qyry basym degende kesip jaýap bere almaısyń, múmkin de emes, Onyń ánshiligine tórelik aıtý, árıne, qıyn, óıtkeni óz qulaǵyńmen estimegen daýysqa qalaısha baǵa berersiń. Biraq onyń óleńderindegi «Aryndap án sala ma darymaǵan», «Án salsań, Ásetteı sal ásemdetip», «Aıǵaıǵa qaıran daýsym erinbegen» tárizdi óz sózderine, kóz kórgenderdiń kýálendirýine qarap, zor daýysty ánshi bolǵandyǵyn boljaımyz, Ánderiniń joǵary daýyspen shyrqaýdy qajet etetindigi de onyń óz daýsynan habar bergendeı.

Ásettiń «İnjý-marjan» áni — Estaıdyń «Qorlany» sıaqty mahabbat gımnindeı án. Áýendik qurylysynyń kúrdeligili de, áýezdiligi de «Qorlanǵa» uqsaıdy. Bul ánge baılanysty bir kúdik — qazirgi aıtylyp júrgen óleńi áýen mánine, ánniń maqsatyna úılespeıdi, soǵan qaraǵanda, bul sózder «İnjý-marjannyń» óziniki emes. Óıtkeni ǵashyqtyq ánine «Áýeletip án salsa ánshi Áset» deý de, ««Ásetteı sal, án salsań ańyratyp» deý de jarasyp, jymdasyp turǵan joq. Ár eki joldan keıin almasyp keletin «Erkem, seni saǵyndym», «Saǵynbasqa ne shara» sekildi qaıyrma tirkester de, «Seıpilmálik — Jamaldaı beınetińe kónsem-aı, Qozy Kórpesh — Baıandaı bir molada ólsem-aı» deıtin negizgi qaıyrma da biz aıtyp júrgen án teksiniń máninen múlde alshaq. Al «İnjý-marjannyń» óz sózin tabý múmkin be, joq pa degen másele — asa sheshýi qıyn másele, biraq úmit úzýge tıisti emespiz.

«İnjý-marjan» Ásettiń jas kezinde shyǵarǵan alǵashqy ánderiniń biri bolsa kerek. Sebebi mahabbat jaıyndaǵy án de, óleń de adamnyń jastyq shaǵynda týýǵa tıis. Onyń ústine Ásettiń «Qozy Kórpesh — Baıandaı» degen sózdi aıtýy da bekerden-beker bolmasa kerek. Onyń jigittik dáýreni Lepsi ýezinde ótkeni, al Qozy men Baıannyń beıiti de sol ólkede ekendigi belgili. Qozy men Baıannyń kúmbezin kórgen jas jigit adal mahabbat jaıynda qıaldamady, olar jaıyndaǵy jyrdy estip tebirenbedi deısiz be? «Seıpilmálik — Jamaldaı» deýine qaraǵanda, ol ándi shyǵarǵan kez Ásettiń medresede oqyp júrgen nemese ony oqyp ketken kezi de bolar. Áıgili «Myń bir túnde» aıtylatyn mahabbat hıkaıasy jas aqynnyń qulaǵyna sol medresedegi oqý arqyly jetkeni shúbásiz sekildi.

Ásettiń «Qısmet» áni de óz sózimen aıtylyp júrgen joq jáne ol ándi Ásettiń ózi de áýel bastan belgili bir turaqty sózben aıtpaǵan sekildi. Óziniń uzaq óleńderin, qıssalaryn ol ár kez osy ánmen oryndap otyrǵan bolý kerek, sondyqtan Qazaq SSR eńbek sińirgen artısi Dánesh Raqyshevtiń aıtyp júrgen teksin osy ánge turaqtandyrý ábden durys dep bilemiz. Al «Qısmet» sóziniń máni kópten beri belgisiz bolyp kelgen edi, ony qazaqy maǵynaǵa jaqyndatqymyz kep, árkim ár túrli joramaldap keldik. Joramaldan shyndyqqa shyǵýymyzǵa 1983 jyly Moskvanyń saıası baspasy shyǵarǵan «Ateısik sózdik» kitaby sebep boldy. Onda «Qısmet» (Kısmet) sózi túrik sózi dep kórsetilgen (222-bet). Al ol ıslam dininde jer betindegi barlyq áreket, adam taǵdyry allanyń aldyn ala sheshimi boıynsha bolady degendi bildiredi eken. Qazaqshalaǵanda, shamamen, «jazmysh», «peshene» degen maǵynaǵa jaqyndaıdy.

Qazir ánshiler halyq áni dep júrgen «Smet» atty án bar. Onyń sózi aqyn Isa Baızaqovtiki, ánin bilip, óleńin eshkim esinde saqtamaǵan soń, Isa oǵan jańa tekst shyǵarǵan. Al endi «Smet» sóziniń maǵynasyn izdegen keıbireýler ony «Svetmet» degenmen ıaǵnı «tústi metalýrgıa» sózimen baılanystyryp júr. Otyzynshy jyldarda «svetmet» sózi qazirgideı keń qoldanylmaǵan edi jáne qazirgi kónekóz qarttar ol sózdiń bul ánge esh qatysy joqtyǵyn aıtady. «Smet» áni — otyzynshy jyldardan buryn da bar án. Bizdińshe, osy «Smet» te, Ásettiń «Qısmeti» de bir ánniń ózgertilip aıtylyp júrgen eki nusqasy. Oǵan eki ándi salystyra tyńdap otyryp ońaı kóz jetkizýge bolady. Eki ánniń ekpindete aıtylatyn bastalý kezi de, úzip-úzip aıtylatyn qaıyrmasy da óte uqsas. Aıyrmashylyqtyń ózi ekpinge, sozylymdylyǵyna ǵana baılanysty. Ondaı-ondaı ózgeshelikterine bola birneshe nusqada aıtylyp, tartylyp júrgen ánder men kúıler qazaqta az emes. Máselen, «Qosbasardyń», «Qos alqanyń», «Bulbul» men «Baıjumanyń» birneshe nusqalary bar. «Nazqońyr», «Jıyrma bes», «Býryltaı», «Qorlan» ánderi de birneshe nusqada aıtylyp júr. Osy turǵydan kelgende, «Smet» degen de «Qısmet» sóziniń aıtyla kep ózgergen túri, al án de Áset ániniń ózgere oryndalyp júrgen bir nusqasy dep bilgen jón sıaqty.

Áset — kóp aıtysqan aqyn. Onyń Baqtybaımen, Rysjanmen, Málıke qyzben, Sámet tóremen, Arap aqynmen, Káribaımen aıtysqany belgili, Sámet tóre qazirgi Alakól aýdanynyń Qyzylashy degen jerin mekendegen, onyń ákesi Malaı tóre degen kisi bolǵan. Qyzylashy degen jer — qazir Kırov atyndaǵy sovhozdyń ortalyǵy. Al Arap aqynnyń mekeni osy aýdanǵa qarasty Belqudyq degen jer bolypty. Araptyń ákesi Ámir, onyki Andas degen kisi eken. «Ámir tamy» degen jer Alakólde áli de bar.

Bir-eki aýyz sózben Áset qaqtyǵysqan adamdar óte kóp, onyń bárin izdep taýyp, asyl murany qaǵazǵa túsirip qalý — búgingi urpaqtyń basty paryzy. Onyń ómirine, tvorchestvosyna baılanysty daýly máseleler de tolyp jatyr. Semeı qalasyndaǵy Abaı mýzeıinde Áset pen Árip te aıtysqan degen derek jazýly tur, ol aıtystan bir-eki shýmaq úzindi de keltirilgen. Abaı, Áset jáne Árip úsheýi bir jerde qolma-qol jarysa óleń shyǵarǵan degen de áńgime aıtýshylar bar. Onyń bári — bolashaq zertteýdi, dáleldeýdi kútetin máseleler.

Áset jazǵan dastandar men qıssalar bir tóbe. Alakól aýdany «Kóktuma» sovhozynyń «Aqshı» fermasynda turatyn Súleımen Ábdildaev degen aqsaqal Áset aıtystary men qıssalaryn túgeldeı derlik bilýshi edi, 1984 jyldyń qysynda qaıtys boldy. 1983 jyly 17-18 noıabr kúnderi Súleımen aqsaqal bizge Ásettiń Yrysjanmen aıtysyn, «Keshýbaı» atty dastanyn, «Fransýz», «Úsh jetim qyz» («Sámsaıa»), «Sherızat», «Barat qyz» qıssalaryn jyrlap berdi. Ásettiń bulardan ózge «Sálıqa — Sámen» dastany, «Aǵash at», «Evgenıı Onegın» qıssalary bar ekeni de belgili. Áset A. Pýshkınniń «Evgenıı Onegın» romanyn aýdarmaǵan, onyń mazmunyn negizge ala otyryp qıssa etip qazaqsha jyrlaǵan.

Áset aqynnyń fotosýreti saqtalǵan, ony 1977 jyly jazýshy Saparǵalı Begalın «Mádenıet jáne turmys» jýrnalynda jarıalady, aqyndy fotosýretke Shynjań ólkesinde Muqametjan Iýsýpov degen kisi túsirgen.

Áset aıtysa júrip kóp aqyndy jeńgen, Baqtybaı men Káribaıdan ǵana jeńilgen. Onyń Káribaımen aıtysynyń eki nusqasy belgili. Birinde aıtys úshinshi jaqta baıandalady, al ekinshisinde Káribaıdyń óz aýzynan qıssa etip jyrlanady. Aıtysty qıssa etip jyrlaý qazaq dástúrinde óte keń taraǵan. Birjan men Saranyń, Áset pen Yrysjannyń aıtystary el aýzynda qıssa bolyp saqtalǵan.

Kóne kóz qarttardyń áńgimesine qaraǵanda, Áset aqyn kezinde aıtystyń basqa túrlerine de qatysqan. Máselen, Shyńjań ólkesindegi qazaqtar arasynda «taý aıtys», «sý aıtys» sıaqty aıtys túri bolǵan. Ol aıtys boıynsha ár aqyn óziniń taýyn nemese sýyn óleńge qosqan, kim jaqsy jyrlasa, tapqyrlyq tanytsa, sol jeńgen. Aqyndardyń neni jyrlaýyna baılanysty aıtystyń aty da shartty túrde «jaılaý aıtys», «qystaý aıtys» bolyp atalǵan. Bul — qazirgi belgili taqyryp boıynsha qolma-qol óleń shyǵarýǵa óte jaqyn ádis. Áset ondaı aıtystarǵa da qatysqan degen sóz bar.

Ásettiń Kempirbaı aqynnyń kóńilin suraı barǵandaǵy óleńi de muqıat zertteýdi kútip turǵan dúnıe. Ol óleń qazirgi biz biletin baspa júzin kórip júrgen nusqadan áldeqaıda kólemdi. Sol kólemdi nusqa B. Beısebaıulynyń jazdyrýynda Ǵylym Akademıasynda saqtaýly, biraq, nege ekenin, ázirge ǵalymdar ol nusqany zertteý nysanasyna aınaldyrmaı júr. Bul óleń Ásettiń adamdyq, azamattyq qasıetterin tanýda kóp qyzmet atqara alady. Aqyn aǵanyń aýrý ekenin estip, kóńil suraýǵa alystan kelýiniń ózi Ásettiń úlken adamgershiligin dáleldeıdi. Ol Kempirbaıǵa: «Adamnyń biri emessiń ánsheıin jaı. Jeti kún jolaýshylap kelip turmyn... İnilik sálemimdi berip turmyn»,— deıdi. Osyndaı-osyndaı derek beretin óleń joldary arqyly da Áset aqynnyń ómirbaıanyn tolyqtyra túsýdiń reti keletin tárizdi.

Osy óleńniń áni de Ásettiki dep oılaımyz. Óıtkeni Kempirbaı ekeýiniń amandasyp baquldasýynyń bárin óleńmen bizge jetkizip otyrǵan adamnyń ózi Áset. Sony jurtqa ánge sap nasıhattaýshy Áset bolýǵa tıis. Onyń ústine ánshi Jánibek Kármenov aıtyp júrgen bul áýen Áset stıline óte uqsas. Sondyqtan án de Ásettiki deýge qaqylymyz Qalaıda Áset pen Kempirbaıdyń arasynda qımas aralastyq bolǵan, Oǵan Kempirbaıdyń myna sózi de dálel:

«Bek ómir eske túsip jasymdaǵy,
Hal surap Ásetpisiń qasymdaǵy.
Qaraýytyp qara kór keldi bilem,
Alasart jastyǵymdy basymdaǵy».

Áset te á dep amandasqanda, «Qosylyp júrýshi edik jasymyzda,— deıdi, sonyń bári jaıdan-jaı aıtyla salǵan sózder bolmasa kerek. Zertteýshi ǵalymdardy osy tektes jarty aýyz sóz de qupıa qoımaǵa jetelep ákelýi ábden múmkin.

Áset aqynnyń murasyn saqtaýshylar el arasynda áli de kóp. Onyń biraz shyǵarmalaryn aqsýlyq aqyn Qýat Teribaev kezinde el arasyna kóp nasıhattaǵan eken. Jetisý jurtshylyǵy Áset esimin árdaıym zor iltıpatpen ataıdy, úlken aqynnyń ómirine baılanysty eldi mekender men azamat attaryn maqtanyshpen este saqtaıdy.

Jetisý jurtshylyǵy ǵana emes, kúlli qazaq halqy esimin zor maqtanyshpen ataıtyn aqyn Sara osy ólkede 1878 jyly týyp, 1916 jyly 38 jasynda dúnıe salǵan. Onyń ádebı murasy jınalyp, 1980 jyly «Jazýshy» baspasynan «Tordaǵy toty» degen atpen jaryq kórdi. Ol jınaqqa Saranyń áıgili Birjan salmen aıtysy, basqa da aqyndarmen qaqtyǵysy, sondaı-aq bir top óleńderi engen.

Aqyn Saranyń ómiri men tvorchestvosy jaıly kezinde M. Áýezov, S. Mukakov, Ǵ. Músirepov, Q. Jumalıev, E. Yslmaılov, M. Ǵabdýllın, B. Kenjebaev, İ. Omarov, Sh. Ahmetov, S. Qaınarbaevtar keleli-keleli pikirler aıtqan. Onyń ómirbaıandyq derekterin ǵylymı negizge túsirip, el aýzynda saqtalǵan óleńderin jınap jarıalaý jolynda kóp eńbek sińirgen adam — qazir Aqsý aýdanynyń ortalyǵy Jansúgirov selosynda turatyn Táńirbergen Qalılahanov aqsaqal. Joǵaryda atalǵan «Tordaǵy toty» kitabyna alǵysóz retinde «Aqyn Sara» atty maqala jazyp, sol kitaptyń jaryq kórýine naqty eńbek sińirgen de sol kisi.

Qazaqtyń dúldúl kompozıtory, asqaq ánshisi Birjan sal aqyn Saramen 1895 jyly Eshkiólmes taýynyń baýyrynda aıtysqan. Birjan ol kezde 61 jasta bolsa, Sara bar-joǵy 17-de edi. Eki aqynnyń aıtysyn 1928 jyly qaza bolǵan Shópshekuly Ahmet degen kisi óz kózimen kóredi (İ. Omarov). Bul aıtystyń eki nusqasy saqtalǵan. Birinshi nusqasyn 1898 jyly Qazanda «Qıssa. Birjan sal menen Sara qyzdyń aıtysqany» degen atpen Shaıhulıslamov Júsipbek qoja bastyrady. Ol nusqanyń ishinde: «Álqıssa, Júsipbek qojaǵa Sara qyzdyń Birjanmen aıtysqanyn qyzdyń ózi aýzynan osylaı dep bastan-aıaq baıan qylǵany aıtysqannyń keler jylynda»,— degen derekti málimet bar. Demek, Júsipbek qoja bul aıtysty Saranyń óz aýzynan jazyp alǵan ǵoı. Biz keıde osyndaı jazba derekterge den qoımaı, qaıdaǵy bir alyp-qashty áńgimelerge áýestenip ketemiz de, anyq nárseniń ózin tumandatyp jiberemiz.

Aıtystyń ekinshi nusqasy da Qazanda 1899 jyly «Qıssa. Birjan sal men aqyn Saranyń aıtysqany» degen atpen basylyp shyǵaly. Bul nusqanyń kólemi birinshige qaraǵanda sál kóbirek (173 jol). Sirá, Árip aqynǵa baılanysty qaýesetter sol qosymshaǵa baılanysty órbigen bolar. Artyq joldardyń ıesi Árip Táńirbergenov bolýy ábden yqtımal. Al aıtystyń negizgi teksi eki nusqada da birdeı.

Saranyń ákesi — Tastanbek, sheshesi — Janshóke degen kisi. Birjanmen aıtysqan soń Jıenqulǵa telingen basy azattyq alǵanmen, Sara báribir súıgen jigiti Kúsembaıǵa tıe almaıdy, aqyry 1897 jyly Bekbaı degen kisimen qosylady, ol kúıeýi 1931 jyly 60 jasynda qaıtys bolypty. Sonda, olar úılengende Sara 19 jasta, al Bákbaı 26 jasta bolǵan.

Aqyn Saranyń ómiri M. Telebaevtyń «Birjan — Sara» operasyna arqaý boldy, operanyń lıbrettosyn ǵalym-aqyn Qajym Jumalıev jazdy. Jazýshy Bek Toǵysbaev «Aqyn Sara» atty pesa jazyp, ol oblystyq teatrda qoıyldy. Týystarynyń, kózin kórgen adamdardyń aıtýlaryna súıenip, aqyn Saranyń sýretin Qazaq SSR halyq sýretshisi Ábilhan Qasteev salyp shyqty, al onyń eskertkishin SSSR arhıtektorlar qoǵamynyń múshesi M. M. Vashenko jasady. Qapal aýdanynda Eshkiólmestiń baýraıynda «Aqyn Sara» atty sovhoz bólimshesi bar, Taldyqorǵandyq aqyn-qyzdarly jurtshylyq qurmetpen «Aqyn Saranyń sińlileri» deıdi, Sara esimin halyq qatty qasterleıdi.

Qazaq sovet ádebıetiniń klassıgi jáne negizin qalaýshylardyń biri İlıas Jansúgirov 1394 jyly qazirgi Taldyqorǵan oblysynyń Aqsý aýdanynda Qaraǵash degen aýylda týǵan. 1984 jyly jazda onyń 90 jyldyǵyn búkil respýblıka jurtshylyǵy saltanatpen atap ótti. Onyń murasy tek qazaq emes, búkil sovet ádebıetiniń qazynasyna qosylǵan asyl mura bolyp esepteledi. Partıa men úkimetimiz İlıas aqynnyń Otan aldynda sińirgen eńbegin joǵary baǵalady. Qazaqstannyń birsypyra selo, sovhozy jáne mektepteri İlıas Jansúgirovtiń esimimen atalady. Taldyqorǵan qalasynda I. Jansúgirov atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýt bar. 1973 jyly negizi qalanǵan bul ınstıtýtta qazir 5 fakúltet, 23 kafedra bar, onda 190 oqytýshy jumys isteıdi, onyń 41-inde ǵylymı ataq bar. Instıtýt janynda 1978 jyldan beri stýdentterdiń «Jetisý» atty án-bı ansambli jumys isteıdi, ol 1979 jyly kórkemónerpazdar kollektıviniń búkilodaqtyq baıqaýynda laýreat atandy. Sondaı-aq ınstıtýtta stýdentterdiń kúshimen orys halyq aspaptary orkestri qurylǵan. Kóp jyldar boıy ınstıtýt janynda I. Jansúgirov mýzeıi jumys istep keldi, qazir ol mýzeıdiń qory Taldyqorǵan qalasynda ashylǵan aqyn mýzeıine berildi.

Taldyqorǵan oblystyq drama teatryna, oblys ortalyǵyndaǵy Mádenıet saraıyna İlıas Jansúgirovtiń aty berilgen. Aqsý aýdanynyń ortalyǵy qala úlgisindegi poselke «Jansúgirov» atalady Aqyn ómirine arnap taldyqorǵandyq dramatýrg Qudash Muqashev «Dala dastany» atty pesa jazdy, ol M. Áýezov atyndaǵy memlekettik akademıalyq drama teatrynda qoıyldy İlıas Jansúgirovtiń bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵy 1960-1966 jyldarda basylyp shyqty.

İlıas tvorchestvosyna basty yqpal etken — halyq aýyz ádebıeti men Abaı óleńderi. Keıin, Moskvadaǵy Komýnıstik jýrnalısıka ınstıtýtyn bitirgen soń, ol orys ádebıetinen, sol arqyly dúnıe júzi ádebıetiniń ozyq úlgilerinen ónimdi úırene bastady. İlıas Jansúgirov aqyn Ásetti kórdi me. joq pa — belgisiz, biraq belgili dárejede onyń tvorchestvosyna alǵashqy kezde Áset óleńderiniń de áser etkeni baıqalady «Ánshi» degen atpen Áset óleńin İlekeńniń óz óleńderimen birge saqtap kelýi de beker emec. Al «Ánshige» atalatyn İlıastyń alǵashqy óleńderiniń birindegi:

«Qaıǵyly, muńdy, ónerli, sherli janǵa
Oı salar, oıyn túrter, jybyrshytar.
Eliter ekilenter elbireter —
Tolǵantar, tolǵaq salar tolyqsytar», —

— degen joldar; «Bulbulǵa» atty óleńindegi:

«Saıradyń quıqyljytyp, qubyljytyp,
Tamsandym tamaǵymnyń sýyn jutyp
Tolqytyp, tolyqsytyp, emirentip,
Qıqýǵa qyzyqtyrdyń, qyldyń yntyq»,—

degen lyqsyp tógilgen tirkester eriksiz Ásettiń:

«Án salsań Ásetteı sal ásemdetip,
Qozdyryp delebeni, dáserletip.
Shyrqatyp shyǵandatyp shalyqtatyp,
Shapshytyp shúmektetip, nóserletip»,—

degen joldaryn eske túsiredi. Sóz joq, bul uqsastyqtar — alǵashqy úırenýdiń, yntyǵýdyń áseri. Áset aqyn Aqsý, Qapal tóńiregin kóp aralaǵan, Baqtybaı aqynmen aıtysqannan keıin Mamannyń aýlynda bir aıǵa jýyq aıaldapty degen de áńgime bar. Soǵan qaraǵanda, İlekeńe Áset aqynnyń áser etýi ábden múmkin.

İlıas aqynnyń qalamynan shyqqan «Kúı», «Dala», «Kúıshi», «Qulager» poemalary jáne «Gımalaı» óleńi — taqyryptyń-ıdeıalyǵy jaǵynan da, kórkemdik-sýretkerligi jaǵynan da qazaq sovet ádebıetiniń úzdik úlgileri, klasıkasy. Bul shyǵarmalaryndaǵy oı kelisimi, tógilgen sóz úılesimi, kórkem sýretkerlik, tabıǵı jymdasqan uıqas — barlyǵy da ana tilimizdiń asqan qudirettiligin kórsetetin nárseler. Sol qudiretti qolymen jasaǵan aqyndy halyq qalaısha qurmettemesin?!

«Kúıshi» poemasyndaǵy Qarashash pen kúıshi jigittiń ishteı arbasýy, han Keneniń qaryndasyna kúıshi jigittiń kúımen syr aıtýy, aqyrynda bárinen de bezip, bas bostandyǵyn surap alýy — osynyń báriniń psıhologıalyq-dramalyq kórkemdikpen sheshilýi — oqyrmannyń sıynan ólmeı ketpeıtin sýretter. Ónerpaz kúıshiniń sheberligi qandaı, ol tartqan kúılerdiń qudireti qandaı?! Qaradan shyqqan qul dep baǵalaı tura bir sát jigit tartqan kúı áserimen hansha Qarashash bylaı tolqıdy:

«Bul sorly Dýlat pa eken, Úısin be eken?
Kúıshim bop ómirine júrsin be eken?
Súıkimdi jigittiń bul bulbuly ǵoı
Qarashash osyǵan-aq tısin be eken?» —

dep jantalasady.

İlıastyń «Kúı» atty shyǵarmasyndaǵy «Qobyzshy Molyqbaı shal Mataılaǵy» deıtin Molyqbaı qazirgi Aqsý aýdanynyń «Qyzyl tań» qoı sovhozy terıtorıasynda ómir súripti. Molyqbaıdyń ákesi Baısaq ta, onyń ákesi Buǵybaı da asqan qobyzshy adamdar bolypty. Molyqbaıdyń qara qobyzy ákesi Baısaqtan qalǵan mura kórinedi, ataqty kúıshiniń ol qobyzy qazir Taldyqorǵan oblystyń ólketaný mýzeıinde saqtaýly. Keıbir derekterge qaraǵanda, Molyqbaı aqsaqal eptep óleń de shyǵarǵan kórinedi. Ol kisi 1924 jyly Taldyqorǵan qalasynda qaıtys bolypty.

İlıas, jalpy, óner adamdaryn óte qasterlegen kisi. Ásetti, Molyqbaıdy, Saryúısin kúıshini qurmetteýi, Aqanserideı el ardaǵyna arnap «Qulager» atty poema jazýy osyǵan dálel.

«Teginde, tegin be eken Aqan seri,
Bul da bir emes pe eken eldiń eri?
Óz ulyn, óz erlerin eskermese
El, tegi, alsyn qaıdan kemeńgerdi?!» -

deýi de tegin emes.

İlıas «Joldastar» atty roman, «Isataı-Mahambet», «Kek», «Túrksib» dramalaryn, kóptegen feletondar men satıralyq áńgimeler de jazǵan, aýdarmalar jasaǵan. İlıas halyqtyń ádebı murasyn jınap, ony kitap etip bastyrýǵa da kep kóńil bólgen. Onyń jınaýymen Aqan seriniń óleńderi, Shákárim Qudaıbergenov jyrlaǵan «Láıli-Májnún» poemasy, Súıinbaı Aronulynyń, Alban Asan aqynnyń óleńderi kezinde jeke-jeke kitap bolyp basylǵan-dy.

İlıas týǵan Taldyqorǵan oblysy talantty aqyn jazýshylarǵa ejelden baı. Qazaq sovet ádebıetiniń kórnekti ókilderiniń biri marqum Ǵalı Ormanov, Qazaq SSR memlekettik, Qazaqstan Lenın komsomoly jáne Djavaharlal Nerý atyndaǵy halyqaralyq syılyqtardyń laýreaty Ánýar Álimjanov, jazýshylar Kákimjan Qazybaev, Saıyn Muratbekov, Kemel Toqaev, aqyndar Qastek Baıanbaev, Sáken Imanasov, Rahmetolla Nurpeıisov, Tursynzada Esimjanov, Marfýǵa Aıthojına — osy oblysta týyp ósken talanttar. halyq aqyndary Qalqa Japsarbaev, Temirǵalı Rústembekov, Artyq Jeksenbektovter de Taldyqorǵan eńbekshileriniń jarqyn ómirin jyrlap ótken jandar.

Jetisý jerin ataqty Birjan saldyń ǵana emes, Balýan Sholaq pen ánshi Maıranyń da tabany basqan. Balýan Sholaq Jetisý jerinde shamamen 1913-1916 jyldar aralyǵynda bolǵan sıaqty jáne úsh-tórt jyldaı aıaldaǵan kórinedi. Óziniń týyp-ósken Kókshetaýyna qaıtar kezde ol:

«Aman bol, Shapyrashty, Alban, Dýlat,
Dertime shıpa boldyń júrgende ýlap.
Jalaıyr, Qańly, Oshaqty, jalpy Úısindi.
Aralap saırandadym aýnap-qýnap», —

dep qoshtasý óleńin de shyǵarypty. Osy saparynda ol ánshi bala Kenenmen kezdesedi, oǵan meıiri túsip batasyn beredi.

Osy kúngi Aqsý aýdanynyń Sh. Ýálıhanov atyndaǵy sovhozyna qarasty Qaraǵash degen jerde 1910 jyly Mamanıa mektebi ashylǵany belgili. Ol 200-ge tarta shákirti bar segiz klastyq medrese bolypty. Qazaq halqynyń klasık aqyny İlıas Jansúgirov te sol mektepten saýat ashypty. 1910 jyldyń kúzinde Aqsýdaǵy osy mektepke dırektor bolyp Qarqaraly ýezinen Mustahym Maldybaev degen jigit semásymen kóship keledi. Al onyń áıeli áıgili ánshi Maıra edi. Olar Mamanıa mektebinde bir jyldaı bolady, M. Maldybaev ketkennen keıin ol mektepke Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesin bitirgen Faızyrahman Jıhandarov degen tatar jigit dırektor bolypty. Maıra ánshi bir jyl ishinde Aqsý, Qapal, Tasbeket, Baıanjúrek, Kúreńbel, Basqan, Altynaryq, Saǵabúıen boıyndaǵy elderdi aralap óz ónerin kórsetipti. Maırany júzbe-júz kórip ánin estigen aqsýlyq Nurseıit Jaqypov, Moldabek Súleımenov syndy aqsaqaldar eken.

Jetisý jerinde Janaq aqyn da bolǵan. Óziniń negizgi mekeni Ulytaý jaǵy bolǵanmen, Janaq Qambaruly Jetisý ólkesine jıi at izin salyp turǵan. Ol aıtysta naımannyń Túbek bastaǵan on alty aqynyn jeńgen degen áńgime bar. Aıtystyń asqan sheberi Janaq ómirinde Sabyrbaı degen aqynnan ǵana bógelse kerek. Janaq jaıynda Ýálıhanov ta, V. V. Radlov ta jazǵan. Shoqan odan «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» jyryn, al Radlov «Janaq pen bala aqynnyń aıtysyn» jazyp alǵan. Janaq aqynnyń óleńderi ishindegi bizge tolyǵyraq jetkeni de jáne eń mándisi de onyń Rústem tórege aıtqany bolý kerek. Janaqtyń ol óleńi Shernıaz aqynnyń Baımaǵambet sultanǵa, Súıinbaı men Baqtybaıdyń Tezek tórege aıtqandary saryndas. Janaq óleń arnap otyrǵan Rústem — aqyn İlıas Jansúgirovtiń «Rústem qyrǵyny» atty poemasyna keıipker bolǵan qanypezer adam. Janaq óleńiniń ýyttylyǵymen, sóziniń shynshyldyǵymen sondaı qanypezerdi de ıiltken.

Taldyqorǵan oblysynda týyp-ósken taǵy bir týma talant — Qazaq SSR halyq sýretshisi, respýblıka memlekettik syılyǵynyń laýreaty Ábilhan Qasteev. Onyń týǵanyna 80 jyl tolýyn jurtshylyq 1984 jyldyń qysynda keńinen atap ótti. Qazaq SSR Memlekettik kórkemóner mýzeıine Ábilhan Qasteevtiń aty berildi. Qasteevtiń tvorchestvosy, ómiri jaıly F Dinıslamov, N. Orazbekov «Ábilhan Qasteev» (1964), E. Vandovskaıa «A. Kasteev» (1955), E. Mınkýlskaıa «A. Kasteev» (1956) atty kitapshalar jazdy. Jazýshy Ámirtaı Berıev «Óner» baspasynan «Ónerdegi ónegeli ómirler» serıasy boıynsha 1982 jyly Ábilhan aǵanyń ómirinen «Armanyna jolyqqan adam» degen atpen ǵumyrnama kitap shyǵardy.

Eger menen: «Barynsha adal, adamdardy tanymaı-bilmeı turyp alalamaıtyn, tipti kezinde ózine qıanat jasaǵan adamdardyń ózin de el-jurttyń múddesine oraı keshire biletin; adamdardyń ár isine eldik, halyqtyq turǵydan qarap qana baǵa beretin bir adamdy ómirińde kórdiń be?»— dep surasa, men maqtanyshpen: «Kórdim. Ol — Ábilhan aǵa!» — der edim oılanbastan. Ondaı adamdy kórý, onymen sóılesip pikirlesý tvorchestvo adamy úshin sırek kezdesetin baqyt dep oılaımyn. Qaı ónerdiń de bolmasyn temir ózegi adaldyq emes pe, al ómirińde adaldyqtyń ıdealy bolarlyq birde-bir adamǵa jolyqpaı turyp adaldyq jaıynda jazý qıyn-aq qoı. Ómirde naǵyz adal adamdardyń bolatynyna kózi jetpegen, kóńili senbegen kisiler qanshama talantty bolǵanmen de, túbinde áldekimderge orynsyz yqylas jasap, usaq pendeshilikke oryn berip alady. Ondaı osaldyqtan, orynsyz buryp, jónsiz yqylas bildirýden Ábilhan aǵa ada edi. Úlken-kishi ony aldymen sol adaldyǵy úshin syılaıtyn. Óziniń jaǵdaıynan buryn ózgeniń jaǵdaıyn jasaýdy oılaıtyn adam edi.

Ábilhan Qasteev — qazaq sovet beıneleý óneriniń negizin salýshylardyń biri. Ol uzaq jyldar boıy, 1945 jyldan 1956 jylǵa deıin, Qazaq SSR Sýretshiler odaǵy basqarmasynyń predsedateli bolyp qyzmet atqardy. Ol qazirgi Panfılov aýdanyna qarasty Kırov kolhozynyń Shejin degen aýylynda 1904 jyldyń 1 ıanvarynda dúnıege kelgen, 1973 jyly 69 jasynda Almatyda qaıtys boldy. Jas kezinde ákeden aırylǵan bala baıdyń qoıyn baǵady, qoı baǵa júrip tasqa qashap sýret salady, tastan qashap ár túrli beıneler jasaıdy. Keıin Túrksib temir jolyn salýǵa qatardaǵy jumysker retinde qatysady. Sonda júrip sýret salǵyshtyǵymen kózge túsedi. 1929 jyly Almatydaǵy N. G. Hlýdovtyń stýdıasyna qabyldanady. 1931-1934 jyldary Moskvadaǵy Krýpskaıa atyndaǵy kórkemsýret stýdıasynda oqıdy.

«Mektepte», «Kógildir kıimdi qazaq qyzy», «Túrksib», «Pishen shabý», «Kolhoz toıy», «Eski jáne jańa turmys», «Qazaqstanda Qyzyl Armıanyń uıymdastyrylýy» sıaqty týyndylary oǵan jurtshylyq nazaryn qatty aýdardy. 1944 jyly Ábilhan Qasteevke respýblıkada birinshi ret Qazaq SSR halyq sýretshisi degen qurmetti ataq berildi.

Á. Qasteev — respýblıka shejiresin qylqalammen jazyp shyqqan adam. Ol sýret arnamaǵan respýblıka ómirindegi eleýli oqıǵalar kemde-kem. Onyń qylqalamynan myńnan astam kórkem týyndylar shyqqan, sonyń deni Sovettik Qazaqstannyń mádenı jáne ekonomıkalyq jetistikterin kórsetedi. Qasteev jańalyqqa óte elgezek qaraǵan, eldiń ómirindegi tarıhı belesterge árdaıym birinshi bolyp úles qosyp otyrǵan. «Túrksib», «Qyzyl otaý», «Jaılaýdaǵy radıo», «Taýdaǵy muz aıdyny», «Tyń ıgerý», «Sokolov-Sarybaı keni», «Besjyldyq qurylystary», «Qazaqstan baılyǵy», «Qapshaǵaı sý elektr stansıasy» sıaqty týyndylary bul pikirimizge tolyq dálel bola alady.

Á. Qasteev portret salýdyń asqan sheberi sanalady. Onyń «Ana sýreti» atalatyn portretin dúnıe júzilik sheber týyndylardyń qataryna jatqyzýǵa bolady. Qazaq áıeliniń oıly ári ótkir kózqarasyn, ájim basqan meıirimdi bet pishinin, salıqaly adamǵa laıyq sabyrly otyrysyn sýretshi teńdessiz sheberlikpen bere alǵan. Áıeldiń qymqyrǵan erninde, dóńgelek ıeginde birden baıqalatyn ulttyq minez bar.

Halyqtyq talantty, adal eńbegimen aty shyqqan ul-qyzdarynyń portretin salýdy Ábekeń ómirlik prınsıbine aınaldyrǵan. Qazaqtyń batyr uly, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń qolbasy Amankeldi Imanovtyń portretin Ábekeńniń qalaı salǵanyn el-jurt ábden jaqsy biledi. Qazaqtyń aıtysker aqynynyń biri Súıinbaı Aronulynyń sýretin salý jolynda da Ábekeń uzaq eńbektenedi. Birde-bir sýreti saqtalmaǵan adamdardyń beınesin kóz kórgen kisilerdiń aıtýymen jasap shyǵýy Ábekeńniń ári eńbekqorlyǵyn, ári izdenimpazdyǵyn, sonymen bipge sózden sýret kóre biletin kemeńgerligin ańǵartsa kerek. Ol portretin jasaǵan Abaı men Jambyl, Sábıt Muqanov pen Kenen Ázirbaev, Nurmolda Aldabergenov pen Nyǵmet Saýranbaev, Sosıalısik Eńbek Erleri T. Qadyrov pen Márıam Nıazova, qazaqtyń ardager uldary Toqash Bokın men Ǵanı Muratbaev, taǵy basqalary —qazaq halqynyń mádenı jáne ekonomıkalyq ósýine ózindik úles qosqan, úles qosyp kele jatqan adamdar.

Á. Qasteev — ózinen keıingi jastarǵa minezimen, ónerge degen adaldyǵymen ustaz bola bilgen kisi. Qazirgi qazaq kórkemónerin órge súırep kele jatqan talantty urpaqtyń birazy Ábekeńniń tárbıesin, úlgisin kórgender. Qazaqstan Sýretshiler odaǵy basqarmasynyń predsedateli Sh. Nıazbekov; Qazaq SSR halyq sýretshisi, respýblıka memlekettik syılyǵynyń laýreaty A. Ǵalymbaeva; Qazaq SSR halyq sýretshisi, SSSR kórkemsýret akademıasynyń korespondent múshesi, respýblıka memlekettik syılyǵynyń laýreaty K. Teljanov; Qazaq SSR halyq sýretshisi, respýblıka memlekettik syılyǵynyń laýreaty X. Naýryzbaev; Qazaq SSR eńbek sińirgen opera qaıratkerleri M. Kenbaev, S. Mámbeev; Qazaq SSR memlekettik syılyǵynyń laýreattary Á. Haıdarov, Ú. Ájıev, taǵy basqalary — Ábekeńniń tálim-tárbıesin alǵan sýretshiler. Al talantty jas sýretshi Anarbek Naqysbekov — Ábekeńniń izin qýyp kele jatqan Taldyqorǵan oblysynyń túlegi.

Taldyqorǵandyq talanttardy aýyzǵa alǵanda, Kúlásh pen Qanabek Baıseıitovterge aıryqsha toqtalmaı ketý úlken kúná bolar edi. Qanabek Baıseıitov 1905 jyly 15 martta qazirgi Qaratal aýdanynyń «Qalpe» sovhozyna qarasty Aıdar degen jerde, al Kúlásh (shyn aty Gúlbahram) Jasynqyzy 1912 jyly 2 maıda Almaty qalasynda týǵan. Qanabek qazaq mýzykalyq teatrynyń negizin salýshylardyń jáne qazaqtyń ulttyq opera ónerindegi tuńǵysh rejıserlerdiń biri boldy, Qazaq SSR halyq artısi atandy, respýblıkanyń memlekettik syılyǵyn aldy. Q. Shańǵytbaevpen birlesip «Beý, qyzdar-aı», «Oı, jigitter-aı» pesalaryn, «Dostyq joly» baletiniń, «Aısulý», «Altyn taýlar» operalarynyń lıbrettosyn jazdy. «Amankeldi», «Evgenıı Onegın», «Knáz Igor», «Dýdaraı», «Altynshash», «Daısı» operalaryn sahnaǵa qoıdy; Tólegenniń, Abaıdyń, Tarǵynnyń, Arystannyń, Súgirdiń sahnadaǵy beınelerin jasady; «Amankeldi», «Botakóz», «Ójet qyz», «Asaý Ertis jaǵasynda» fılmderine qatysty. Ol óziniń ómiri men tvorchestvosy jaıynda «Qushtar kóńil» atty memýarlyq kitap jazdy.

Kúlásh ánderi de Taldyqorǵan oblysymen tyǵyz baılanysty. Qanaǵańmen birge de, jeke de ol san ret munda bolyp, el-jurt aldynda óz ónerin kórsetip otyrǵan. Qanabek Baıseıitovtiń aǵaıyn inisi qazir «Qalpe» sovhozynda turatyn Myrjyqov Qasymhan qart: «Ákesi aýqatty adam bolǵan degen aryzdan qorqyp, Qanaǵań kóp jyldar boıy aýylǵa kelmeı júrdi. Kúlásh ekeýi alǵash ret 1943 jyly jazda keldi, qastarynda Quralaı degen qyzdary bar. Onda biz «Alǵa» kolhozy atalamyz. Kúlásh basyna aq beret kıgen eken, aýylǵa kelgen soń, munym-aýyl adamdaryna ersi kóriner, bolmaıdy eken dep, shyt tartyp aldy»,— deıdi. Myrjyqov aqsaqal Kúláshtiń ákesi Jasynmen de jaqsy tanys bolypty. «1944 jyly Almatyǵa bardym. Kúlásh Qyrǵyzstanǵa ketipti. Úıde qyzdar men Jasyn quda bar eken. Jasyn jaqsy kisi edi, aıǵaılap án aıtyp otyratyn, súıegi Tobyqty»,— deıdi.

Eńbek ozattaryna nagrada tapsyrýǵa baılanysty úkimet adamdarymen birge Kúlásh pen Qanabek Taldyqorǵanǵa 1948 jyly da kelip konsert qoıypty. Qasymhan aqsaqaldyń aıtýyna qaraǵanda, Qanekeń jasynda eshkimge ókpelemeıtin, basy dáý, baısaldy eken. Sonysyna bola jeńgeleri ony Zilbas atapty.

Kúlásh — qazaq halqynda uly aktrısa degen atqa ıe bolǵan birden-bir adam. Ol 24 jasynda SSSR halyq artısi atandy. Eki ret SSSR Memlekettik syılyǵyn aldy. Qazaq SSR halyq artısi Rábıǵa Esimjanova: «Sahnaǵa Kúláshtaı Qyz Jibek oralmasa, Qanabekteı Tólegendi izdep tabý qıyn. Olar tek sahnada emes, ómirde de, semáda da Qyz Jibek pen Tólegendeı qol ustasyp ótti»,— dep jazdy «Qazaq ádebıetiniń» 1982 jylǵy 8 oktábrinde jarıalanǵan «Saǵynysh» atty maqalasynda.

Qazaq sovet sahnasynyń alyby, SSSR halyq artısi Qalıbek Qýanyshbaev 1957 jyly Kúlásh qaıtys bolǵanda:

«Kóp júrektiń janshylyp,
Eljiregen kezi bul.
Bir mınýtte úzildi-aý
Baqshadaǵy qyzyl gúl.
Surǵylt tartyp bar aımaq,
Ortaqtasty qaıǵyǵa,
El bulbuly Kúláshtiń
Qaldy artynda baı mura», —

dep et júregi ezile jazsa, akademık-jazýshy Sosıalısik Eńbek Eri Ǵabıt Músirepov 1972 jyly («Qazaq ádebıeti», 24 noıabr): «Kúlásh jasaǵan beınelerdiń daralyǵy, nanymdylyǵy sonsha — árbir jańa spektáklden keıin Kúlásh kópke deıin Aıman, Qyz Jibek, Baterfláı, Aqjúnis, Qadısha, Ajar, Sara atalyp júrýshi edi»,— dep jazdy, Týǵan halqy, onyń ul-qyzy únemi osylaı Kúláshti saǵyna eske alady. Jas jazýshy Sara Látıeva Kúláshtiń ómiri men tvorchestvosy jaıynda «Bulbul» atty derekti kitap jazdy. Qazaqtyń Abaı atyndaǵy memlekettik Lenın ordendi akademıalyq opera jáne balet teatrynyń batys jaǵyndaǵy kóshe, Almatydaǵy onjyldyq mýzyka mektebi Kúlásh Baıseıitovanyń esimimen atalady.

Asa kórnekti qazaq sovet kompozıtory, SSSR halyq artısi, SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaq SSR gımni avtorlarynyń biri — Muqan Tólebaevty taldyqorǵandyqtar jerlesi retinde zor maqtanysh tutady. Muqan Tólebaev 1913 jyly 13 martta Bórilitóbe aýdanynyń Shubartúbek atalatyn jerindegi Qarashyǵan degen mekende «Úlgi» kolhozynda týdy. Muqannyń óner jolyn qýýyna sheshesi Tájibala men aǵasy Apyrbaıdyń kóp yqpaly bolǵan desedi. Sheshesi Tájibala azdaǵan aqyndyǵy da bar, ánshi kisi bolypty. Al jaqyn aǵasy Apyrbaı sol tóńirekke belgili aqyn ári kúıshi adam kórinedi. Apyrbaıdyń ákesi Áýelbaı men Muqannyń ákesi Tólebaı bir týysady eken. Apyrbaıdyń zaıyby Zylıha degen kisi qazir Lepsi poselkesinde turady, jasy 85-te. Keıbir derekterde Apyrbaıdy Muqannyń naǵashy aǵasy dep qate jazylyp júrgenine ol kisi qatty keııdi. Óıtkeni, qazaq jónimen kelgende, aǵa-jeńgelikterin bylaı qoıǵanda, Apyrbaı Muqanǵa kishi ákesi, al Zylıha kishi sheshesi esepti.

Muqannyń aýlynda atalas aǵaıyn Qul aqyn degen ótken. Ol kisi 1916 jyly qaıtys bolǵan kórinedi. Bórilitóbe, Aqsý aýdandarynyń kóne turǵyndary Qul aqynǵa baılanysty kóptegen qyzyqty áńgimeler aıtady. M. Tólebaev ta Qul aqynnyń ómiri men tvorchestvosyna qatty den qoıyp, ol týraly estigenderin erekshe sezimmen aıta júripti. Apyrbaıdyń Zylıhaǵa úılenýine Qul aqyn sebep bolǵan desedi. Zylıhanyń ákesi Jaqyppen Qul aqyn jaqsy syılasqan eken. Zylıhany jas kezinde Qul aqyn talaı ret aldyna alyp ta otyrypty. Óleńge, ónerge erekshe iltıpaty bar Zylıhany — Qul aqyn bala kezinen jaqsy kóripti. Dombyrasyna shashaq taǵyp, óziniń ústine syldyrmaq túımeler qadap júretin, áshekeıge áýes kisi bolypty Qul. Bir kúni dosy Jaqyptikine kelip, dombyra tartyp otyrsa, onyń qyzy Zylıha aqynnyń áshekeıli túımesine qyzyǵyp bireýin surapty. Balanyń kóńilin jyqpaı, Qul bir túımesin úzip beredi. Keıin, boıjetip, ózi de óleń shyǵaratyn halge jetken kezinde, Zylıha Qul aqynǵa: «Jas kezimde túımeńizdi qıyp berip edińiz, endi óleńińizdi berińiz!» — deıdi. Qul rıza bolyp: «Qalqam, óleńimdi de berdim!» — dep batasyn beripti. Sóıtip, Zylıha aýyl arasynda belgili óleńshi qyz atanady. Mine, osy tusta Qul aqyn Zylıhany inisi Apyrbaıǵa alyp bermek bolady. Sóıtip, qyz ákesi Jaqypqa óz oıyn aıtady. Jaqyp oǵan kelisedi, biraq sol eki arada Qul aqyn qaıtys bolyp ketedi.

Zylıha 18-den asqanda, Apyrbaıdyń aǵaıyn-týystary quda bolýǵa keledi. Olardy Jaqyp jyly qabaqpen qarsy alady. Eki jaqtyń kelisim áńgimesi kezinde qyz ákesi: «Maǵan qalyń maldyń qajeti joq. Apyrbaı men Zylıha aıtyssyn, Apyrbaı jeńse, qyzymdy qalyń malsyz-aq bereıin»,— deıdi. Jaqyptyń óıtip aıtý sebebi, sirá, Qul aqynǵa bergen ýádesine baılanysty bolý kerek. Jaqyp álgi sózdi aıtqan kezde, onyń inisi Jańabaı degen namystanypty: «Qalyńsyz qyz uzata ma eken? Ata jolyn qalaı buzamyz?» — deıdi. Sonda Jaqyp inisine ashýlanyp: «Jalǵyz qyzymdy malǵa sata almaımyn. Apyrbaı ónerin asyrsyn da alsyn»,— deıdi.

Sóıtip, Zylıha 19-ǵa tolǵanda, Saýsaqty degen jerde (qazirgi M. Gorkıı atyndaǵy sovhozdyń terıtorıasynda) qyz ben jigit aıtysady. Ol aıtystyń ret-retin Zylıha apaı umytyńqyrap qalǵan eken, degenmen oılana kelip keıbirin eske túsirdi. Ekeýi áýeli taý óleń aıtysypty. Árqaısy óz jerindegi taýdy maqtap, qarsylasynyń óleńge qosqan taýyna min taǵa sóıleıdi. Sonan ótirik óleń aıtysqa kóshedi. Aıtysa-aıtysa kelip, birde Zylıha.

— Bıik taýdyń shyǵatyn qıasy bar,
Baýrynda qalyń ósken mıasy bar.
Meni qaıtip jeńesiń, aqyn jigit,
Tańdaıymda óleńniń uıasy bar, —

dep ses kórsetedi. Apyrbaı da osal jaýap qaıtarmaıdy, Ekeýiniń qaqtyǵysy bylaı bitedi:

— Saǵym-saǵym endeshe, saǵym-saǵym,
Saǵynǵanda qaıda ediń solqyldaǵym.
On aýyzdy bolsań da oraltarmyn,
Jolda túsip qalmasa til men jaǵym,—

deıdi Apyrbaı. Sonda Zylıha bylaı deıdi:

— Kóshkende jylqy aıdaımyn Shalbaspenen,
Ortan jilik bitedi jambaspenen.
Osy jasqa kelgenshe áıel almaı,
Kúniń ótil ketipti-aý dalbaspenen.

Oǵan oraı Apyrbaı da bylaı jaýap qatady:

— Aýlym kóship barady Qoǵalyǵa,
Búrkit salǵan shyǵady joǵaryǵa.
Osy jasqa kelgenshe erge bermeı,
Áke-shesheń qalypty-aý obalyńa.

Sonymen qyz jeńiledi de, Apyrbaı oǵan qalyń malsyz úılenedi. Zylıha kelin bop túskennen keıin, Tólebaıdyń da sheshesiniń aty Zylıha bolǵandyqtan, jurt endi Apyrbaıdyń áıelin Nurıha dep atap ketedi. Jurt ta, ol kisiniń ózi de áli kúnge Nurıha degen atty jatyrqamaıdy.

Muqan Tólebaev óle-ólgeninshe aǵa-jeńgesi Apyrbaı men Zylıhany qatty qurmettep ótipti. Apyrbaıdyń áserimen jas kezinen dombyra tartypty, án aıtypty. Apyrbaı 1934 jyly qaıtys bolady, Muqan aǵasy ólgennen keıin de jeńgesiniń úıine jıi kelip, odan árdaıym án, óleń tyńdap otyrǵan kórinedi.

Mamyrhan balasy Qul aqyn Apyrbaı men Muqanǵa týys bolyp keledi eken. Muqan Qul óleńderin súısine tyńdap ósedi, tipti ol jaıynda opera jazsam ba dep te júrgen kezderi bolypty. Jalpy, sol óńirde ónerdi nasıhattaýda Qul aqynnyń kádimgideı roli bolǵandyǵy baıqalady. Qul aqyn shyǵardy degen bir-eki ándi aıtýshylar áli de el ishinde bar eken. Qul tili ashshy, betiń bar, júziń bar demeı týra aıtatyn adam bolsa kerek. Bir jyly Qulman degen bireý bolystyqqa talasady. Qulman pushyq kisi eken, onyń bolys bolǵysy kelip júrgenin estigen Qul:

— Báıgege mańqa aıǵyrdy qosqan boldyq,
Jolynan kele me dep tosqan boldyq.
Osy joly mańqa aıǵyr ilinbese,
Kenjebaı men Medetke bostan boldyq, —

deıdi. Ony estigen Qulman aqynnyń astyndaǵy sary ala atyn tartyp alady. Qul endi qara ala at satyp alady da, Qulmannyń aýlyna ádeıi kelip, úı syrtynan suraý salady. Úıden Qulman júgirip shyqqanda óleńdetip qoıa beredi:

— Ana aıda tartyp aldyń sary alany,
Osy aıda satyp aldym qara alany
Murynyńdy jegen qurt men dep júrseń,
Nasybaıǵa qosyp at aralany.

Shaıǵa shyǵaryp ishetin músátirdiń bir túrin «arala» deıdi eken. Osyndaı-osyndaı sózderine qaraǵanda, Qul aqynnyń ómiri men tvorchestvosynda kóńil aýdararlyq jaǵdaılar bar sıaqtanady. 1880 jyldar shamasynda Qul aqyn Ombyǵa barypty, sol arada orys ónerpazdarynyń orkestrmen mýzyka oınaǵanyn kórip, aýlyna kelgen soń, Saryat degen jerde 5-6 dombyrashynyń basyn qosyp dombyra orkestrin uıymdastyrady. Dombyrashylardyń bári kıimderine syldyrmaqty túıme taǵady, birkelki kıinedi. Árıne, baılar Quldyń orkestrine osqyryna qaraıdy, jaqtyrmaıdy. Aqyrynda orkestr tarap tynady. Sol kezde Qul «Máýkimsal» deıtin án shyǵaryp:

«Biraz kún sap atanyp saırandadym,
Halqymnyń qurmetinde jaırańdadym.
Shapsam dúldúl, saırasam bulbul edim,
Kemem shyǵyp saıazǵa qaırańdadym»,—

dep qaıǵyrǵan kórinedi.

Sheshesi Tájibalanyń halyq ánderin kóp biletin ánshi bolýy, aǵasy Apyrbaı men jeńgesi Zylıhanyń óleńshi ekendigi, Qul aqynnyń týys bolyp kelýi — bári de Muqan Tólebaevtyń ónerge bala jastan qushtar bolýyna ıgi yqpal etken orta. Muqan óneriniń halyqtyq kolorıtpen, ulttyq naqyspen damýyna, sóz joq, ósken ortasy men alǵan tárbıesi áser etti.

Muqan Tólebaev jurtshylyqqa aldymen ánshi retinde tanylady. 1934 jylǵy Almaty da etken halyq ónerpazdarynyń búkilqazaqstandyq 1-sezine ánshi bolyp qatysady. Sol slette kózge túsken ol 1936 jyly Moskva konservatorıasy janynan ashylǵan Qazaq stýdıasyna oqýǵa jiberiledi. Keıin, 1951 jyly, Moskva konservatorıasyn bitiredi. Onyń alǵash shyǵarǵan ánderi jurtshylyqtyń kóńiline jyly uıalaıdy. Onyń «Otan», «Kesteli oramal», «Tos meni, tos» sıaqty ánderi el ishine tez tarap, birden kópshilik yqylasyna bólendi. Muqannyń «Qazaqstan» atty sımfonıalyq poemasy men «Komýnızm ottary» kantatasy — qazaq sovet mýzykasynyń tarıhynda erekshe orny bar shyǵarmalar. Alaıda Muqan tvorchestvosynyń shyńy — «Birjan — Sara» operasy. Bul opera — bir ǵana Muqannyń nemese búkil qazaq óneriniń ǵana emes, jalpy Sovet Odaǵy óneriniń úzdik tabysynyń biri. Ol jaıynda Qazaq SSR tarıhynda: «Bul shyǵarma óziniń ıdeıalyq mazmun-maǵynasynyń tereńdigimen, mýzykalyq qurylysynyń ózindik sonylyǵymen sovettik jáne dúnıe júzilik mýzyka óneriniń eń tamasha týyndylarynyń qatarynan oryn alady»,— dep ádil baǵa berilgen.

«Birjan — Sara» operasy — qazaq óneriniń maqtanyshy. Bul opera ulttyń klasıkamyzǵa jatady. Muqan ol shyǵarmasyn 1946 jyly jazyp bitirdi. 1949 jyly operanyń avtory Muqan Tólebaevqa, qoıýshy rejıseri Qurmanbek Jandarbekovke, Birjan rolin oınaǵan Ánýarbek Úmbetbaev pen Baıǵalı Dosymjanovqa, Sara bolyp oınaǵan Kúlásh Baıseıitova men Shabal Beısekovaǵa, sýretshi Anatolıı Nenashevqa SSSR Memlekettik syılyǵy berildi.

Muqan Tólebaev — boldym-toldym dep toqmeıilsýdi bilmegen talant, «Birjan — Sara» operasynyń dúnıejúzilik tabysy ony mastandyra alǵan joq. Ol ózin halyqqa odan da zordy berýge tıis adammyn dep eseptedi. Sondyqtan da ol «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» operasyn jazýǵa otyrdy. Onyń bul operaǵa barýynda da biraz syr bar sıaqtanady.

Muqan bala jasynan Qozy men Baıannyń mahabbat hıkaıasyn estip ósken bolý kerek. Óıtkeni Qozy men Baıannyń mahabbat kúmbezi burynǵy Lepsi ýezine qarasty Aıakózdiń qasynda ǵana ǵoı. Qodar qazǵan qudyqtardyń orny kúni búginge deıin saqtalyp keledi eken. Sol arada «Qyryq qýdyń» atalatyn jer aty da saqtalypty. Qýdyń qazyp shólden aman shyǵarǵannan keıin Qarabaıdyń toqsan myń jylqysyn aıdap ákep Qodar Lepsi ózeninen sýǵarypty-mys. Sol 90 myńnyń júrip ótken joly oı túsip áli kúnge deıin saılaýyt bolyp jatyr eken. «Sol jol — mynaý»,— dep Lepsiniń azamattary tas joldan Aıakóz jaqqa qaraı 8-9 shaqyrym jerden ótetin uzynnan uzaq jaıdaq oıpańdy kórsetedi. Onyń bárin kezinde Muqan kórmedi deımisiz, estimedi deımisiz. Ony kórip, ony estigen ónerpaz jan talaıdy oılap, talaıdy qıaldaǵan bolar-aý. Ańyzdyń oqıǵasy óziniń týyp-ósken jerine tikeleı baılanysty Qozy men Baıandy Muqan jazbaǵanda kim jazýǵa tıisti edi degen oıǵa eriksiz qalasyń. Solaı etý onyń perzenttik paryzy da ǵoı. Tek, amal ne, qaıran opera aıaqtalmaı qaldy. M. Tólebaevtyń odan basqa aıaqtalmaı qalǵan «Nıaz ben Raýshan» atty operasy da bar.

M. Tólebaev 1956 jyldan 1960 jylǵa deıingi aralyqta Qazaqstan Kompozıtorlar odaǵy basqarmasynyń predsedateli bolyp qyzmet atqardy. Naýqastan 1960 jyly 2 aprelde Almatyda qaıtys boldy. Týǵan oblysynda onyń atynda sovhoz, orta mektep bar, astanamyz Almatynyń eń saıaly kóshesiniń biri talantty kompozıtordyń atymen atalady. Semeıde M. Tólebaev atyndaǵy mýzykalyq ýchılıshe bar. «Óner» baspasy 1983 jyly onyń 70 jyldyǵy qurmetine «Nurly júrek» atty estelikter kitabyn shyǵardy. Taldyqorǵan oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıinde Muqan Tólebaevtyń kúısandyǵy saqtaýly. Onyń da kishigirim ózindik tarıhy bar.

1944 jyldyń maı aıynda Muqan eldegi inisi Ábilmájinge hat jazyp, aýylǵa baryp jumys istesem, ol jerden kúısandyq tabylar ma eken dep suraıdy. Aǵa tilegin oryndaý maqsatymen Ábilmájin endi kúısandyq izdestire bastaıdy. Buryn, aýdan ortalyǵy Bórilitóbe bolyp turǵan kezde, Mádenıet úıinde bir kúısandyq bolypty, ony 1935 jyly Muqan kórgen de eken. Keıin, aýdan ortalyǵy Lepsige kóshken kezde, sol kúısandyq sondaǵy orta mektepte qaldyrylypty. Endi Ábilmájin sol kúısandyqty «Úlgi» kolhozyndaǵy mektepke aýystyrýǵa ruqsat alady. Sonan soń ol kúısandyqty Bórilitóbeden túıeli arbamen prıstanǵa jetkizedi, ol aradan keme arqyly Qarashyǵanǵa ákeledi. Al Qarashyǵan men «Úlginiń» arasy 16 shaqyrymdaı jer. Aqyrynda mekteptiń ógiz arbasymen kúısandyq «Úlgige» de jetedi. Uzaq jol júrip (ol ózi áý basta Bórilitóbege Balhash qalasynan ákelingen kúısandyq eken), ár túrli kólikke tap kelgen sol kúısandyqpen M. Tólebaev «Birjan — Sara» operasynyń alǵashqy nusqalaryn jazǵan eken. Qazaqtyń talantty ulynyń kózindeı kórip, jurt ol kúısandyqqa árdaıym ystyq yqylaspen qaraıdy.

Qazaq sovet ónerin damytýǵa belgili dárejede úles qosyp kele jatqan Qazaq SSR halyq artısi, respýblıkalyq memlekettik syılyqtyń laýreaty, Qazaqtyń M. O. Áýezov atyndaǵy memlekettik drama teatrynyń aktrısasy Bıken Rımova da Taldyqorǵan oblysynyń Qaratal aýdanyndaǵy Oıan degen jerde 1923 jyly 1 ıanvarda týǵan. Ol Ǵ. Músirepovtiń «Aqan seri — Aqtoqty» tragedıasynda Márzıanyń, Ǵ. Mustafınniń «Mıllıonerinde» partorg Janattyń, M. Imanjanovtyń «Meniń mahabbatymynda» jas ǵalym Qamashtyń, M. Áýezovtiń «Eńlik — Kebeginde» Eńliktiń, Sh. Aıtmatovtyń «Ana — Jer anasynda» Jer-ananyń, Áýezov pen Sobolevtiń «Abaıynda» Zeıneptiń rólin oınap, kórermender talabynan shyǵa bildi. «Ójet qyz» kınofılminde Barshagúldiń, «Ana týraly ańyz» fılminde kolhozshynyń rolinde oınap, kınoónerinde de óz qabiletin tanytty. M. Áýezovtiń «Abaı joly» romandarynyń jelisi boıynsha ol jazǵan «Abaı — Áıgerim» pesasy jurtshylyqtan joǵary baǵa aldy.

Oblystaǵy ózgeshe talanttyń biri — ánshi, Qazaq SSR eńbek sińirgen artısi Dánesh Raqyshev. Ol 1926 jyly qazirgi Panfılov aýdanynda týǵan. Bala kezinde áke-sheshesi Shyńjań ólkesine ótip ketip, sodan 1959 jyly ol óziniń týǵan eline qaıta oraldy. Onyń elge oralýy qazaq óneri úshin úlken tabys boldy. Ol tabystyń eń bastysy sol halyq kompozıtory Ásettiń ánderimen el-jurt qaıta tabysty. Dánesh Raqyshev óner sahnasyna shyqqanǵa deıin Qazaqstanda Áset ánderinen tek «İnjý-marjan» ǵana belgili edi. Onyń ózi kúıtabaqtarda, radıoda «Áset» degen atpen oryndalatyn. Sol bir ánniń ózinen-aq Ásettiń kompozıtorlyq, ánshilik qýaty jaqsy ańǵarylatyn. Al Ásettiń «Qısmet» ániniń bir nusqasyna jatatyn «Smet» ánin ázirge jurt Ásettiki dep moıyndaı qoıǵan joq. Ol ándi Qazaq SSR halyq artısi Manarbek Erjanov ta aıtatyn, Ǵarıfolla Qurmanǵalıev te aıtady.

Buryn tek attaryn ǵana atap, biraq ol ánderdiń qandaı án ekenin bilmeı júrgen «Úlken Ardaq», «Kishi Ardaq», «Maqpal», «Qarakóz», «Qısmet» sıaqty Áset ánderin óner tarıhynda qaıta tiriltken de Dánesh Raqyshev boldy. Ol bul ánderdi aýyl sahnalarynda, oblystyq jáne respýblıkalyq radıo, teledıdarda oryndap, baıtaq Qazaqstannyń túkpir-túkpirine taratty. Sóıtip, halyq kompozıtory Áset Naımanbaevtyń tvorchestvosyn birden-bir nasıhattaýshy boldy. Qazir ol ánderdi oryndaýshy talanttar respýblıkamyzdyń qaı qıyrynan da tabylady.

Áset tvorchestvosynan aıryqsha mańyzdy oryn alatyn onyń «Aqyrǵy sóz» atty shyǵarmasynyń tolyq teksin tabýda da, ánin elge jetkizýde de Dánesh eńbegi óte baǵaly. Dáneshke deıin Ásettiń «Boljaýsyz osy eken ǵoı ólim degen» dep bastalatyn bul shyǵarmasyn árkim ár túrli kólemde jazyp kelgen bolatyn. Aqyry ol óleńniń tolyq nusqasy Dánesh Raqyshevtan shyqty. Buryn-sońdy Ásette ondaı án bar ekenin bilmeýshi ek, onyń óler aldyndaǵy elmen, jermen qoshtasý ánin de Dánesh óner tarıhyna birjola qosty.

Dáneshtiń óz ánshiligin, kompozıtorlyǵyn bylaı qoıǵanda, onyń Áset tvorchestvosyn nasıhattaý jolynda sińirgen eńbeginiń ózi-aq óner tarıhynan laıyqty oryn alýyna jetkilikti dep oılaımyz.

Dáneshtiń alǵash el qulaǵyn eleń etkizýi «Ańshynyń ánine» baılanysty. Ánniń qurylysy, sózi, oryndaý máneri asa erekshe edi. Bul án de qazaq ánderinde umytyldy dep jorylǵan bir án bolatyn. Ǵylymı-faktilik salystyrýlar arqyly bul ánniń áıgili Ybyraı Sandybaıulynyń áni ekendigin «Juldyz» jýrnalynyń 1976 jylǵy 7-sanynda jarıalanǵan «Jeztańdaı ánshi» atty maqalasynda alǵash dáleldegen adam Qýanysh Sultanov boldy. Ataqty «Gákkýdi» shyǵarǵan Ybyraıdyń umytylyp ketti degen tamasha áni uzaq ýaqyttan keıin, sóıtip, avtoryn qaıta tapty. Ol tabysqa da Dánesh sebep boldy.

Taǵy bir tamasha ánniń taǵdyry Dáneshke baılanysty. Ol án — Shyńjań qazaqtarynyń ishinen shyqqan talantty aqyn Tańjaryq Joldyulynyń áni «Amandasý». Áýeni muńdy, oıly áýezdi bul ánniń sózi de saǵynyshqa, yqylasqa toly. «Amandasý» áni de qazaq ónerine qosylǵan qundy shyǵarma.

Ádebıetimizge, mýzykalyq mádenıetimizge osyndaı-osyndaı naqty úles qosqan, oǵan qundy-qundy derekter men tolyqtyrýlar engizgen D. Raqyshevtiń eńbegi madaqtaýǵa turarlyq-aq.

Ol óz repertýary arqyly qazaqtyń halyq ánderi qataryn da molaıtty. «Qosh, alma bel jarym», «Jan sáýle», «Jan erke», «Qońyr qaz», «Bópem», «Baıanaýyl», «Aıaýlym», «Igaı-aý» tárizdi ánderdiń qazaq mýzyka qoryna qosylýyna da Dáneshtiń tikeleı qatysy bar.

Al endi Dáneshtiń án aıtý sheberliginiń aıryqsha ekendigine daý bolmasqa kerek. Onyń osy ereksheligine alǵash kóńil aýdarǵan adamnyń biri Muhtar Áýezov eken. (S. Baqbergenov. «Altynemelden asqanda», 1961 j. 76-bet). Maqpal úndi ánshiniń daýys ereksheligine, án aıtý sheberligine ataqty ánshi Manarbek Erjanov ta kezinde dán rıza bolypty.

Dánesh Raqyshev ózi de án shyǵarady. Onyń «Saıasynda almanyń», «Jer sulýy — Jetisý», «Coǵa ket», «Baqytym bol» sıaqty ánderin respýblıka ónerpazdary úlken iltıpatpen aıtyp júr. «Óner» baspasy onyń ánder jınaǵyn 1984 jyly «Maqtanyshym — elim» degen atpen jeke kitap etip basyp shyǵardy. D. Raqyshev qazir Taldyqorǵan oblystyq fılarmonıasynda qyzmet isteıdi.

Taldyqorǵan oblysynyń Kerbulaq aýdanynda týǵan ánshi Qazaq SSR Memlekettik jáne Qazaqstan Lenın komsomoly syılyqtarynyń laýreaty, Qazaq SSR eńbek sińirgen artısi Nurǵalı Núsipjanovtyń án aıtý sheberligine de respýblıka jurtshylyǵy ábden qanyq. Halyq ánderin, halyq kompozıtorlary men qazaq sovet kompozıtorlarynyń ozyq týyndylaryn nasıhattaýda N. Núsipjanov únemi el rızashylyǵyna bólenip keledi.

Týǵan el men ósken jerdi óz ónerlerine arqaý etip kele jatqan Qazaq SSR halyq artısi Sara Tynyshtyǵulovany, ánshi Zeınep Qoıshybaevany; aqyndar Tońbaı Isabekovti, Áben Dáýrenbekov pen Jumataı Jaqypbaevty, Zaıda Elǵondınovany; jazýshy Oraz Ysmaıylovty, Ámire Qashaýbaev atyndaǵy respýblıkalyq konkýrsta birinshi oryndy jeńip alǵan jas ánshi Myrzahmet Muqamanovty, talantty aıtysker aqyn qyz Jumash Ospanbekovany, Elýbaevtardyń semályq ansamblin taldyqorǵandyqtar ónerpaz urpaq retinde syılaıdy.

Jetisý jeri ejelden ónerpazdarǵa baı jáne halyqtyń ónerge degen qushtarlyǵy da aıryqsha. Osy ıgi dástúr jelisi úzbeı jalǵasyp keledi.

Qazir Taldyqorǵanda oblystyń drama teatr (qazaq jáne orys grýppalary bar), fılarmonıa, tarıhı ólketaný mýzeıi, on myń oryndyq stadıon, alty kınoteatr bar. Oblystyń qalalary men selolaryndaǵy eńbekshilerge qyzmet kórsetetin 330 klýb pen mádenıet úıi, 476 kitaphana, 64 kınoteatr, 123 avtoklýb bar. On toǵyz ónerpaz kollektıvke halyqtyq degen joǵary atań berilgen. Oblys boıynsha kórkemónerpazdar úıirmesine ǵana 40 myńǵa jýyq adam qatysady. Osynshalyq mádenı ósý qarqynyn kórgende, esińe eriksiz túsetin bir nárse — osy oblystaǵy alǵashqy teatrdyń qurylýy. Ol teatr áýelde Qaratal kolhoz-sovhozdarynyń, keıin Qaratal — Aqsý kolhoz-sovhozdarynyń teatry atalyp edi.

Teatr alǵashynda Qaratalda 1936 jyly qurylady, Ony qurýshylardyń biri qazir Taldyqorǵan qalasynda turatyn 76 jastaǵy qart ónerpaz — Káden Balǵynbaev.

— Ol kezde ándi de, kúıdi de patefonnan tyńdap úırenýshi edik. Alǵash komısıanyń qorytyndysy boıynsha teatrǵa 13 kisi qabyldandyq. Tuńǵysh dırektorymyz Qanabek Baıseıitovtiń týysy Manasbaev Saılanbaı degen keremet ánshi kisi boldy, rejıserimiz Ábilákim Nartaılaqov degen jigit edi, keıin — soǵystan oralmady,— deıdi Káden aqsaqal.

Teatr 1936 jyly kolhozdar men MTS-terde konsert qoıyp júredi de (ol jyldarda Qaratalda 74 kolhoz, 2 MTS bar eken), 1937 jyly memlekettik búdjetke ótedi. Endi teatrda adam sany kóbeıedi. Olar kıim-keshekke kerekti materıaldy Tashkent qalasynan ákelip, ózderi tigip alyp júredi, Teatrdyń alǵash qoıǵan spektakli Beıimbet Maılınniń «Taltaqbaıdyń tártibi» eken. Keıin, 1949 jyly, teatr Aqsý teatrymen qosylady. 1955 jyly Aqsý, Qaratal, Eńbekshiqazaq aýdandarynyń teatry negizinde oblystyń teatr qurylady. Al 1960 jyly, oblys jabylǵan kezde, teatr Qyzylorda qalasyna kóshiriledi. Sol teatrdyń quramynda bolǵan Sholpan Bakırova qazir Qazaq SSR halyq artısi degen qurmetti ataqqa ıe bolyp otyr. Qaratal teatrynyń belgili bir artısi bolǵan ánshi Ǵalymbek Nurǵazınov qazir Lenın atyndaǵy kolhozdyń halyq teatrynda qyzmet istep júr eken. Al Sholpan Bakırovanyń kúıeýi talantty ánshi Ábdiqumar Kánetov qaıtys bolypty. Keıingi jyldarda teatrdyń bas rejıseri bolǵan Qazaq SSR eńbek sińirgen artısi Jaqyp Ábiltaev ta qaıtys bolypty.

Káden aqsaqal teatr sahnasynda júrip Qodardyń, Shegeniń, Bekejannyń, Tarǵynnyń, Esenniń, Jalbyrdyń, Kótibardyń rolderinde oınapty. Qarttyń ózi shyǵarǵan kúıleri de birshama eken.

Aqsý kolhoz teatryn uıymdastyrýshylardyń biri Razbek Jaldybekov aqsaqal da teatr tarıhynan kóp biledi eken.

— Teatrdy qurýǵa nusqaý bergender sol kezdegi aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Nurpapa Ómirzaqov pen aýdandyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy Ábdiǵalı Ámireev edi. Qazir Jansúgirov poselkesiniń bir kóshesi sol Nurpapa Ómirzaqovtyń atymen atalady. Al Ámireev keıin Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń sekretary boldy, sodan keıin uzaq jyl Panfılov aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli boldy, sodan pensıaǵa shyǵyp qaıtys bolypty,— dedi.

1949 jyly Aqsý teatrynyń Qaratalǵa qosylý sebebi Aqsýda klýb bolmapty. Onyń ústine teatrǵa qarjy bólinbepti. Eki teatr qosyldy degen jaı aty bolmasa, Qaratalǵa bar-joǵy 3-4-aq tútin kóship barypty. Teatr taratylǵanmen, kórkemónerpazdar kollektıvi óz jumysyn jalǵastyra beripti. 1954 jyly oblysta birinshi bolyp Aqsý halyq teatry qurylypty.

Qaratal men Aqsýdyń kolhoz-sovhoz teatry oblys kóleminde úlken mádenı qyzmet atqardy. Olar qoıǵan «Qozy kórpesh — Baıan sulý», «Er Tarǵyn», «Jalbyr», «Qyz Jibek», «Aqan seri — Aqtoqty» spektáklderi san býyn urpaqqa estetıkalyq tárbıe berdi, olardyń ulttyń ónerdi tanyp-bilýdegi tanymdyq negizin qalady. Ol teatrlarǵa sondyqtan da el rıza.

Bala kezimde Qaratal teatryna alǵash tánti bolǵan kezim áli esimde. Shamasy, 1949—1950 jyldardyń biri bolýy kerek. Ol kezde Aqjazyqtaǵy bizdiń aýyl «Jambyl» kolhozy atalatyn. Sol ýaqyttaǵy ádispen salynǵan kolhozdyń uzynsha ǵana bir qabat klýby boldy. Sahna jaǵyn 3-4 kirpishke kótere salǵan, edenniń ózi balshyqtan edi. Sahnaǵa jaqyn tusqa úpir-shúpir bolyp óńkeı kishkene balalar jerge otyratynbyz da, bizden keıin úlkender uzyn-uzyn sákige ornalasatyn. Sákiniń ózi barlyq adamǵa jetpeıtindikten, zaldyń art jaǵynda negizinen qyz-jigitter túregep turatyn. Adamnyń shydamynda shek joq-aý, tegi, oıyn bitkenshe otyrmaı qarap turatyndar kóp bolýshy edi jáne solar bizge oryn jetpeı qaldy dep eshkimge de qynjylmaıtyn, shataq shyǵarmaıtyn.

Artıser «Qozy kórpesh — Baıan sulýdy» qoıdy. Halyq jyrlarynyń ishinde meniń eń jaqsy biletinim de, eń jaqsy kóretinim de osy jyr edi, sondyqtan oǵan degen yntam aıtyp jetkizgisiz. Ol kezde bul spektákl mýzykaly edi, án oryndalatyn tustary óte kóp bolatyn. Qozynyń rolin Ǵalymbek Nurǵazınov oryndady. Án aıtqanda, kózi kúlimdep, mańdaıy qyrtystanyńqyrap, qasqa tisi kórinip turatyn, Sol kezde kórgennen kúni búginge deıin men Nurǵazınovti syrttaı áli saǵyna jaqsy kórem. Balalyq kezimniń qymbat bir eskertkishindeı. San ret men Nurǵazınovtyń Qozy kórpeshine uqsaǵym kelip, qasqa tisimdi ashyp, kózimdi ejireıte án salatynmyn. Aınanyń aldynan shyqpaı, qalaıda ózimdi Qozyǵa uqsatqym kelip áýrelenetinmin. Nurǵazınov oınaǵan Qozy kórpesh meniń qabyldaýymda keremet kórkem, symbatty, sumdyq ánshi edi. Onyń úni kómeıinen, áriden shyǵatyn sıaqtanatyn, qansha aıqaılasa da, daýsy qulaqty kespeıtin, ándi jedemeldete, oınaqy salatyn. Meniń uǵymymda shyn Qozy kórpesh pen Nurǵazınovtiń arasynda aıyrma joq edi. Spektákldiń ol kezdegi nusqasy boıynsha Qozy kórpesh eki aı on kúnge eline qaıtatyn, attanar sát Baıanmen án aıtyp qoshtasatyn. Sol ánderdiń saryny áli kúnge qulaǵymda yzyńdaıdy. Men olardy balalyǵymmen birge saǵynam.

Baıandy, sirá, Sholpan Bakırova oınaǵan bolý kerek. Appaq, ádemi edi. Jarq etip sahnaǵa Baıan shyǵa kelgende úrkitip alarmyn degendeı, demimdi İshime tartyp yntyǵyp qaradym. Sulýdyń sulýy bop kórindi. Sol aq júzdi Baıan da áli kóz aldymda. Áni de, júris-turysy da, kelbeti de — bári Baıanǵa saı edi. Balalyqpen biz de sondaı Baıandy ańsadyq.

Spektáklden keıin artıser konsert qoıdy. Halyq qol soǵyp qansha ret surasa, sonsha pet sahnaǵa qaıta shyqty. Artıser de, kolhozshylar da toıdyń tamashasyna jınalǵandaı edi. Oıyn bitip, úıge qaıtyp kele jatqan betimde, men tuńǵysh ret Sholpan juldyzdy kórdim. Kózim túsken bette selk ete qaldym: shyǵys tustan bir qyp-qyzyl ot tamyp túsip kele jatqandaı kórindi. Qımyldaıtyn, tiri bir nársedeı áser qaldyrdy. Úlkenderdiń: «Pa-a, Sholpan týypty ǵoı!»—degenderinen baryp, atyn kóp estigen juldyzdy tuńǵysh kórip turǵanymdy túsindim. Sol kúndi umytpaýyma ol da sebep shyǵar, kim biledi.

Qaratal teatrynyń spektaklinen keıin bizdiń balalyq oıynymyzǵa da ózgeris kirdi. Aǵashtan oıýlap qanjar jasadyq, qaǵazdan oıýlap shalbarymyzǵa órnek jamadyq. Mekteptiń qasyndaǵy mal qoranyń ashyq bir tusyn taýyp alyp, birimiz Qozy, ekinshimiz Qodar bolyp, aramyzda joq Baıanǵa talasatynbyz, qylyshtasatynbyz. Spektákldiń sózi oıymyzda qalmaǵanmen, oqıǵanyń uzyn yrǵasyna qarap ózimiz sóz qurastyryp alatynbyz da, al kep ózimizshe oıyn qoıatynbyz, Oıyn qyzyǵyna túsip ketip, talaı ret sabaqtan da keshigip qalyp júrdik. Bir kúni muǵalimimizdi tý syrtymyzdan kelip: «Oı, myna meniń qara batyrlarym qaıtedi, eı?»— degende bir-aq baıqadyq. Sóıtsek, bizdiń klass túgel birinshi sabaqqa barmaı qalyptyq. Bos klasqa kirip kelgen muǵalim biraz ań-tań bolyp turady da, áldeqalaı oıyn qyzyǵymen aýlada júr me degen oımen dalaǵa shyǵady. Shyqsa, mekteptiń aldynda adam joq. Aqyryndap mekteptiń tóńiregin aınala qarap kele jatsa, mal qora jaqtan dý-dý kúlki, áldekimderdiń sańq-sańq daýsy estiledi. Bildirmeı jaqyndap kelip, biraz ýaqyt oıynymyzdy tý syrtymyzdan qarap turady da, ózi kúlip jiberedi. Klasqa kelgen soń kóresimizdi kórseter dep ek, áıteýir, muǵalimimiz sol qylyǵymyzdy esh jazasyz qaldyrdy.

Odan keıin «Er Tarǵyndy» kórgenim de esimde. Tarǵyn bolyp Káden Balǵynbaev, onyń batyr serikteriniń rolinde Ǵalymbek Nurǵazınov pen Ábdiqumar Kánetov oınady. Olardyń oıynyndaǵy basqa sheberlikterin qaıdam, áıteýir, birinen biri óte shyrqaǵan ádemi ánderi keremet súısintti. Ataǵy bar ma, joq pa, oǵan qaramastan sol artıser, sóz joq, óz oıyndarymen belgili dárejede meni tárbıeledi, meniń azamattyǵyma úles qosty dep oılaımyn. Al oblys kóleminde mendeıler az bolmasa kerek.

Ónerdiń estetıkalyq áserin, mánin áńgime etkende, meniń esime ylǵı Qaratal, Aqsý kolhoz-sovhoz teatrynyń túsetini osydan.

Aqsýlyqtardyń ejelden oıyn-saýyqqa, ónerge degen qushtarlyǵy áli de jalǵasyp keledi. Aqyn Sara, İlıas, Molyqbaı qalaǵan mádenı negiz áz irgesin keńitip, qazir de qalypty halyq dástúrine aınalyp otyr.

— Ekonomıkalyq damýdy biz mádenı ósip-jetilýden eshqashan bóle qaraǵan emespiz. Saýyqqoı, jany sergek, kóńildi, ómirge rıza bolyp júrgen adamdar ǵana eńbekte de erlik isterge bara alady dep oılaımyz. Jáne sol pikirimizdiń durystyǵyn ómir ózi dáleldep keledi,— deıdi Aqsý aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Ǵalym Turǵanbaev joldas.

Aqsý aýdanyndaǵy sharýashylyń basshylary shetinen dombyra tartady, án aıtady. Halyqtyń kóńildi demalýyna, ónermen sýsyndaýyna aldymen basshylardyń ózi muryndyq bolady. Qazaqstannyń Rossıaǵa qosylýyna 250 jyl tolýy qarsańynda Aqsý aýdanynyń ortalyǵy Jansúgirov selosynda V. I. Lenınge eskertkish ornatylady, onyń ashylýyna oblystyń partıa komıtetiniń birinshi sekretary Á. Tynybaev joldas qatysady. Bul merekege aqsýlyqtar ábden tıanaqty daıyndalady. Olar qazaq halqynyń 2-3 ǵasyrlyq tarıhyn kózge elestetetindeı teatrlanǵan kórinis jasaıdy. Sonaý «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamadan» bastap adamzattyń kósemi V. I. Lenın ornatqan jańa zamannyń jarqyn belesterine deıin — bári de aqsýlyqtardyń óz kúshterimen teatrlanǵan kóriniske aınalyp alańnan ótedi. Munyń ózi aýyl ómirinde sırek kezdesetin jańa dástúr edi. Ondaı dástúrdiń jastar úshin tárbıelik máni de úlken. Sol mereke kúngi kórinistiń fotosýretine qarap otyryp-aq qatty áserlenesiń, al ony óz kózimen kórgenderdiń qanshalyq shattanǵanyn aıtyp jetkizý qıyn.

Balaǵy jyrtylǵan, jeńi qyrqylǵan jadap-júdegen jas bala túıege mingen anasy men inisin jetektep keledi, onyń sońynda ubap-shubaǵan jylaý top — bul «Aqtaban shubyryndynyń» kórinisi.

Minbege shyǵyp jalyndy sóz sóılep turǵan kósem beınesi de kelisti jasalǵan. Bul — qazaq dalasyna kelgen revolúsıany beıneleıtin kórinis.

Bir kezde alańǵa sańlaq jelispen kil salt attylar shyǵa keledi: Amankeldi sarbazdary.

Uly Otan soǵysyna arnalǵan birneshe kórinis birinen biri ótken shynshyl. Ásirese «Súıinshi!» atalatyn kórinisti tebirenbeı kórý múmkin emes. Áskerden qaıtqan bala men kútken ananyń, jardyń kezdesý sátteri qandaı shynaıy!

Tyńdy ıgerý kezeńi de, taǵy basqa el tarıhynyń beles-belesi óte nanymdy kórsetilipti. Sóz joq, sonyń bári — aqsýlyqtardy eńbek erligine jigerlendiretin jaqsy dástúr. On birinshi besjyldyqtyń úshinshi jylynyń eńbek qorytyndysy boıynsha aqsýlyqtardyń KPSS Ortalyq Komıtetiniń, SSSR Mınıstrler Sovetiniń, SSSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń, VSSPS pen VLKSM Ortalyq Komıtetiniń aýyspaly týyna ıe bolýy da tegin bolmasa kerek.

Elep eskerse, Taldyqorǵan oblysynda ózgege úlgi eter dástúr de, ondaı jaqsy dástúrdi týdyrǵan ozyq oıly azamattar da az emes, aıtyp taýysa almaısyń. Otanymyzdy jaýdan qorǵaýda baǵa jetpes qarý bolǵan Kalashnıkovtyń avtomatyn kim bilmeıdi? Al sol konstrýktor Kalashnıkov kezinde Mataı stansıasynda tokar bolyp qyzmet atqarypty. Ol ózi jasaǵan qarýdy Lepsiniń qumyna tyǵyp alyp atyp synaıdy eken. Mıhaıl Tımofeevıch Kalashnıkov 1919 jyly týǵan. Ol AK, AKM markaly avtomat, al RPK, PK, PKT, taǵy basqa markaly avtomatty pýlemetter jasady. Úkimet pen partıa onyń ol eńbegin joǵary baǵalady. 1950—1954 jyldary ol SSSR Joǵarǵy Sovetine depýtat boldy, 1958 jyly Sosıalısik Eńbek Eri atandy. 1949 jyly SSSR Memlekettik syılyǵynyń, 1964 jyly Lenındik syılyqtyń laýreaty boldy.

Eldiń, jerdiń dańqyn osyndaı jandar shyǵarady emes pe?!

---