InfoHub Logo

Mahambet!

Bul esim — ómirdegi qasirettiń sınonımine, ónerdegi qasıettiń sımvolyna aınalǵan asa aıaýly ári ardaqty at. Kózi ashyq, kókiregi oıaý qazaqtyń bir de biri bul esimge beıtarap qaraı almaıdy:

"Ereýil atqa er salmaı,
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký-eńký jer shalmaı..."

nemese,

"Munar da munar, munar kún,
Bulttan shyqqan shubar kún,
Býyrshyn muzǵa taıǵan kún,
Býra atanǵa shókken kún... " —

deı bastasańyz - aq bolǵany, aldymen meıirimin tógedi, sodan soń mereılenip ketedi.

Munyń sebebi — "Atandym Ǵazız aqyn bala jastan, ánshi joq Qaraótkelde menen asqan" degendeı, Abaıdan keıingi óleńshilerdi óz aldyna qoıǵanda, Abaıǵa deıingi qazaq poezıasynda budan asqan aqyn joq. Bul shyndyqty ár qazaq ta, bar qazaq túgel moıyndap bolǵan.

Árıne, asqar taýdyń asý-asý belderi bireý emes, birnesheý bolatyny sekildi, qazaqtyń jyrshy - jyraýlyq óneriniń de tóbesin tiregen qadaý-qadaý dińgekteri birqydyrý bar: Asan Qaıǵy men Qaztýǵan, Dospambet pen Shálgez, Jıembet pen Marǵasqa, Aqtamberdi men Tátiqara, Úmbeteı men Buqar... Osylardyń árqaısysy zańǵardyń ár bıigine uqsasa, Mahambet bar bıiktiń ishindegi Qyran qıa tárizdi qıyrdan munartady.

Mahambet óleńi — qazaq sóziniń qaıtalanbas qudireti. Árbir býyny men býnaǵy, tarmaǵy men shýmaǵy munshalyq tap-taza qorǵasynnan quıylǵan ap-aýyr asyl sóz qazaqtan basqa jer betindegi eshbir eldiń óleń-jyrynda joq. Onyń ózge tilge ońaı aýdarylmaıtyny da sondyqtan.

Aqyn bolý — bir bar; al onyń ústine batyr bolý she? Jáne de, aqyǵa — aqyn, batyr — batyr qalpynda bólek-bólek turyp qalmaı, aqyndyq pen batyrlyq bir tulǵanyń tabıǵatynda arý áıeldiń ádemi burymyńdaı órilip, baıaǵy babalar dáýirinen bermen qaraı tek qana azattyq ańsaǵan asyl erlerdiń azap pen qorlyqqa qarsy ashýly aınalsa... — o, bul endi ár ǵasyrda bir kezdesetin asa sırek qubylys. Osydan kelip ómirdiń ónerge ıakı ónerdiń ómirge aınalýy sekildi ǵajaıyp "jumbaq" proses týady da, ony týǵyzǵan ýaqyt pen keńistikke amalsyz júginemiz.

Mahambet ómir súrgen Ýaqyt pen ónerin órbitken Keńistik týraly oılasaq, bizdiń jadymyzǵa patshaly Reseıdiń tepkisinde tóńbekshigen basybaıly otary — ulanǵaıyr Uly dalamyz, sol dalanyń bir shalǵaıyndaǵy Bókeı ordasy, Ordany bılegen qazaqtyń sońǵy hany Jáńgir Bókeev oralady.

Bul — Mahambettiń taǵdyryn tanýǵa kerek tarıhı derek.

Endi ónerge kelsek, qazaq poezıasynyń ǵasyrlar boıǵy damýyna sheshýshi sebep bolǵan qozǵaýshy kúsh — eshqashan úzilmegen, tolastamaǵan, barǵan saıyn údeı túsken azattyq ıdeıasy.

Bul — Mahambet talantynyń qaınar kózi, asaý aǵysy.

Bular bir-birimen tyǵyz birlikte: Narynda orys patshalyǵynyń otarlaý saıasatynan týǵan qarǵyly handyq Bokeı ordasy ornamasa, Ordaǵa sol tustaǵy Ýaqytqa táýeldi Jáńgir han burynǵy I Pavel patshanyń Bókeı sultanǵa jasaǵan "keńshiliginen" qaıyr kórip, keıingi ımperator I Nıkolaıǵa adaldyq antyn berip, sol Keńistikke laıyq ómir ákelmese, sol ómirdegi otarshyl ozbyrlyq pen ózimshil naısap obyrlyqqa qarsy ult-azattyq kúresiniń qaharmany Isataı Taımanov paıda bolmas edi, týǵan eliniń erkindigi jolynda týdaı jelbiregen Mahambet Ótemisovtiń jalyndy jyrlary da dúnıege kelmes edi.

Suraq týady: el egemendiginiń bıyl toılanǵaly otyrǵan on jylynyń ishinde qalyptasqan búgingi jańa kózqaras, jańasha oılaý turǵysynan baıyptap baıqasaq, Isataı — batyr da, Mahambet — aqyn deıik, al endi osylar alysyp júrgen han Jáńgir kim?

Ózi qazaq; solaı bola tura sol qazaqtyń aqı - taqı ymyraǵa kelmes jaýy ma sol Jáńgir?!

Mahambet rýhyndaǵy myqty qalamgerlerimizdiń biri Ábý Sársenbaev óziniń sońǵy kitabyn bylaı bastaıdy: "Keshege deıin ózimizdi ózimiz qorlap, bizdiń ótkenimiz bolǵan joq, tarıhymyz tek Keńes úkimetinen bastalady, bizdiń betke ustarymyz bolmaǵan, mal sońynda qańǵyp júrgen jabaıy meńireý halyq edik, tek uly orys halqynyń arqasynda ǵana jer betinen joıylyp ketpeı aman saqtaldyq, patsha úkimeti Ata mekenimizdi otarlap, bizdi quryp ketýden saqtap qaldy dep keldik. Qazaq handarynyń bári jaýyz,

Bókeı handyǵy qurylýyna baılanysty týǵan dalamyzdyń bir kezde jońǵarlar taptap, qalmaqtar jaılaǵan Edil men Jaıyq arasyn ózimizge qaıtaryp aldyq. Tortalana týyrylyp, ıesiz qulazyp jatqan qum qoınaýyna Orda qalasy ornady. Kóshpeli jurt kóligin sýaryp, qonystana bastady. El ornyqqan soń Ordadan shyǵysqa qaraı sýsyǵan qyzyl shaǵyldyń ondaǵan shaqyrym uzyna boıy qysy-jazy birdeı kókpeńbek kóksil atyp turǵan kók jasyl ormanǵa aınalǵan. Ǵumyrda shóli qanyp kórmegen qalyń qumǵa kezinde áldeqaıdan sý kelip, kól paıda bolǵan. Aıdynda aqqý ushyp, qaz qonǵan. Japan túzge qalyń el irge teýip, qatar - qatar qaraǵaı úıler salynǵan. Keıin "Dala qońyraýy" atanǵan Ybyraı Altynsarın týatyn jyly (1841) tarıhta tuńǵysh ret qazaq balalaryna qazaqsha-oryssha bilim beretin Jáńgir mektebi ashylǵan. Mekteptegi oqý-aǵartý isiniń órbýin han tikeleı óz qamqorlyǵyna alǵan. Bul arada buryn-sondy bolyp kórmegen kitaphana, klýb, murajaı ornaǵan. Bulardy az deseńiz, patshaly Reseı astanasy Sank-Peterbýrg úlgisindegi qarý-jaraq palatasy jasaqtalǵan. Kósh-kerýen, saýda-sattyq, jármeńke-bazar dý da dý, ý da shý jyǵylyp jatqan.

Osynyń bári Astrahan gýbernatorynyń úıinde jatyp oqyp eýropasha bilim alǵan azıa, bir ózi "jeti jurttyń" tilin bilgen, bilimdarlyǵyna laıyq Qazan ýnıversıtetiniń qurmetti músheligine qabyldanǵan, úzdik qabiletine saı aq patshanyń óz qolynan qazaq topyraǵyndaǵy tuńǵysh general shenin alyp, shekpenin jamylǵan Bókeıdiń uly Jáńgir hanzadanyń arqasy edi.

Sol Jáńgir — Edil-Jaıyq eki ózen arasyn jıyrma eki jyl bılegende jurtyna osynsha ıgilik ákelgen han Jáńgir nege ǵana kisi kórgisiz, adam aıtqysyz aram da jaman adam bolady sonda?

Já, Mahambet Jáńgirge:

— Han emessiń, qasqyrsyń, qara albasty basqyrsyń! — degen eken.

Munyń nesi bar?

Mahambettiń negizin salǵan Halel Dosmuqameduly bastap, ony odan ári damytqan Qajym Jumalıevten beri qaraı Isataı - Mahambet tarıhyn zertteýshilerdiń bári aqynnyń osyńdaı yzaly sózderiniń tusynda Baımaǵambetke baılanystyra, saıyp kelgende, tipti Jáńgirdiń ózine qarata, olardyń biri bolmasa biri:

— Bulaı aıtpasa, Mahambet batyr bola ma? Batyrdyń sózin kótermesem, men han bolam ba? — depti desedi. Osynyń ózi tarıhı shyndyqty qalpyna keltirip, árkimdi kúlli kúngeı - kóleńkesi men qosa óz ornyna qoıýǵa múmkindik beretin ańyz da bolsa ádil ýáj emes pe?

Joq, qalaı bolǵanda da qazaqtyń hany, orystyń generaly Jáńgir Bókeıuly — óz zamanynyń úlken qaıratkeri.

Ańyz bolsyn, aqıqat bolsyn, báribir, áıteýir o basta Isataı men Jáńgir, Jáńgir men Mahambet qazaqtyń qashanǵy halyqtyq qasıeti — aǵaıynshylyqtan ajyramaǵan adamdar. Jáńgir el basqarǵan han bolsa, Isataı sol ortadaǵy aqyldy kósem bı, Mahambet ot aýyzdy, oraq tisti sheshen bolǵan. Sońǵy ekeýi biri — batyr, biri — aqyn; biri serke, biri erke er-azamattar bolǵan soń Jáńgir olardyń ekeýin eki aımaqqa starshyn etip taǵaıyndaǵan.

Al osy yntymaq qalaı buzylǵan? Arazdyq jaýlasýǵa deıin qalaı jetken?

Bul týraly buryltpas aqıqat ta bar, áralýan ańyz da kóp.

Jurt jadynda saqtalǵan bir ańyzǵa baqsaq, Mahambet pen Jáńgir bir-birine betpe-bet kelip kinálasqanda, tiktese berýge shydamaı amaly quryǵan han aqynǵa:

— Aldym — jalyn, artym — órt, eki ottyń ortasynda júrmin, qaıteıin... — depti.

Artymdaǵy órt dep otyrǵany hanǵa bılik bergenin, sol arqyly qazaqqa degen bodandyq buǵaýyn qysqan ústine qysa túsken orys patshasynyń zymıan saıasaty bolsa, aldymdaǵy jalyn dep otyrǵany han arqyly qan qaqsatyp bara jatqan otarshyldyq ezgige — qorlyq pen zorlyqqa qarsy kek kernegen qazaq halqynyń azattyq jolyndaǵy aıyqpas aıqasy men shaıqasy.

Mundaı jaǵdaıda han men halyq arasynda qandaı yntymaq bolýy múmkin? Endeshe, halyq qolyn bastaǵan Isataı-Mahambet pen patsha jolyn jaqtaǵan (tipti jaqtamaýǵa múmkindigi joq) Jáńgir han arasyndaǵy arazdyq jaýlasýǵa deıin qalaı jetpesin!

Jaraıdy, han men halyq arasyndaǵy kúrestiń negizgi zańdylyǵy osy delik. Azat Qazaq memleketi degen tipti túske kirmegen, el egemendigi degennen eles te joq, buǵaýly bodan ólkede handyq qurǵan Jáńgirdiń ornynda kim bolsa da dál sonyń halin bastan keshken bolar edi degenge qol qoısaq qoıalyq.

Al myna bir bilgishterdiń túıin - tujyrymdaryna qalaı qaraısyz:

— Halyq Teke qalasynyń batys shalǵaıyndaǵy "Han toǵaıda" aq kıizge kóterip taqqa otyrǵyzǵan hannyń ez qara basy bólek te erek. Meıli, bir ózin altymen aptasyn, kúmispen kúptesin, odan yrys tartylmaıdy, qazyna sarqylmaıdy. Al qara qurym han tóńiregi túgelimen halyq qazynasyn, el baılyǵyn talapaıǵa salyp jappaı tonaýdan basqa bitireri joq jemqorlar, turmys-tirshilik degendi baspen emes, qarynmen oılaıtyn qorqaý -quzǵyndar bolsa, ol — halyqqa kelgen náýbet! "Ashyqqannan qunyqqan jaman" degendeı, ásirese, hannyń qaıyn atasy Qaraýylqoja Babajanov kúıeý balasyn arqalanyp, ábden arany ashylǵan arsyz alarman, adýyn alpaýyt; sonyń jáne sol sekildi týma-týysqandarynyń, jaqyn-juraǵattarynyń toıymsyz nápsisine tyıym salý Jáńgirdiń qolynan kelmedi. Isataıdyń, oǵan ergen qalyń buqaranyń hanǵa jaýyǵýyna bas sebep — sol!

Onyń ústine aqyly qansha bolsa, aılasy sonsha taq qumar, baqqumar han óz mansabyn qorǵaý áreketinde qazaqqa emes, orys patshasynyń qazaqqa qarsy ustaǵan qolshoqpary kázzap kazakqa (qazaq orysqa) súıendi. Bul — taǵy bir sebep.

Endi Mahambetke kelsek, ol Isataıdan da góri namysqoı, qazaq jeri úshin patsha áskerlerimen:

"Edil úshin egistik, Jaıyq úshin jandastyq, Qaǵan úshin qyrdyq, Tıpter úshin tebistik. Teńdikti maldy bermedik, Teńdiksiz malǵa kónbedik ", — dep qynynan sýyrylǵan da qynabyna qaıta túspeı qoıǵan jalań qylysh. Ol hanmen qalaı kelisimge kelsin; kelmese, hanǵa qalaı unasyn!

Osyndaı tolyp jatqan sebepterge hannyń jeke óz basyna tán álsizdikter men pendeshilikter qosylyp, Jáńgir men Isataı-Mahambet arasy ashylady; bir-birimen ymyrasyz jaýlyqqa kóshedi.

Oılap qarasaq, tipti osyndaı bolmasqa eshqandaı múmkindik joq edi.

O zaman da bu zaman, halyq narazylyǵyna sýarylǵan kúres pen tartys tek bir ǵana maqsatta — sol halyqtyń erkindigi men bostandyǵy úshin bolyp otyrǵan. Patsha kergen jelige qyl moıynnan kógendelgen han halyqpen eki aradaǵy barıkadanyń arǵy jaǵynan bergi jaǵyna kóshem dese de kóship shyǵa almaıdy.

Endeshe, adamzat taǵdyry men talaıynyń bul sıaqty meıilinshe shıelenisip jatqan kúrdeli, qıyn shyrǵalandaryn tarıhı turǵydan baıyptap, sol alasapyrannyń asaý tolqynymen alysyp júrgen jansebil tulǵalardy óz ortasynda tanyp - baǵalaýdyń ornyna, olardy tek bir-birine qarama-qarsy eki topqa ǵana bólip, birin aq, birin qyzyl ǵyp shyǵarý — kúni ótip bara jatqan nárse! Búl eki top ta biri men biri baılanysty; biri bolmasa, ekinshisinde de maǵyna qalmaıdy. Jáńgir bolmasa, Isataı - Mahambette ashyq aıqasqa shyǵar jaý da bolmas edi jáne han patshaǵa arqa súıegen kúshti jaý bolmasa, batyrlardyń jankeshtiligi de qur donkıhottyq bolyp shyǵar edi.

Demek, Jáńgirdi óz ornyna qoıý — Isataı men Mahambetti oryndarynan taıǵyzý nemese handy kúsheıtý — batyrlardyń rólin tómendetý ıakı álsiretý emes. Kerisinshe, jaýy kúsheıgen saıyn batyrdyń da aıbyny men aıdyny asqaqtap, jaly kúdireıe túsedi. Mahambet jyrynyń da mánin tereńdetip, mazmunyn baıytyp turǵan osy syr men symbat.

Bizdiń osy talǵaý - taldaýlarymyz tárizdi keshegi tarıhty tolǵaý — búginimizdi oılaý, erteńimizdi boljaý úshin qajet ekenin, keshegi tarıhymyzdyń, ásirese adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń, olardyń árqaısysyna tán minez-qulyqtyń, is-árekettiń, aqyl -aılanyń unamdy - unamsyz jaqtaryn búgingi jetistik - jetpestik salystyra, búginginiń kendigi men kemdigine, kóregendigi men qorlyǵyna salǵastyra kele, odan kópke paıdaly qorytyndy shyǵaryp, erteńimiz úshin sabaq alýymyz kerek ekenin kezinde ómir men ónerdiń araqatysyn dál osy jerden izdegen Vıssarıon Belınskıı shegine jetkize ýaǵyzdaǵan bolsa, munyń ózi — búgingi kúni de mańyzyn joımaǵan meılinshe zárý másele!..

Qaıran Mahambet:

"Edildiń boıy en toǵaı El qondyrsam dep edim. Jaǵajaı jatqan sol elge Mal toltyrsam dep edim... "

Qandaı asyl arman, abyroıly maqsat! Alaıda Mahambet ómir súrgen dáýirde bul arman — arman qalpynda, maqsat — maqsat qalpynda qalatyn. Bul arman men maqsat jolyndaǵy erlik eldiń ańsaǵan erlerdiń, Mahambettiń qal solaı edi.

Ádebıet tarıhyn zertteý men zerdeleý tek ádebıet pen ádebı ǵana kerek emes. "Óner— óner úshin" emes, óner ómir úshin ekenin moıyndasaq, biz búgin Mahambet shyǵarmashylyǵyn teksergende ony búgingi talǵam men talap eleginen ótkize saraptaýymyz shart.

Aqıqat shyndyqty "shyńdap" qana qoımaı, ǵasyrdan ǵasyrǵa, urpaqtan urpaqqa "shegelep" qaldyratyn ǵajaıyp sóz óneriniń qudiret-kúshi degen osyndaı bolady.

Sonymen...

Aslan astynda, jer ústinde ómir bar da óner bar. Ómir ónerge kóshkende ǵana ómir, áıtpese ol— búgin bar, erteń joq ýaqytsha pende sekildi ótkinshi. Zaman da solaı. Al óner máńgilik!

"Qoǵaly kólder, qum, sýlar Kimderge qonys bolmaǵan. Sazdaýǵa bitken quba tal Kimderge saıǵaq bolmaǵan. Basyna jibek baılaǵan Arýlar kimnen qalmaǵan..." — deıdi Mahambet. Paıǵambardyń sózi! Sondyqtan da Mahambet Qudaı bergen talantynyń arqasynda az ǵumyrynda ózi basynan keshken ómirdi ónerge kóshirgen de , óleńge aınaldyryp, urpaqtan urpaqqa— tirilerdiń bárine — bárimizge túgel jatatyn ketken.

Aleksandr Tvardovskıı naǵyz jaqsy óleńdi "tap-taza altyn" ("chıstoe zoloto") deıdi eken. Asyly altyn degen zat ólsheýli, az bolady. Mahambet óleńderi de sekildi az; bárin jıǵanda bir qoıyn dápterge syıyp ketedi. Al oqyp qarańyz, ár joly — altyn; tereń maǵyna men mazmun; bir muń bir syr... kól-kósir fılosofıa :

"Buzbaı qulan pisirmeı,
Muz ústine ot jaqpaı!"

Ne deıdi? Qulandy birdeńe etip "buzbaı pisirip" kórýge bolady, al "muz ústine ot jaǵý" degen ne sumdyq? Já, arǵy jaǵyn oqyp baıqaıyq:

"Muz ústine ot jaqpaı,
Qý naızaǵa súıenip,
Qur dalada zar qaqpaı,
Jalǵyz júrip at baqpaı,
Qabaǵyma qarys súıem muz qatpaı,
Qapyda qalǵan qasqa
Qaq júrekten naıza túıretpeı!
Jalǵyz qaldym,
Adasyp qalǵan úırekteı..."

Shirkinniń bir ǵana kúrsinýiniń ózi osyndaı. Batyrdyń yza men kókke qaınap ah urǵan ókinishin budan artyq qalaı jetkizýge bolady. Bolmaıdy. Múmkin emes. Ol úshin tek Mahambet kerek.

"Mahambet eki obraz jasady,— deıdi akademık Qajym Jumalıev. — Biri Isataı obraz, ekinshisi Mahambettiń óz obrazy". Dál aıtqan: Mahambet birneshe tolǵaýynda álgideı "altyn sózdermen" maıdandas aǵasy — "aq kireýke jaǵasy" Isataı Taımanovtyń — ol basshy, búl qosshy bop qasynda birge júrse de usynsa qoly jetpes alys "armanynyń — taýdan munartyp ushqan tarlanynyń, kermıyǵy — kerbeziniń, Keriske, qulandaı ashshy daýysty, quljadaı aıbar múıizdi, qyrmyzydaı ajarlynyń, Hıýadaı bazarly, teńizdeı tereń aqyldynyń, tebirenbes aýyr minezdi" tastan qashalǵandaı som tulǵasyn áýeli osylaı músindep, minezdep alady da, odan ári bul sýretti qımylsyz statıka qalpynda qaldyrmaı, alaı-dúleı asaý dınamıkaǵa kóshirip, asqaqtata, aspandata shyrqap áketedi:

"Sadaǵyna sary jebeni saldyrǵan,
Sadaǵynyń kirisin
Sary altynǵa maldyrǵan.
Tereńnen qazyp oıdyrǵan,
Sur jebeli oǵyna
Taýyqtyń júnin qondyrǵan.
Mańdaıyn sary sýsar bórik basqan,
Jaýyrynyna kúshigen júndi oq shany.
Aıqaılasa beldigi baılanǵan,
Astana jurtyn aınalǵan;
Atyna turman bolsam dep,
Jurtyna qurban bolsam dep,
Adyrnasyn ala ógizdeı móńiretken,
Atylǵan oǵy Edil-Jaıyq teń ótken,
Atqanyn qardaı boratqan,
Kók shybyǵyn qandy aýyzdan jalatqan—
Arystan edi-aý Isataı!
Bul pánıdiń júzinde Arystan odan kim ótken?!"

Pah! Osydan artyq batyrdyń beınesin jasaý múmkin be? Tekti zaty turmaq, astyna mingen atyna deıin ańyzǵa aınalǵan Qara - qypshaq Qobylandynyń ózi, taǵy da Mahambet aıtqanda, "tolǵaı-tolǵaı oq atqan, on eki tutam jaı tartqan, qabyrǵasyn qaqyratqan, tebingisin tese atqan, tizgininen kese atqan" essiz er — kózsiz batyr bolsa, osyndaı-aq bolǵan shyǵar...

Batyr aqyn batyr qolbasynyń sóz ónerindegi máńgilik beınesin osylaı somdady da, burqanǵan kúshke, bula qaıratqa, shıyrshyq atqan jigerge, yzaly ashýǵa, ashýly aqylǵa, aqyldy toly óleń-jyryn tutastaı alǵanda óziniń avtoportretine aınaldyrdy. "Mahambettiń óz obrazy" degen — sol! Óıtkeni onyń "qorǵasynnan quıylǵan" ap-aýyr ár sózinen ózin tanımyz. Kóneretin arhaızm da emes, jańaratyn neologızm de emes, naq eki aradaǵy ekeýine birdeı etene, erkin, espe maǵynaly erke de serke sózderdi qaıdan izdep taýyp, qalaı ǵana aǵyl-tegil, aqpa - tókpe óleńge órip jibergenine tań qalasyz. Kontekstegi or soz árin de, nárin de keltiretin ornyn dál taýyp, oınap tur. Aqyndyq sheberlik degen sol ǵoı!

"Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym" deıtin Abaıdy aqyndardyń aqyny — aqyl men sezimniń, syr men jyrdyń túpsiz tereń muhıty desek, sonaý baǵzydaǵy "bult bolǵan aıdy ashqan, munar bolǵan kúndi ashqan, musylman men káýirdiń arasyn ótip buzyp dindi ashqan Súıinshi uly Qaztýǵan" men "Toǵaı, toǵaı, toǵaı sý, Toǵaı qondym, ókinbe; Tolǵamaly ala balta qolǵa alyp, top bastadym, ókinbe; Tý quıryǵy bir tutam tulpar mindim, ókinbe; týǵan aıdaı nurlanyp, dýlyǵa kıdim, ókinbe; zerli oryndyq ústinde, aq shymyldyq ishinde tulymshaǵyn tógiltip, arý súıdim, ókinbe!" dep dúrildep ótken Dospambet pen Bı Temirdi aldymen "Alp, alyp basqan, alp basqan araby torym ózińsiń; jazyly, altyn, qol kesken aldaspanym ózińsiń" dep alyp, izinshe bı ony "ata-tegine, ataq-dárejesine saı syı kórsetpeı shetke qaqqan kezde bir jaǵy ókpe, bir jaǵy narazylyq retinde" (Maǵaýın M. Aldaspan. Almaty, 1971. 21-6.) "Edilden aqqan syz ashyq biz kórgende tebingige jeter-jetpes sý edi — telegeı shaıqaltyp, jar qıraǵan berendi teńiz etse táńiri etti; jaǵasyna qyrshyn bitken tal edi — japyraǵyn jaıqaltyp, terek etse táńiri etti; tebinginiń astynan ala balta sýyrysyp, tepsin kelgende teń atanyń uly ediń, dárejeńdi artyq etse táńiri etti!" dep qolyn bir siltep teris aınalyp ketken baba jyraý Shálgezden bermen qaraı taý ózenindeı tasqyndap tógilgen sýyryp salma (ımprovızatorlyq) poezıanyń Abaı muhıtyna sarqyp quıar saǵasynda turǵandyqtan da

Abaıǵa deıingi osy zańdylyq Abaıdan keıin de jalǵasyn taýyp jatqan úzilmes "altyn arna" (Áýezov aıǵa beretin "Zolotaıa jıla"). Ózgelerdi oz aldyna qoıǵanda "órtke tıgen daýyldaı óleńi" ózinen aýmaǵan Qasym men "kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin shekpen jaýyp ózine qaıtaryp" ketken Muqaǵalı ádebı - estetıkalyq saýatyn bárinen buryn "Mahambet mektebinen" oqyp ashqan. Bul uly aqynnyń eki júz jyldyǵyna deıin zerttelip - zerdelene óz aldyna bólek taldaýdyń taqyryby.

Mahambet - ómirdegi qasirettiń sınonımi, ónerdegi qasıettiń sımvoly deıtin sebebimiz: onyń ózinde jeke bastyń ómiri bolmaǵan, ómiri ónerine kóship ketken de qasıetke aınalǵan, jeke tirshiliginde tek qasiret qana qalǵan. Ózin oılamaǵan, ózge jaıyn — el qamyn ǵana oılaǵan. Otbasynan baz keship, óz rahatynan ózi bezip, ylǵı ǵana "ereýil atqa er salyp, egeýli naıza qolǵa alyp" júrgendegi maqsat-múddesi — eliniń erteńi, dálirek aıtqanda — bizdiń búgingi kúnimiz - azat Qazaq memleketiniń egemendigi. Qazaq ádebıetiniń uly materıgindegi ózgeshe bir syrly aral bolyp turǵan Mahambet poezıasynyń taqyryby bireý — maıdan. Ne úshin bolyp jatqan maıdan? Álgi aıtqanymyz: qazaq eliniń eldigi, erkindigi men egemendigi úshin bolyp jatqan erlik maıdan. Mahambet tek osy taqyrypty ǵana tolǵady. Onyń barlyq óleńin bir jerge toptaǵanda "Joryq jyry" bolyp shyǵatyny sondyqtan. Bul taqyrypty ol jáne qalamyn tistep otyryp oıdan-qyrdan izdep kelip, saýsaq arasynan saýyp alǵan joq, Isataı ekeýi oz qoldarynan jasap aldy. Sóıtti de, tek sony ǵana jyrlady. Adam basynda bolatyn kúlli sezim men syr, is pen áreket, qımyl men qareket, saıyp kelgende, ómir men ólim, adamzatqa tán taǵdyr men talaı... — bár-bári osy taqyryp arnasynda tasqyndap aqty, tolǵamyn tapty. Ádebıettiń bir úzilmes arqaýy — mahabbat degen máńgilik taqyryp bar; ony jyrlaýǵa Mahambettiń murshasy bolmady. Buǵan kelgende qolyna ustaǵany qalam emes, naıza, — qalaı jyrlasyn! Mahabbattyń qyzyǵy — súıgen jar, onyń qaıda qalǵany belgisiz, "qosylǵan jasta arýdyń kóre almaı kettim qulashyn" dep ókine bere izinshe: qaıteıin, "qatyn qalsa — baı tabar, qaryndas qalsa — jaı tabar, artymda qalǵan aqsaqal alqaly keńes qurǵan kún aqylmenen oı tabar"; jalǵyz-aq "keıin qalǵan jas bala kúder úzip bizderden, kóńili qashan jaı tabar?" dep tebirene tolqyp baryp, já:

"Alty malta as bolmaı,
Ózińnen týǵan jas bala
Saqaly shyǵyp jat bolmaı,
At ústinde kún kórmeı,
Asharshylyq shól kórmeı,
Aryp-ashyp jol kermeı,
Ázer talyp et jemeı,
Er tósekten bezinbeı,
Uly túske urynbaı,
Tún qatyp júrip, tús qatpaı,
Tebingi teris taǵynbaı,
Temirqazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı,
Erlerdiń isi biter me!!!"

dep baryp toqtaıdy da, ózine jáne ózimen birge joryqta júrgen jaýyngerlerge, joryq jetekshisi Isataıǵa toqtam salady. Sonda mazmuny men pishini bir ǵana ýaqytta — Jáńgir han tusynda, bir ǵana keńistikte — Bókeı ordasynda, bir ǵana taqyrypta — Isataı bastaǵan qan maıdanda, bir ǵana ıdeıada — Qazaq halqynyń azattyǵy men bostandyǵy jolynda týǵan, qalyptasqan, damyǵan Mahambet shyǵarmashylyǵy tutastaı alǵanda avtordyń "segiz , qyrly, bir syrly" avtoportretin jasap, munyń ózi tek bizdiń ǵana ulttyq mentalıtetimizge tán erlik pen eldiktiń óshpes rýhyna aınalyp otyr.

---